سحرخیزی در قرآن کریم

 آیات قرآن در موضوع سحر و سحرخیزی، فراخوانی است که گاه از برتری وقت سحر و شکوه سحرخیزی و نشانه‌ها و یادگارها و نکات باریک و حقیقت‌های آن به گونه آشکار و بی‌پرده یاد کرده و همه را به شب خیزی فراخوانده و نیز در آیاتی با اشاره به سحرخیزی پیروان دیگر ادیان، آن را فضیلتی آسمانی و فرابشری دانسته است. ما با بهره‌جویی از تفسیرهای روایی به هر دو دسته این آیات اشاره خواهیم کرد:
  ‍‌‍1ـ یا ایها المزمل، قم الیل الا قلیلا، نصفه او انقص منه قلیلا، او زد علیه و رتل القرآن ترتیلا ؛ ای جامه به خود پیچیده، شب را جز اندکی بپاخیز، نیمی از شب را یا کمی از آن کم کن، یا بر نصف آن بیفزا، و قرآن را با دقت و تأمل بخوان.[1]
2‌ـ ان ناشئة اللیل هی اشد وطأ و اقوم قلیلا ؛به یقین نماز و عبادت شبانه پابرجاتر و گفتاری ماندگارتر است.[2]
مرحوم کلینی، شیخ صدوق و شیخ طوسی با سندهای معتبر به نقل هشام بن سالم از امام صادق(علیه‌السلام) روایت کرده‌اند که مقصود از این آیه، سحرخیزی کسی است که قصد او از آن جز الله عزوجل نیست.[3]
مرحوم طبرسی می‌گوید: مقصود از «ناشئة اللیل» ساعات شبانه است که پی‌در‌پی پدید می‌آیند. از امام باقر(علیه‌السلام) و امام صادق(علیه‌السلام) نقل است که مقصود از این آیه، سحری خیزی برای نماز شب است.[4] و نماز شب «اشد وطأ» بسیار عمل سنگین و پرمشقت است؛ زیرا شب، زمان استراحت است و عمل عبادی در آن زحمت دارد.
سپس می‌گوید: برخی نیز «وطأ» را «وطاءا» به کسر واو و با مد خوانده‌اند. بنابراین، قرائت «اشد وطاءا» یعنی بین گوش و چشم، موافقت است و دل و زبان و گوش نمازگزار برای فهمیدن و اندیشیدن هماهنگ است؛ زیرا قلب انسان در دل شب به چیزی از امور دنیا، اشتغال ندارد و نماز شب، سخن استواری است. از امام صادق(علیه‌السلام) ذیل این ایه نیز روایت است که مقصود سحرخیزی کسی است که جز الله تعالی را نمی‌خواهد.[5]
پس عبادتی در دل شب پابرجاتر و پایدارتر است که هدف از آن خود الله جل و علا باشد.
حضرت آیت الله جوادی آملی در این باره می‌گوید:
«معنای آیه شریفه (ان ناشئة اللیل...) این است که تو در روز کارهای فراوانی داری، ولی شب هنگام، مزاحمی نداری و کسب پایگاه محکم و سخن مستحکم تنها در سحر میسر است‌».[6]
3ـ و من اللیل فتَهَجَّد به نافلة لک عسی ان یبعثک ربک مقاما محمودا؛ و پاسی از شب را برای برپایی نافله شب (افزون بر دیگر واجبات، از خواب) برخیز؛ امید است که پروردگارت تو را به مقام محمود رساند».[7]
واژه تهجد هم خانواده هجود است. هجود به معنی خواب است و تهجد (از باب تفعل) بنابر نظر بسیاری از اهل لغت به معنای بیداری پس از خواب[8] برای عبادت و اقامه نماز است. کلمه «نافله» نیز از ماده «نفل» به معنای زیادی می‌باشد.[9]
پس متهجد کسی است که از خواب شبانه برای بپاداشتن نماز شب که افزون بر نمازهای واجب است برخیزد.
همه مفسران بر این باورند که این آیه درباره پیامبر اسلام(صلی الله علیه و آله) است. ای محمد برای برپایی نماز شب که زیادی بر واجبات بر تو واجب است پاسی از شب را بیدار باش.[10] از امام صادق(علیه‌السلام) نیز روایت است که نماز شب بر رسول خدا(صلی الله علیه و آله) واجب بود.[11]
درباره مقام محمود در یکی از بخش‌های آتی سخن خواهیم گفت.
4ـ المستغفرین بالاسحار؛ (پرهیزکاران) آمرزش طلبان در سحرگاه.[12]
5ـ کانوا قلیلا من اللیل ما یهجعون و بالاسحار هم یستغفرون؛ و آنان (پرهیزکاران) کمی از شب را به خواب می‌روند و سحرگاهان آمرزش می‌طلبند.
لازمه استغفار سحری، بیداری در پایان شب است و سنت مطهر از آن به نماز شب و استغفار در قنوت نماز وتر تفسیر می‌کند.[13] در برخی از روایت‌های دینی آمده است که مقصود از استغفارکنندگان در دو آیه یاد شده، همان نمازگزاران گاه سحراند.[14] نیز از امام رضا(علیه ‌السلام) نقل است که پیامبر(صلی الله علیه و آله) در قنوت نماز وتر، هفتاد مرتبه استغفار می‌کرد.[15] مقصود از پوزش طلبان در آیه هجده سوره ذاریات، کسانی‌اند که در پایان شب، هفتاد مرتبه در قنوت نماز وتر استغفار کرده و از خداوند پوزش می‌طلبند.[16] از امام صادق (علیه‌السلام) روایت است که: هر کس در گاه سحر استغفار کند از اهل این آیه به شمار می‌آید.[17]
از اهل بیت(علیهم‌السلام) روایت است که:
آگاه باشید، درودهای خداوند شامل حال اهل سحر و پوزش طلبان سحری است.[18]
رسول خدا می‌فرماید: همانا خدای تعالی صدای کسانی را که سحرگاهان استغفار می‌کنند دوست می‌دارد.[19]
از رسول خدا(صلی الله علیه و آله) نقل است که: سه گروه از (وسوسه‌های) ابلیس و لشکریانش، پاک (و در امان)اند: 1ـ آنان که خداوند را یاد می‌کنند؛ 2ـ کسانی که از بیم (عذاب) خدا، گریه دارند؛ 3ـ گروهی که سحرگاهان استغفار می‌کنند.[20]
امام صادق(علیه‌السلام) می‌فرماید: هرگاه بنده (در روز) گناهی انجام دهد تا شب او را مهلت دهند، پس اگر استغفار کند بر او ننویسند.[21]
و باز از امام صادق(علیه‌السلام) نقل است که: هر کس کار بدی مرتکب شود تا هفت ساعت از روز او را مهلت دهند، پس اگر سه بار بگوید: «استغفرالله الذی لا اله الا هو الحی القیوم» چیزی بر او ننویسند.[22]
6ــ پهلوهایشان دل شب از بستر خواب دور می‌شود و با بیم و امید پروردگارشان را می‌خوانند و از آنچه به آن داده‌ایم انفاق می‌کنند. و هیچ کس نمی‌داند چه پاداش‌های مهمی که مایه روشنی چشم‌هاست برای آن‌ها نهفته شده، این پاداش کارهایی است که انجام می‌دادند. [23]
از امام باقر(علیه‌السلام) و امام صادق(علیه‌السلام) روایت است که مقصود از تهی‌کنندگان پهلو در آیه یاد شده، همان کسانی‌اند که برای خواندن نماز شب از رختخواب خود برمی‌خیزند. [24]
7ـ أ من هو قانت آناء اللیل ساجدا و قائما بحذر الآخرة و یرجو رحمة ربه؛ یا کسی که در ساعات شبانه به عبادت می‌پردازد و در حال سجده و قیام از عذاب خداوند می‌ترسد و به رحمت پروردگارش امیدوار است (با دیگران یکسانند)؟[25]
از امام باقر(علیه‌السلام) روایت است که مقصود از این آیه، نماز شب است.[26]
8ـ فاصبر علی ما یقولون و سبح بحمد ربک... من آناء اللیل ... لعلک ترضی؛ پس در برابر آنچه می‌گویند صبر کن،... و برخی از ساعا شب (پروردگارت) را تسبیح گو، باشد که (از الطاف الهی) خشنود شوی.[27]
9ـ و سبح بحمد ربک حین تقوم؛ و چون از خواب برمی‌خیزی پروردگارت را تسبیح و حمد گو.[28]
برخی از مفسران، تسبیح و حمد در این آیه را همان نماز شب دانسته‌اند.[29]
10‌‌ـ و من اللیل فسبحه و ادبار النجوم؛ پاسی از شب و به گاه پشت کردن ستارگان (و طلوع صبح) او (پروردگارت) را تسبیح گو.[30]
صاحب تفسیر مجمع الیبان، ذیل این آیه، مقصود از آن را نماز شب دانسته است. از امام باقر(علیه‌السلام) نیز نقل شده است که از «ادبار النجوم‌» دو رکعت نماز، پیش از صبح مقصود است.[31]
11‌ـ و من اللیل فسبحه و ادبار السجود؛ پاسی از شب و پس از سجده‌ها او (پروردگارت) را تسبیح گو. [32]
از امام صادق(علیه‌السلام) روایت است که مقصود از این آیه، نماز وتر است که در آخر شب قرار دارد.[33]
12ـ و من اللیل فاسجد له و سبحه لیلا طویلا؛ پاسی از شب را بر او سجده کن و مقداری طولانی از شب او را تسبیح گو[34]
امام رضا (علیه‌السلام) می‌فرماید: تبسیح در این آیه همان نماز شب است.[35]
13ـ و عبادالرحمن ... والذین یبیتون لربهم سجدا و قیاما؛ و بندگان خدای مهربان... کسانی‌اند که شب هنگام برای پروردگارشان سجده و قیام می‌کنند.[36]
سجده و قیام در شب از ویژگی‌های عبادالرحمن است و مقصود از بیتوته و سجده و قیام شبانه همان نماز شب است و این ویژگی اختصاصی بدان خاطر است که اطاعت شبانه سخت‌تر و پسندیده‌تر و از ریا دورتر است.
ابن عباس می‌گوید: هر کس در دل شب دو رکعت یا بیش‌تر نماز بگزارد از عبادالرحمن به شمار می‌آید.[37]
امام صادق(علیه‌السلام) درباره آیه «ان الحسنات یذهبن السیئات؛[38] همانا نیکی‌ها بدی‌ها را از میان می‌برد». فرمود: نماز شب مؤمن، گناه روز او را از بین می‌برد.[39]
14ـ لیسوا سواء من اهل الکتاب امة قائمة یتلون آیات الله آناء اللیل و هم یسجدون؛ آنان مساوی نیستند؛ از اهل کتاب گروهی هستند که قیام می‌کنند و پیوسته در اوقات شب، آیات خدا را می‌خوانند، در حالی که سجده می‌کنند.[40]
مقصود از اهل کتاب کسانی‌اند که به راهنمایی اسلام، ره یافتند و شبانه به گاه تهجد، کتاب خدا را تلاوت می‌کنند و به سجده می‌روند؛ یعنی به نماز شب می‌ایستند.[41]
ولی وجه تعبیر سجود از نماز شب این است که سجده با شکوه‌ترین رکن در فروتنی و رساترین حالت نمازگزار در ستایش خداست. امام صادق(علیه‌السلام) می‌فرماید: نزدیک‌ترین حالات بنده به پروردگار، گاهی است که او در سجده می‌گرید.[42]
مرحوم طبرسی می‌گوید: این آیه خود بیانگر آن است که نماز شب نزد خداوند چه عظمتی دارد.[43]
15‌ـ و رهبانیة ابتدعوها ما کتبناها علیهم الا ابتغاء رضوان الله؛ رهبانیتی را که (پیروان مسیح) ابداع کرده بودند، ما بر آنان مقرر نداشته‌ایم گرچه هدف ‌شان جلب رضایت خداوند
بود.[44]
مقصود از رهبانیت در این آیه، نماز شب است. چنان که از ابی الحسن(علیه‌السلام) روایت شده است.[45] و بنابر اجماع مفسران، رهبان صیغه مبالغه از رهب و به معنی کمال خشیت و انقطاع در عبادت و تنها برای به دست آوردن رضایت خدا است.[46]
پی نوشت
[1] - سوره مزمل، آیات 1 و 2.
[2] - سوره مزمل، آیه 6.
[3] - وسائل الشیعه: ج 5، باب 39 از ابواب بقیة الصلوات المندریة و میزان الحکمة: ج 5، باب 2311، ص 417، حدیث 10448.
[4] - همان، ح 10447.
[5] - مجمع البیان: ج 10، ص 378.
[6] - مراحل اخلاق در قرآن: فصل هفتم.
[7] - سوره اسراء، آیه 79.
[8] - تفسیر المیزان: ترجمه سید محمد باقر موسوی همدانی، ج 13، ص 241.
[9] - همان.
[10] - همان.
[11] - تهذیب: ج 2، ص 242، ط نجف، ح 959.
[12] - سوره آل عمران، آیه 17.
[13] - عدة الداعی و نجاح الساعی: احمد بن فهداالحلی، صححه و علق احمد الموحدی القمی، ص 251.
[14] -المصلین وقت السحر.» میزان الحکمة: ج 7، باب 3084، ص 249، ح 14806 و مجمع البیان: ط تهران، 1373، ج 2.
[15] - وسائل الشیعه: ج 4، ح 7 و 9، باب 10 از ابواب قنوت.
[16] - میزان الحکمة: پیشین، ح 14807.
[17] - همان: ح 14808.
[18] - عدة الداعی و نجاح الساعی: پیشین، ص 251.
[19] - میزان الحکمة: حدیث 14810
[20] -. همان: حدیث 14812.
[21] - همان: حدیث 14818.
[22] - همان، حدیث 14819.
[23] - سوره سجده، آیات 16 و 17.
[24] - مجمع البیان: پیشین، ج 8، ص 331.
[25] - سوره زمر، آیه 9.
[26] - وسائل الشیعه: ج 3، باب 17، از ابواب اعداد فرائض و نوافلها، حدیث 7.
[27] - سوره طه، آیه 13.
[28] - سوره طور، آیه 48.
[29] - تفسیر قمی: ج 2، ص 333.
[30] - سوره طور، آیه 49.
[31] - تفسیر قمی: ج 2، ص 333.
[32] - سوره ق، آیه 40.
[33] - مجمع الیبان: ج 9، ص 150.
[34] - سوره دهر، آیه 26.
[35] - مجمع الیبان: ج 10، ص 413 و میزان الحکمة: ج 5، باب 2311، ص 417، حدیث 10449.
[36] - سوره فرقان: آیات 63 و 64.
[37] - صلاة اللیل: ص 29.
[38] - سوره هود، آیه 114.
[39] - میزان الحکمة: ج 5، باب 2314، ص 421، حدیث 10462.
[40] - سوره آل عمران، آیه 113.
[41] - تفسیر اثنی عشری: ج 2، ص 216.
[42] - عدة الداعی و نجاح الساعی: پیشین، ص 161.
[43] - مجمع البیان: ج 2، ص 409.
[44] - سوره حدید: آیه 27.
[45] - وسائل الشیعه: ج 5، باب 39 از ابواب بقیة الصلوات المندویة:، ح 9.
[46] - صلاة الیل: ص 28.