مراسم روز جهانی کتاب برای نخستین بار سال 1995 میلادی برگزار شد
23 آوریل روز جهانی کتاب و حق مؤلف
روز 3 اردیبهشت برابر با 23 آوریلِ هر سال به عنوان روز جهانی کتاب و حق مؤلف از سوی اتحادیة بین‌المللی ناشران، دولت اسپانیا و فدراسیون روسیه به بیست وهشتمین اجلاس کنفرانس عمومی یونسکو در سال 1995 ( 1374) پیشنهاد گردید و در این کنفرانس به تصویب رسید.
از جمله دلایل انتخاب این روز یکی سنت مردم کاتالونیای اسپانیا است که هر سال در این روز با فروش هر کتاب یک گل رُز به خریدار داده می‌شود و از سوی دیگر تقارن آن با تولد یا مرگ تعدادی از نویسندگان و چهره‌های ادبی مشهور جهان نظیر : میگل سروانتس، ویلیام شکسپیر، اینکا گارسیلاسو دلاوگا، مانوئل وایه خو و ولادیمیر نابوکف و تنی چند از شخصیتهای فرهنگی جهان است.
هدف از اختصاص روزی برای بزرگداشت کتاب و حق مؤلف ، تجلیل جهانی از کتاب و مؤلفین، تشویق همگان و به‌خصوص جوانان برای کشف لذت خواندن، تقدیر و حمایت از کسانی که در رشد و اعتلای فرهنگی و اجتماعی جامعة بشری نقش و سهم بسزایی داشته‌اند، توسعة صنعت نشر، ترویج جریان آزاد کتاب و تضمین دسترسی عموم به آن و بالاخره جلب توجه سازمانها، انجمن‌ها، نهادهای دولتی و خصوصی به این آسانترین و ارزنده‌ترین روش کسب دانش، بیان احساس و اندیشه و قدیمی‌ترین وسیلة ارتباط معنوی و کلید توسعة آموزش پایه، مبارزه با فقر و توسعة فراگیر است.
اولین تلاش یونسکو برای ترویج نقش مهم کتاب در جهان، انعقاد موافقت‌نامة فلورانس در سال 1950 است. این موافقت‌نامه جریان آزاد کالاها و مواد فرهنگی، آموزشی و علمی را تشویق می‌کند. متعاقب آن یونسکو سلسله مطالعاتی را با عنوان «کتاب برای همه» آغاز کرد. این مطالعات، کمبود فاحش کتاب در کشورهای در حال توسعه و شکاف عمیق بین این کشورها را با کشورهای پیشرفته نشان داد و دخالت بیشتر یونسکو را در این زمینه مطرح ساخت.
بین سالهای 72ـ1966 کنفرانس‌های متعددی با عنوان «گسترش کتاب و کتابخوانی» توسط سازمان برگزار شد که تأسیس شبکه‌ها و مؤسسات منطقه‌ای ترویج کتاب، نظیر مرکز فرهنگی یونسکو در ژاپن و مرکز منطقه‌ای ترویج کتاب در آمریکای لاتین و کارائیب را می‌توان از جمله نتایج این کنفرانس‌ها تلقی کرد. اما مهمترین اقدام یونسکو اعلام سال 1972 به عنوان «سال جهانی کتاب» با شعار «کتاب برای همه» است. هدف اصلی سال «آگاه‌سازی افکار عمومی نسبت به اهمیت کتاب و کتابخوانی» بود. این اقدام با اقبال و موفقیت فراوانی روبه‌رو شد. بیش از 100 کشور ، کمیتة ملی تشکیل دادند و بودجه بخش کتاب در پاره‌ای از کشورها افزایش یافت.
هرچند امروزه بر خلاف 50 سال پیش، یونسکو تنها نهادی نیست که می‌تواند در سطح جهان و در زمینة کتاب تغییرات مثبت ایجاد کند و سازوکارهای دیگری در این امر دخالت دارند، اما در زمینه‌های تحلیل بخش کتاب،سیاستگذاری، تدوین قانون‌های مربوط به کتاب و آموزش و بالاخره تشویق کتابخوانی و نتایج مثبت آن، تجربیات فراوانی کسب کرده است که می‌کوشد آن را به سایر صنایع فرهنگی نیز بسط دهد.
هدف از اختصاص روزی برای بزرگداشت کتاب و حق مؤلف ، تجلیل جهانی از کتاب و مؤلفین
اهداف یونسکو در زمینة گسترش و توسعة کتاب را می‌توان به صورت زیر خلاصه کرد:
* ترویج سیاستهای ملی کتاب به عنوان بخشی از یک نگرش جامع و فراگیر در مورد توسعة کتاب؛
* توجه به انتشارات آموزشی و عمومی به عنوان دو عنصر مهم و جدانشدنی بخش کتاب؛
* پرکردن شکاف آموزشی و اطلاعاتی موجود بین کشورهای شمال و جنوب ، و جنوب جنوب؛
* توجه به کلیة عوامل و عناصر مؤثر در تولید و توزیع کتاب؛
* تجدید نظر در تعاریف و ضوابط کنونی مربوط به کتاب؛
* برقراری گفتگوی سازنده بین بخشی دولتی و خصوصی در زمینة کتاب؛
* حمایت از توسعة صنعت انتشارات محلی با اعطای کمک به آنها.
سازمان برای تحقق اهداف فوق محورهایی را برای دو سال آیندة خود تعیین کرده است:
ـ تقویت ظرفیت‌های محلی در زمینة کتاب و سایر صنایع فرهنگی با ارائه کمکهای فنی و خدمات مشاوره‌ای برای تنظیم سیاست‌ها، راهبردها و برنامه‌هایی که هدفشان افزایش ظرفیت‌های تولید و توزیع کتاب در سطح ملی و منطقه‌ای است و همچنین کمک به تدوین سیاستهای ملی کتاب؛
ـ ترویج ایجاد شبکه‌های منطقه‌ای و ایجاد یک سازوکار همکاری بین منطقه‌ای با عنوان interbook و همکاری با مراکز منطقه‌ای فعال در این زمینه، نظیر مرکز منطقه‌ای ترویج کتاب در آمریکای لاتین و کارائیب به مرکز فرهنگی یونسکو در ژاپن، شبکة ناشران آفریقایی و برنامه همکاری آسیا و اقیانوسیه در زمینة ترویج کتابخوانی و توسعة کتاب و اتحادیة ناشران کارائیب؛
ـ تشویق جریان آزاد کتاب و سایر کالاهای فرهنگی از طریق ترویج موافقت‌نامة فلورانس و پروتکل نایروبی و سایر اسناد حقوقی؛
ـ ترغیب کودکان و نوجوانان به کتابخوانی با استفاده از تکنولوژی‌های جدید و رسانه‌ها؛
ـ ترجمه و انتشار و توزیع آثار ادبی و فرهنگی مهم کشورها به زبانهای دیگر در چارچوب مجموعه آثار ادبی برگزیدة جهان؛
ـ انتشار نمایه ترجمه، تنها منبع آماری مربوط به ترجمه در جهان؛
ـ ارائه برنامه‌هایی به منظور تسهیل دسترسی به کتاب و تشویق کتابخوانی بین جوانانی که از اینترنت استفاده می‌کنند، نظیر باشگاه کتابخوانی رایانه‌ای ؛
ـ زنان در رایانه، جایزة ادبی برای کودکان و نوجوانان، طرح «کتاب فی جریده» در کشورهای عربی، طرح کتابخوانی برای همه در کشورهای امریکای لاتین .
در جریان سی‌ویکمین اجلاس کنفرانس عمومی یونسکو در تاریخ آبان 1380 برنامة جدید دیگری با عنوان پایتخت جهانی کتاب تصویب شد. طبق این برنامه هر سال یک شهر توسط اتحادیه‌های بین‌المللی مربوط به کتاب و صنعت نشر و مؤلفین با همکاری یونسکو با عنوان پایتخت جهانی کتاب انتخاب شده و به مدت یک سال (از آغاز روز جهانی کتاب تا شروع آن در سال بعد) مناسبت‌هایی به صورت متمرکز در این شهر اجرا خواهد شد.
روز جهانی کتاب و حق مؤلف در 5 مارس 2005 در ایرلند و بریتانیا برگزار شد و برای ترویج کتابخوانی طی مراسمی 13 میلیون کتاب بین مدارس و مراکز پیش‌دبستانی توزیع گردید. هر چند روز جهانی کتاب و حق مؤلف برنامة جدیدی است اما از سال 1995 تاکنون میلیون‌ها نفر در بیش از 100 کشور جهان به‌طور مرتب در فعالیتهای مربوط به روز جهانی شرکت‌کرده‌اند.
کمیسیون ملی یونسکو ـ ایران نیز طی فعالیت خود همواره در جهت ترویج کتاب و کتابخوانی تلاش کرده است. انتشار مجموعه‌ای از آثار نفیس برای معرفی فرهنگ و تمدن ایران زمین و ترجمه آثار مهم یونسکو در زمینه‌های فرهنگی، علمی و آموزشی و رسانه‌ای به زبان فارسی و برگزاری نشست‌های تخصصی بررسی کتاب با حضور کارشناسان و صاحبنظران کتاب و نشر از جمله فعالیتهای عمده کمیسیون به منظور تحقق هدف فوق محسوب می‌شود.
منبع : irunesco.org