امید به رحمت خدا؛ امیدبخش ترین آیه

اى بندگان من که بر خودتان ظلم کرده ‌اید! از «رحمت» من ناامید نباشید.

در اسلام گفته ‌اند اگر مى‌ خواهى «توبه» کنى لازم نیست بروى پیش کسی و «گناه» را به او بگویى؛ گناه را به خداى خودت بگو، چرا گناه را نزد یک بشر اقرار و اعتراف مى‌ کنى؟! نزد خداى غفّار الذّنوب خودت اقرار کن. "قُلْ یا عِبادِیَ الَّذِینَ أَسْرَفُوا عَلى‌ أَنْفُسِهِمْ لا تَقْنَطُوا مِنْ‌ رَحْمَةِ اللَّهِ إِنَّ اللَّهَ یَغْفِرُ الذُّنُوبَ جَمِیعاً" [1]. این نداى خداست که به بندگان اسرافکارش در «گناه» و «معصیت» می فرماید: اى بندگان «اسرافکار» من، اى بندگان «معصیت‌کار» من، اى بندگان من که بر خودتان ظلم کرده‌ اید! از «رحمت» من ناامید نباشید، بیایید به سوى من، من مى ‌پذیرم، قبول مى‌ کنم، در فضاى «توبه» وارد شوید. راجع به اینکه کدام آیه از آیات قرآن بیشتر امیدوار کننده است، بعضى گفته‌ اند همین آیه 53 سوره­ی مبارکه ­ی زمر است.

اى بندگان من که بر خودتان اسراف و ستم کرده ‌اید از رحمت خداوند نومید نشوید که خدا همه گناهان را مى بخشد.

طبق روایتى امیر مؤمنان على ع فرمود: در تمام قرآن آیه‌ اى وسیعتر از این آیه نیست" (ما فى القرآن آیة اوسع من‌ یا عِبادِیَ الَّذِینَ أَسْرَفُوا ...)هدف اصلى پروردگار تربیت و هدایت انسان رو به کمالات است نه انتقام‌جویى و خشونت!، لذا خداوند با لحنى آکنده از نهایت لطف و محبت آغوش رحمتش را به روى همگان باز کرده و فرمان عفو آنها را صادر نموده، مى‌ فرماید:"به آنها بگو اى بندگان من که بر خودتان اسراف و ستم کرده‌ اید از رحمت خداوند نومید نشوید که خدا همه گناهان را مى ‌بخشد" (قُلْ یا عِبادِیَ الَّذِینَ أَسْرَفُوا عَلى‌ أَنْفُسِهِمْ لا تَقْنَطُوا مِنْ رَحْمَةِ اللَّهِ إِنَّ اللَّهَ یَغْفِرُ الذُّنُوبَ جَمِیعاً). دقت در تعبیرات این آیه نشان مى‌دهد که از امیدبخش‌ترین آیات قرآن مجید نسبت به همه گنهکاران است، شمول و گستردگى آن به حدى است که طبق روایتى امیر مؤمنان على ع فرمود: در تمام قرآن آیه‌ اى وسیعتر از این آیه نیست" (ما فى القرآن آیة اوسع من‌ یا عِبادِیَ الَّذِینَ أَسْرَفُوا ...). دلیل آن نیز روشن است زیرا:
1- تعبیر به"یا عبادى" (اى بندگان من!) آغازگر لطفى است از ناحیه پروردگار.
2- تعبیر به" اسراف" به جاى" ظلم و گناه و جنایت" نیز لطف دیگرى است.
3- تعبیر به" عَلى‌ أَنْفُسِهِمْ‌" که نشان مى ‌دهد گناهان آدمى همه به خود او باز مى ‌گردد نشانه دیگرى از محبت پروردگار است همانگونه که یک پدر دلسوز به فرزند خویش مى‌ گوید این همه بر خود ستم مکن!
4- تعبیر به"لا تقنطوا" (مایوس نشوید) با توجه به اینکه" قنوط" در اصل به معنى مایوس شدن از خیر است به تنهایى دلیل بر این است که گنهکاران نباید از" لطف الهى" نومید گردند.
5- تعبیر" مِنْ رَحْمَةِ اللَّهِ‌" بعد از جمله" لا تقنطوا" تاکید بیشترى بر این‌ خیر و محبت مى ‌باشد.
6- هنگامى که به جمله"إِنَّ اللَّهَ یَغْفِرُ الذُّنُوبَ‌" مى‌ رسیم که با حرف تاکید آغاز شده و کلمه" الذنوب" (جمع با الف و لام) همه گناهان را بدون استثنا در بر مى‌ گیرد سخن اوج مى‌گیرد و دریاى رحمت مواج مى‌ شود.
7- هنگامى که" جمیعا" به عنوان تاکید دیگرى بر آن افزوده مى ‌شود امیدوارى به آخرین مرحله مى‌ رسد.
8 و 9- توصیف خداوند به" غفور" و" رحیم" که دو وصف از اوصاف امید بخش پروردگار است در پایان آیه جایى براى کمترین یاس و نومیدى باقى نمى‌ گذارد.(مکارم شیرازی، ناصر، تفسیر نمونه، 1374ش، ج19، صص 499-500 با تلخیص و اندکی تصرف).
 

بیشتر بخوانید: در قرآن آیه ‌اى گسترده‌ تر از آیه‌ (یا عِبادِیَ الَّذِینَ أَسْرَفُوا ...) نمى ‌باشد.

حضرت امیر المؤمنین (ع) فرمود: در قرآن آیه ‌اى گسترده‌ تر از آیه‌ (یا عِبادِیَ الَّذِینَ أَسْرَفُوا ...) نمى ‌باشد.

حضرت امیر المؤمنین (ع) فرمود: در قرآن آیه‌ اى گسترده ‌تر از آیه‌ (یا عِبادِیَ الَّذِینَ أَسْرَفُوا ...) نمى ‌باشد. در مصحف (عبد اللَّه) آیه یاد شده به این صورت آمده (ان اللَّه یغفر الذنوب جمیعا لمن یشاء)، «خداوند مى‌ آمرزد همه گناهان را بر آن که بخواهد.» برخى گفته ‌اند این آیه درباره «وحشى» کشنده و قاتل «حمزه» نازل شده آن هنگام که خواست مسلمان شود ولى ترسید توبه او قبول نشود و چون این آیه نازل شد اسلام آورد و مسلمان شد. به رسول خدا (ص) گفته شد، آیا این آیه مخصوص (وحشى) است یا شامل همه مسلمانان مى‌ باشد؟ حضرت فرمود: بلکه براى همه مسلمانان است‌.(طبرسی، مترجمان، ترجمه مجمع البیان فی تفسیر القرآن، 1360ش، ج21، صص 197-198).

خداوند می فرماید: اگر عاصیان‌ اند در آرزوى رحمت، اینک رحمت و مغفرت ما!.

ابوالفضل رشیدالدین میبدی در تفسیر عرفانی اش در خصوص رحمت واسعه­ ی الهی و آیه­ ی مورد بحث ما می نویسد:
از درگاه جلال نداء کرم بنعت رحمت مى ‌آید که: یا محمد! کار امت تو از سه بیرون نیست: یا مؤمنان‌ اند، یا عارفان، یا عاصیان. اگر مؤمنان‌ اند در آرزوى بهشت، اینک بهشت ما، و اگر عاصیان‌ اند در آرزوى رحمت، اینک رحمت و مغفرت ما، و اگر عارفان ‌اند در آرزوى دیدار اینک دیدار ما.«فردا روز محشر بر سر بازار قیامت سید (ص) این ندا می کند که: پادشاها! مشتى عاصیان ‌اند! دستور باش تا قرطه رحمت تو در ایشان پوشانم، که تو گفته‌ اى: وَ ما أَرْسَلْناکَ إِلَّا رَحْمَةً لِلْعالَمِینَ‌. خداوندا! روز بازار این گدایان است. ما چون ایشان را بکمند دعوت می گرفتیم، بسیارى وعده‌ هاشان داده ‌ایم. خداوندا! محمد را در روى این جمع بى‌ عدد شرمسار مکن، وعده‌ اى که از رحمت و کرم تو بایشان داده ‌ام تحقیق کن، که خود گفته ‌اى: یا عِبادِیَ‌ الَّذِینَ أَسْرَفُوا عَلى‌ أَنْفُسِهِمْ لا تَقْنَطُوا مِنْ رَحْمَةِ اللَّهِ‌، و از درگاه جلال نداء کرم بنعت رحمت مى ‌آید که: یا محمد! کار امت تو از سه بیرون نیست: یا مؤمنان‌ اند، یا عارفان، یا عاصیان. اگر مؤمنان‌ اند در آرزوى بهشت، اینک بهشت ما، و اگر عاصیان‌ اند در آرزوى رحمت، اینک رحمت و مغفرت ما، و اگر عارفان ‌اند در آرزوى دیدار اینک دیدار ما. راه بنده آنست که پس ازین زبان حمد و ثنا بگشاید، و بنعت تضرع و افتقار در حالت انکسار پیوسته می گوید: اى نزدیکتر بما از ما؟ و اى مهربان‌تر از ما بما؟ و اى نوازنده ما بى‌ ما! بکرم خویش نه بسزاى ما، نه بکار ما، نه بار بطاقت ما، نه معاملت در خور ما، نه منت بتوان ما، هر چه ما کردیم تاوان بر ما، هر چه تو کردى باقى بر ما. هر چه کردى بجاى ما، بخود کردى نه براى ما».(میبدی، ابوالفضل رشیدالدین، کشف الأسرار و عدة الأبرار، 1371ش، ج3، ص311).

نزدیک‌ترین مردم به خدا محبوب‌ترین ایشان است به حقّ؛  و محبّت به سبب «امید» غالب مى‌ شود.

عالم بزرگوار و جامع علوم اسلامی؛ مرحوم ملّا محسن فیض کاشانی، کتابی در مورد عرفان عملی و اخلاق عرفانی به نام «الحقائق فی محاسن الأخلاق» دارد. ایشان در زمینه امیدواری و ظن به رحمت حضرت حق با استشهاد به «آیه­ ی 53 سوره زمر» که مورد بحث مقاله است می نویسد:
«بدان که عمل کردن با امید افضل است از عمل کردن با خوف از براى آنکه نزدیک‌ترین مردم به خدا محبوب‌ترین ایشان است به حقّ و محبّت به سبب امید غالب مى‌ شود. و از براى این است که مرغّبات در رجا و حُسن ظنّ به خدا وارد شده خصوصاً هنگام مردن، خداى عزّ و جلّ در قرآن مجید فرموده: «یا عِبادِیَ‌ الَّذِینَ أَسْرَفُوا عَلى‌ أَنْفُسِهِمْ لا تَقْنَطُوا مِنْ رَحْمَةِ اللَّهِ إِنَّ اللَّهَ یَغْفِرُ الذُّنُوبَ جَمِیعاً إِنَّهُ هُوَ الْغَفُورُ الرَّحِیمُ» یعنى اى بندگان من که به معصیت کردن ستم بر خود کرده ‌اید! از رحمت من مأیوس مباشید، به درستى که خداى عزّ و جلّ جمیع گناهان را خواهد آمرزید و خدا بسیار آمرزنده و بسیار رحم‌ کننده است. پس اصل مأیوس شدن را حرام گردانیده‌».(فیض کاشانی، ملا محسن، ترجمه نورالدین کاشانی، ترجمه الحقائق فی محاسن الأخلاق، 1387ش، ص 325).

هر گاه از راه یافتن به درگاه خداوند ناامید شدى، کریم بودن خدا را یاد آور.

تو مگو ما را بدان شه بار نیست‌            با کریمان‌ کارها دشوار نیست‌
(مولوی،مثنوی، 1373 ش، ص 11).

پی نوشت:
[1]. الزمر: 53.

منابع:
1 - مکارم شیرازی، ناصر، تفسیر نمونه، ایران، تهران، انتشارات دارالکتب الإسلامیة، 1374ش، چاپ سی و دوم.
2 - طبرسی، مترجمان، ترجمه مجمع البیان فی تفسیر القرآن، ایران، تهران، انتشارات فراهانی، 1360ش.
3 - میبدی، ابوالفضل رشیدالدین، کشف الأسرار و عدة الأبرار، اییران، تهران، انتشارات امیرکبیر، 1371ش، چاپ پنجم.
4 - فیض کاشانی، ملا محسن، ترجمه نورالدین کاشانی، ترجمه الحقائق فی محاسن الأخلاق، ایران، تهران، انتشارات مدرسه عالی شهید مطهری، 1387ش، چاپ اول.
5 - مولوی،مثنوی،ایران،تهران،ناشر سازمان چاپ و انتشارات وزارت ارشاد اسلامی،1373 ش، چاپ اول.