تفریحات اسلامی

  تفریح در لغت: در لغت تفریح به معنی شادمانی کردن، شادمانی و خوشی است[1] و با واژه های نزهت، تفرّج، فرح، راحتی و آسایش هم خانواده است.
تفریح در فرهنگ اسلامی: در واقع در فرهنگ غنی اسلام تفریح از مراحل و اجزاء سیر تکاملی و رشد شخصیت فردی و اجتماعی انسان به حساب می آید. به گونه ای که هر کسی از این قسمت (تفریح) استفاده نکند، در بعدی از ابعاد تکاملی شخصیت خود کوتاهی کرده است و این قصور باعث کند شدن سیر رشد و تکامل ابعاد دیگر شخصیت او می گردد. تفریح نشاطی است که انسان پس از تلاش و فعالیت های سنگین جسمی و روحی بر می گزیند تا رنج و اندوه و همّ و غم را از خود دور کند.[2] از آنجایی که انسان دارای دو بعد جسمانی و روحانی است و این دو بعد بر همدیگر اثر می گذارند (مثبت و منفی)، باید بداند که تفریح برای بازپروری و نشاط در کار، رغبت و رشد در تمام جهات زندگی یک ضرورت است که مورد تأکید و تأیید ائمه معصومین ـ علیهم السّلام ـ (در عمل توصیه به آنها و تأیید افرادی که به تفریحات سالم می پرداختند) بوده است، در بحث فعلی، تفریح به معنی هر چیز است که باعث شادی، نشاط رفع خستگی و غم اعم از تفریح حرکتی (ورزش) و غیرحرکتی است.
ویژگی های تفریح اسلامی: 1. در راستای فرآیند تکامل و رشد شخصیت اسلامی و انسانی است؛ 2. نشاط آور؛ 3. در چهارچوب قوانین شرع (واجب، حرام، مباح، مکروه و مستحب)؛[3] 4. تعادل در آن مهم است (نه افراط، نه تفریط)؛ 5. فواید عقلی، جسمی و روحی دارد؛[4] 6. بعد اجتماعی در آن لحاظ شد مثل ادخال سرور در قلب مؤمنین؛[5] 7. فقط وقت پرکنی و تضییع وقت نیست؛[6] 8. هر تفریحی که انسان را یک پله از رشد الهی پایین آورد مذموم (حرام یا مکروه) است؛ 9. فعال و پرتحرک بودن اسب سواری، کشتی و...؛ 10. هر تفریحی که باعث خفت و سبکی عقل شود و یا عقل را تعطیل کند حرام است (توجه به عقل و تفکر در نظام اسلام) مثل شرب خمر، موسیقی مبتذل، مواد مخدر، قمار؛ 11. برد و باخت در بازی حرام است (غیر از تیراندازی و اسب سواری)؛ 12. آزار و اذیت حرام است (تحقیر، مسخره کردن، همسایه و مردم آزاری و...)؛ 13. ضرری به خود یا دیگران نرسد؛ 14. لذت آن پایدار باشد (کمک کند به شادی در آخرت)؛[7] 15. تقویت کنندة بعد جسمانی و روحانی (شجاعت و...) باشد و مقدمه ای برای دفاع از خود، دین (تیراندازی).
نکته: با توجه به ویژگی های تفریح اسلامی باید متذکر شویم که اسلام ما را در تفریحات محدود نمی کند، امّا آن چه که مهم است میزان حرکت است یعنی باید در هر تفریحی اول دقت کنیم و ببینم که آیا با معیار اسلامی سازگار است یعنی آیا کمال آور، لذت آور و آخرت آور هست یا نه، هر چه به عنوان لذت، تفریح، شادی باشد و انسان را از مسیر بندگی و کمال دور سازد به تعبیر علی ـ علیه السّلام ـ آخرش به هلاکت ختم خواهد شد.
تفریحات اسلام: همانطور که ذکر شد اسلام برای هر کاری ملاک معرفی کرده است، اسلام در تفریح، ما را محدود نکرده است، امّا چیزی که مهم است باید خارج از مسیر بندگی نباشد و ویژگی های تفریح اسلامی مذکور در آن رعایت گردد، اینک به برخی از تفریحات مورد توجه اسلام اشاره می کنیم، لازم به ذکر است که با توجه به تعریف لغوی تفریح باید گفت که دایرة تفریح خیلی وسیع تر از آن است که غالباً تصور می شود چون تفریح به معنی شادی و شادمانی است و هر چه که باعث زایل شدن همّ، غم، خستگی، رنج شود به نوعی تفریح محسوب می شود.
1. کار و تلاش:[8] حضرت علی ـ علیه السّلام ـ فرمودند: کار بزرگ ترین تفریح است. کار باعث شکوفا شدن استعداد و خلاقیت انسان می گردد و انسان را از همّ و غصه نجات می دهد، بسیاری از اضطراب ها و نگرانی های جهان امروزی به خاطر بی حرکتی و عدم فعالیت های جسمانی است، امروزه کار درمانی برای زدودن یأس، نگرانی و اضطراب برای بیماران روانی هم تجویز شده است.
برنارد شاو نویسندة معروف انگلیسی می گوید: راز بدبختی و بینوایی ما داشتن اوقات فراغتی است که صرف فکر کردن دربارة خوشبختی و بدبختی می شود.[9]
2. تیراندازی.[10]
3. اسب سواری.[11]
4. کشتی،[12] در متون دینی داریم که پیامبر ـ صلّی الله علیه و آله ـ از امام حسن و امام حسین ـ علیهم السّلام ـ خواستند که با هم کشتی بگیرند و یا اینکه ایشان خودشان با شتر خودشان با دیگران مسابقه می دادند.
5. شنا:[13] پیامبر اسلام ـ صلّی الله علیه و آله ـ والدین را توصیه نموده اند که به فرزندان خود شنا یاد دهند و زمینه یادگیری شنا را برایشان فراهم کنید.
6. صله رحم و معاشرت با نزدیکان: این امر بسیار مورد توجه اسلام شده است. انسان وقتی نزدیکان خود را می بیند باعث سرور و شادی می شود و دوری از آنها غم و غصه به بار می آورد، مثلا افرادی که برای تحصیل از محیط خود فاصله می گیرند این امر را تجربه کرده اند.
7. خانه وسیع داشتن: در دستورات اسلام داریم که انسان مخصوصاً مرد خانه اگر بتواند لازم است که خانه وسیع و رفاه معیشتی برای خانواده خود فراهم کند.
8. خوشرویی و خوش گویی.
9. نظافت (بدن، لباس، موی سر و صورت) و زدودن موهای زائد بدن، آرایش مرد برای همسر و زن برای همسر، غسل های مستحبی.
10. یاد خدا (دعا، نیایش، تلاوت قرآن): کمک به دیگران، یتیم نوازی، احسان رضایت خاطر برای انسان به بار می آورند.
11. توجه به اعیاد مذهبی (جمعه ها، فطر، غدیر، قربان): پوشیدن لباس های روشن و شاد.
12. انگشتر فیروزه: حضرت علی ـ علیه السّلام ـ انگشترهای متعددی داشتند که هر کدام خاصیتی داشت و انگشتر فیروزه باعث زدودن غم و پیروزی و شادابی است.
13. شاد کردن مؤمنین مستحب مؤکد است (عبادت). در بین مؤمنین، یتیمان و فقرا نیاز بیشتری به شاد شدن دارند و ائمه به همین جهت (جبران نیاز روحی آنها) به آنها اهتمام زیادی داشتند.
14. عطر: بوی خوش باعث شادابی روحی و در نتیجة آن خرمی جسم می شود انسان را محبوب دیگران می کند به همین جهت بود که در مورد پیامبر می خوانیم که ایشان توجه زیادی به استفاده و خریدن عطر می نمودند. امام خمینی (ره) که زندگی ساده ای داشتند تنها جایی که دنبال مرغوب ترین بودند همان وقت انتخاب عطر و ادکلن بود.
15. هدیه دادن و هدیه گرفتن.
16. داشتن دوست صالح: انسان موجودی است اجتماعی، افرادی که مشکلات و حتی شادی های خود را به شکل کلامی و غیرکلامی با دوستان و آشنایان خود در میان می گذارند و در دل خود ذخیره و انبار نمی کنند از نشاط و خرمی بیشتری برخوردارند. در روایت داریم عاجزترین مردم کسی است که از انتخاب دوست مؤمن ناتوان باشد و ناتوان تر از او کسی است که دوست خود را از دست بدهد.
17. لطائف و حکمت آموختن:[14] حضرت علی ـ علیه السّلام ـ می فرمایند: قلب ها مثل بدن ها خسته و ملول می شوند، پس شما باید با (شنیدن، خواندن) حکمت های دقیق و لطیف آنها را شاداب کنید.
18. پرهیز از صفات زشت اخلاقی (حسد، غیبت، کینه و...): از آن جایی که صفات بداخلاقی خلاف رشد و وجدان و عقل می باشد، همیشه با هم تعارض دارند یعنی مثلاً انسان حسد می ورزد ولی وجدان و عقل به طور ناخود آگاه با آن به جنگ بر می خیزد و این جنگ درونی باعث ظهور ناراحتی، افسردگی (بیماری های روانی، روان تنی مثل سردرد، زخم معده) در فرد مبتلا به این صفات رذیله می گردد. هرانسانی که خود را از قید این صفات رها سازد از نشاط و شادی روحی و عقلی و جسمی بالاتری برخوردار است. انسانی که دچار مشکلات اخلاقی است اگر بهترین غذاها، دشت ها، تفریح گاه ها را هم داشته باشند، شادابی خویی ندارد ولی فردی مثل حضرت امام خمینی (ره) در گوشه اطاق کوچکی قلبی بزرگ تر از دنیا در اختیار داشت (نشاط در عبادت و ارتباط با مردم و ...).
19. سفر و رفتن به مناطق سرسبز، دیدن جریان آب: سفر باعث با تجربه شدن انسان، آشنایی او با نشانه های مختلف خدا (فرهنگ های مختلف، زبان های گوناگون و...) و توجه به آثار گذشتگان و عبرت از آنها می شود. علاوه بر آنها سفر موجب سلامتی روح می گردد. (سافروا تصحّوا؛ مسافرت کنید تا سالم و شاداب شوید.) سفر و اردوهای دسته جمعی برای جوانان لذت بسیاری بیشتری دارد چرا که با همسالان خود هستند. در سفر دوستیابی، ایثار، گذشت، تعاون .... را یاد می گیرند. در روایات می خوانید که در سفر مزاح را کمی بیشتر کنید ولی افراط نشود.
20. نشاط روحی: از خصوصیات عجیب نفس و قلب حالات روحی مختلف انسان است. در اسلام همانطور که شادی هایی که انسان را در راه تکامل کمک کند، مطلوب می باشد حزن و حتی گریه هایی که انسان را در کمال کمک کند مطلوب می باشد، انسان شب زنده دار، عزادار امامان و امام حسین ـ علیه السّلام ـ با این که محزون است ولی هیچگاه احساس تنگی سینه، اضطراب، تشویق، خستگی وغم دنیایی نمی کند. برعکس او حس می کند که قلب او ظرفیت و نشاط بیشتری در میل و انجام کار و عبادت پیدا می کند، برخلاف غم ها، نگرانی ها و مشکلات دنیایی که انسان را از کار و نشاط ساقط می کنند.
نکته: در تفریحات، سنین مختلف نقش مهمی را به خود اختصاص می دهد مثلا تفریح کودک با نوجوان و یا زن و مرد بسیار با هم فرق دارد. یک جوان از آنجایی که ابعاد روحی او رشد کرده نیاز به احترام، شخصیت، عزت نفس و... در خود احساس می کند، هر گاه نیازهای معنوی، جسمانی و عقلانی او ارضاء می گردد، احساس شادابی و خرمی بیشتری می کند و هر گاه اینها از طرف دیگران در خطر باشد، او احساس افسردگی، خمودی وغم می کند.
بهترین تفریح در دیدارهای دسته جمعی
در دیدارهای دسته جمعی برخی تفریحات هستند که جنبة گروهی و عمومی پیدا می کنند و برخی دیگر جنبة خصوصی تر. البته بستگی دارد این گروه در چه جایی باشند (منزل، مدرسه، تأتر و مسجد، اردو، خارج ازمنزل). به هر حال بهترین تفریح در این موارد، چیزی که هر سنی و جنسی (مذکر یا مؤنث) به سهم خودشان از آن استفاده کنند یعنی باید طوری برنامه ریزی شود که جنبة همگانی آن رعایت گردد. البته گاهی هم ایجاب می کند که هر دسته ای جداگانه با هم باشند، مثل زمانی که بزرگترها مشغول بحث های جدی و مهم خود هستند. در ذیل برخی از تفریحات دسته جمعی ذکر می شود: 1. اجرای مسابقه وتهیه جایزه از طرف بزرگترها، مشاعره، کشتی، مسابقة معلومات عمومی، لطیفه گویی؛ 2. معاشرت های سازنده و صله رحم؛ 3. مسافرت های کوتاه و بلندمدت، رفتن به پارک و مناطق سرسبز، دیدن جریان آب رودخانه، دریا و...؛ 4. آزاد کردن ذهن از مسائل کاری و مشکلات زندگی: امام محمد غزالی می گوید بهتر است شاگردان پس از مدتی تعلیم رها گردند تا بازی و تفریح کنند، چون تعلیم و درگیری جدی ذهن با مسائل علمی آنها را از درس دلزده و فراری می کند، امّا در تفریح نباید افراط گردد[15] و... با توجه به مطالب گذشته باید بگوییم بهترین تفریح از نظر اسلام این است که سنین مختلف در آن رعایت شود. کودک با یک شکلات دل خوش است، ولی جوان نیازها و خواسته هایش بیشتر است و.... . دیگر اینکه شادی و تفریح نباید به اصل حرکت در مسیر رشد و بالندگی انسانی و اسلامی فرد ضرر برساند و در آن افراط نشود و از سویی دیگر زمینه ساز بازگشت به کار و اعمال زندگی بانشاط بیشتر می گردد. (در اسلام محدودیت در تفریح نیست مگر اینکه امر خلاف شرع و اخلاق در آن رخ دهد).
نکته پایانی: در این بحث بیان داشتیم که اسلام هر تفریحی را نمی پسندد تفریحی مناسب است که با اصول تربیت وتعلیم اسلامی و رشد استعدادهای روانی و شخصیتی مغایرت نداشته باشد، باعث آزار و اذیت دیگران نشود. به دیگران و خود زیان مالی، آبرویی، جانی نرساند، جزء تفریحاتی نباشد که انسان را از دایرة بندگی خدا بیرون می کند (قمار، شراب خواری، مجالس لهو و رقص، مواد مخدر، موسیقی های لهوی و ترانه های مبتذل، مسابقه هایی که برد و باخت در آنها حرام است[16] مثل فوتبال، دو میدانی و...) البته دامنه تفریحات به موارد یاد شده خلاصه نمی شود، هر چیزی که در آن گناه صورت نگیرد و افراط نشود را می تواند شامل گردد (رعایت ویژگی های تفریح اسلامی). مثل فوتبال، کشتی، شمشیربازی، دو، اسب سواری،کوهنوردی، شنا، گردش در دشت و صحرا، رفتن به پارک ها، شنیدن موسیقی های غیر حرام، دیدن فیلم های سینمایی مفید (مستند، کمدی، رزمی و...)، خواندن مطالب طنز، شعر، حل جدول، مشاعره، لطیفه گویی، مسابقة علمی، مهمانی رفتن، پذیرفتن مهمان، لباس نو خریدن، عطر زدن و... لازم به ذکر است که در تفریح باید به معنی لغوی آن و اصطلاحی توجه داشت یعنی دایره تفریح و شادمانی خیلی وسیع است تا آنجایی که خلاف رشد وکمال و مسائل شرعی نباشد.
منبع کمکی
امام علی و تفریحات سالم، محمد دشتی، سازمان تحقیقات سازمان نیروی مقاومت بسیج.
رسول خدا ـ صلّی الله علیه و آله ـ :
مسافرت کنید تا از نظر جسم و روح در سلامت باشید. (میزان الحکمة)
پی نوشت:
[1] . فرهنگ عمید.
[2] . التربیة الترویحیة فی الاسلام، احمد عبدالعزیز ابوسمک، دار النفائس للنشر و التوزیع، الاردن، ص 40.
[3] . همان، ص 80.
[4] . همان، ص 59.
[5] . همان.
[6] . همان.
[7] . پندهای امام صادق، استاد محمد تقی مصباح یزدی، موسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی، 1381، ص 104 ـ 107.
[8] . نیازهای جوانان، احمد صادقی اردستانی، نشر خرم، 1379، ص 185.
[9] . آیین زندگی، دیل کارنگی، جهانگیر افخمی، ارمغان، تهران، 1376، ص 69 ـ 70.
[10] . نیازهای جوانان، ص 185 ـ 192.
[11] . همان.
[12] . همان.
[13] . همان.
[14] . نهج البلاغه، محمددشتی، حکمت 39.
[15] . التربیة النزویحیة فی الاسلام، ص 44.
[16] . در استفتاء از امام خمینی: 1. در مسابقات علمی مثل حل جدول و پاسخ به سؤالات چون صورت قمار و برد و باخت پیدا نمی کند و چیزی به عنوان جایزه برای تشویق افراد پرداخته می شود اشکالی ندارد؛ 2. در مسابقاتی مثل فوتبال ووالیبال و این گونه بازیها اگر شرط بندی در کار نباشد و شخص سومی به افراد به عنوان جایزه چیزی پرداخت کند، مانعی ندارد (مثل برگزاری مسابقه از طرف مدیر مدرسه).