پاسخ امام خمینی درآغاز انقلاب در هفتم اردیبهشت 1358 و نیز فتوای آن فقیه روش‌بین در سی ام اردیبهشت ماه 1368 در تاریخ فقه نوین پزشکی ایران ماندگار است. اگرچه با وجود بیان روشن نظر امام، مجلس شورای اسلامی وقت، قانون اهدای عضو از افرادی که دچار مرگ مغزی را رد کرد و سپس شورای نگهبان نیز با این قانون مخالفت کرد، اما قانون پیوند مرگ مغزی بالاخره با تاکید بر فتوای امام و نیز پیگیری های جدی آیت الله خامنه ای به تصویب رسید. نقش مقام معظم رهبری در به ثمر رسیدن و تصویب قانون آن از جمله تلاش های درخشان در کارنامه فقهی و اجتماعی آیت الله خامنه ای ست که حافظه کمتر کسی این روزها آن را به یاد دارد.
در این گزارش خبرآنلاین، قصد داریم تاریخ این حکم نواندیشانه و رویکرد تحول گرایانه فقیه و عارف بزرگ و نقش روشنگرانه فقهی مقام معظم رهبری را مرور کنیم. قانونی که باید گفت دیروز و امروز بخشی از روند پزشکی ایران برای تحولات خود در جامعه اسلامی، مدیون نواندیشی فقهی امام و رهبری است.
حکمی که آغازگر مباحث روشنگرانه شد
در حالی که مخالفت بسیاری از فقهای گذشته با پیوند اعضاء، راه های این اقدام را در نهادهای پزشکی پس از انقلاب اسلامی بسته بود و حتی از سوی مخالفان انقلاب و پزشکان معتقد، مورد نقد و اعتراض بود، امام خمینی(س) در همان آغاز انقلاب در زمان اقامت خود در قم در مصاحبه ای با رادیو تلویزیون آموزشی در پاسخ به استفتاء یکی از بیماران کلیوی درباره پیوند اعضاء چنین پاسخ داده اند:
« در صورتی که پیوند اعضاء، اسباب نجات یک نفر از موت بشود به حسب شرع مانع ندارد. »
مخابره این خبر در رادیو و تلویزیون در هفتم اردیبهشت ماه 1358، برای جامعه پزشکی ایران شگفتی آفرین شد. پاسخ امام خمینی ، امواج رسانه های مخالف علیه نظام تازه پای اسلامی را که درباره مساله پیوند عضو، جنجالی به پا کرده بودند و روحانیت و فقه اسلامی را ارتجاعی می خواندند در نطفه خفه کرد. این حکم امام همچنین آغازگر مباحثی روشنگرانه شد.
نهادهای پزشکی از سویی از این حکم امام خرسند و خوشحال بودند و نهادهای حوزوی از سویی در پی مباحثات تازه شکل گرفته ای که تا کنون در حوزه های علمیه رایج نبود.
اندیشه بلند و روح بزرگ و روشن بینِ آن فقیه نواندیش و عارف انسان شناس، سرفصل جدیدی در رویکرد فقه به مسائل و موضوعات نوپیدای پزشکی عرضه کرد. از جمله مواردی که در عصر حاضر مورد توجه فقیهان واقع شده و با توجه به ابتلای بسیاری از مردم به آن و ضرورت پاسخ گویی به آن در فقه استدلالی و فتوایی رخ نموده، پیوند اعضاء از بدن افراد زنده و یا مردگان به مرگ مغزی است.
متن مصاحبه رادیو و تلویزیون و پاسخ های امام
متن گفت وگوی خبرنگار رادیو و تلویزیون در قم از امام خمینی درباره حکم اسلام دربارۀ پیوند اعضا به شرح زیر است:
سؤال کننده: پیوند اعضا از نظر اسلام چه حکمی دارد؟
پاسخ حضرت امام : در صورتی که پیوند، اسباب نجات یک نفر از موت بشود به حسب شرع مانع ندارد.
سؤال کننده: پیوند کلیۀ کسی که در اثر تصادف می میرد و کلیۀ شخصی که آن را در زمان حیاتش به دیگری واگذار کرده به بیمار کلیوی، چه حکمی دارد؟
پاسخ حضرت امام: کسی که مرده است و کلیۀ او قابل استفاده است، با اجازه اولیایش جایز است که آن را برای نجات انسان دیگر مورد استفاده قرار بدهند و به انسان مریض و فاقد کلیۀ صحیح پیوند کنند.
سؤال کننده: آیا امام درباره این گونه بیماران کلیوی به مردم توصیه ای دارند؟
پاسخ حضرت امام: البته در صورتی که یک انسانی را بشود نجات داد، با حفظ سلامت کسی که کلیه اش را اهدا می کند مانعی ندارد و بسیار امر خوبی است. من امیدوارم اشخاصی که خیّر هستند این فداکاری را بکنند و برادرهای خودشان را نجات بدهند. امیدوارم که خداوند عافیت به آنها عنایت کند و همۀ آنها موفق و سلامت باشند. و این در صورتی است که سلامت خود آنها محفوظ باشد و با اهدای کلیه همانطوری که دیده ایم حیات ادامه پیدا بکند. بنابراین، آن کسی که دارای دو کلیه است، اگر ـ چنانچه ـ این خیر را و این فداکاری را برای برادرهای بیمارش بکند یک امر بسیار خوبی است و خداوند به او اجر بدهد.
تلاش‌های آیت الله خامنه ای برای رایزنی با مجلس و شورای نگهبان در تصویب قانون پیوند عضو
دکتر ایرج فاضل، را پدر پیوند عضو ایران می نامند. اگرچه امام در سال 1358 پاسخ روشنگرانه ای به مساله اهداء عضو داده بود اما این موضوع به دلیل اختلاف نظرها و برخی مخالفت های فقهی و ایرادات وارده قانونی از سوی مجلس و شورای نگهبان، مسکوت و نامشخص مانده بود تا آنکه در سال 1368 دکتر فاضل توانست فتوای دیگری از امام خمینی برای استفاده از اعضای افراد مرگ مغزی برای بیماران پیوند بگیرد.
دکتر فاضل در این باره می گوید: « در اوایل انقلاب که موضوع اهدای عضو مطرح شد، برای فرد مرگ مغزی شده باید دو مرحله را طی می‌کردیم که بتوانیم اعضای او را اهدا کنیم. ابتدا باید از نظر شرعی موضوع حل می‌شد که اهدای اعضای شخص مرگ مغزی شده از نظر اسلام اشکال ندارد. همچنین باید از نظر قانونی باید قانون اهدای عضو تصویب می‌شد. برای حل موضوع شرعی، به امام نامه نوشتم و ایشان استفتاء دادند که مشکل ندارد و این نشان دهنده درایت و دوراندیشی ایشان بود. در مجلس شورای اسلامی قانون اهدای عضو از افراد مرگ مغزی سه بار رد شده بود که با وساطت بزرگان به تصویب رسید. فتوای تاریخی امام خمینی(ره) در سال 68 موجب شد که اهدای عضو از افرادی که دچار مرگ مغزی شده انجام شود.»
پدر پیوند عضو ایران بیان می کند: «بسیاری از افراد در زمان جنگ به دلیل انجام نگرفتن عمل پیوند فوت می‌کردند. در دوران دفاع مقدس همه امکانات کشور به حق در اختیار جنگ بود و بسیاری از بیماران به دلیل نبود عمل پیوند فوت می‌کردند.
دوبار مسئله مرگ مغزی در مجلس رد شده بود که بار سوم شورای نگهبان آن را رده کرده بود که در نهایت با پی گیرها و وساطت مقام معظم رهبری و رایزنی های ایشان با مجلس و شورای نگهبان، این مسئله برطرف و قانون اهدای عضو از افرادی که دچار مرگ مغزی شده به تصویب رسید. »
مساله ای که در برخی کشورهای اسلامی منطقه، حل نشده است
هم‌اکنون در کشورهای منطقه، بسیاری از مراجع با استفاده از اعضای افراد مرگ مغزی برای بیماران پیوند، مشکل دارند اما در کشور ما به دلیل فتوای حضرت امام در سال 68 که دو هفته قبل از فوت ایشان صادر شد تحول بزرگی در پیوند اعضای کشور صورت گرفته است.
کتایون نجفی‌زاده، مدیرعامل انجمن اهدای عضو ایرانیان درباره حکم امام می گوید: حکم امام خمینی، پیوند کلیه را به صورت منسجم در ایران گسترده کرد و این دانش در کشور ما توسعه یافت. تا سال 1368 که دکتر فاضل از امام خمینی، فتوای استفاده از اعضای افراد مرگ مغزی برای بیماران پیوند را گرفتند، همچنان مخالفت ها برقرار بود واین اقدام و این حکم، تحول بزرگی در پیوند اعضا در کشور بود. به همین دلیل دکتر فاضل به عنوان پدر پیوند اعضای ایران شناخته شده است.
نجفی‌زاده می گوید: حتی تا امروز در کشورهای منطقه بسیاری از مراجع با این موضوع مشکل دارند اما در کشور ما تحول بزرگی در پیوند اعضای کشور صورت گرفته است.
نقش روشنگر امام و نقش پنهان‌مانده مقام معظم رهبری
امام خمینی(س) در قامت یکی از فقهای بزرگ شیعه در عصر حاضر؛ هم اشراف کامل و آگاهی عمیقی بر مبانی فقه داشت و هم واقعیت متحول ومتکامل حیات انسان در جهان را می‌شناخت و هم به مسائل مستحدثه فقهی توجهی شایسته کرد؛ به گونه‌ای که بخشی از اثر ارزشمند و ماندگار «تحریر الوسیله» را به این دست از مسائل اختصاص داد و از آن پس فقهاء و عموم پژوهشگران عرصه‌های فقهی توجه افزون‌تری به این گونه مسائل پیدا کردند.
پاسخ‌گویی به پرسش‌های نوپیدا که در سال‌های قبل از پیروزی انقلاب اسلامی ایران نیز وجود داشته و در قالب مسائل مستحدثه در کتب استدلالی و یا فتوایی فقیهان یافت می‌شد، با ظهور انقلاب اسلامی ایران و تشکیل نظامی مبتنی بر آموزه‌های فقه شیعه ضرورتی مضاعف یافت.
دراین میان گرچه این حکم امام بود که راه ها را گشود اما آیت الله خامنه ای بود که با رایزنی های فقهی و پی گیری های پشت صحنه خود، توانست این قانون را که در مجلس و شورای نگهبان رد شده بود، به تصویب برساند. این تلاش های پی جویانه مقام معظم رهبری بود که پشتوانه به ثمر رسیدن قانونی شد که موجب پیشرفت دانش پیوند اعضاء در ایران شد.
/6262