اشاره: فرود شریفی که دکترای منابع آب خود را از استرالیا دریافت کرده، سابقۀ معاونت آبخیزداری سازمان جنگلها و نیز مسئولیت این سازمان را در کارنامه دارد. وی هماکنون عضو هیئت علمی و استادتمام پژوهشکده حفاظت خاک و آبخیزداری است. در گفتگوی تفصیلی با وی به موضوعات مختلفیهمچون دلایل عدم توفیقات آبخیزداری بعد از دهه 70، مقایسه سدسازی و آبخیزداری و نیز چالشهای مدیریتی و ساختاری آبخیزداری در کشور پرداختیم. اهم موضوعاتی که شریفی به آنها اشاره کرده، بهشرح زیر است:
- فقدان قوانین و ضوابط و دستورالعملهای منسجم و مدون و عدم توجه کافی به توانمندسازی جوامع محلی از دلایل عمده عدم توفیق آبخیزداری در کشور است.
- ادغام آبخیزداری در سازمان جنگلها و مراتع، بهجز توقف سیستم فعال و پویای آبخیزداری حاصلی نداشت.
- متأسفانه تشکیلات موجود جوابگوی نیازها در آبخیزداری نیست و حتی میتوان گفت در بدترین وضعیت قرار دارد.
- بسیاری از مشکلات ناشی از سدسازی، در طرحهای استحصال آب بهروش آبخیزداری و آبخوانداری وجود نخواهد داشت.
- بهگفته کارشناسان، ایران بهدلیل داشتن ذخایر آبرفتهای درشتدانه، خیلی نیازی به سدسازی ندارد.
- اجرای طرحهای آبخیزداری و آبخوانداری در مناطق مستعد، تطابق بیشتری با توزیع امکانات و عدالت اجتماعی دارد.
در ادامه نظر مخاطبان را به گفتگو با دکتر فرود شریفی جلب مینماییم:
تسنیم: آقای دکتر، در دهه 70، معاونت آبخیزداری در سازمان جهاد سازندگی شکل گرفت و بعدها این معاونت منحل شد، بفرمایید تشکیل این معاونت، چه آثار و پیامدهای مثبتی در کشور را بهدنبال داشت؟
شریفی: با تشکیل معاونت آبخیزداری در سال 70 ــ 1369 و تلاش بیوقفه کارشناسان زحمتکش و جهادی در بستر افتخارآمیز جهاد سازندگی، حرکتی گسترده در جهت غلبه بر معضلات روزافزون مدیریتی آب و خاک کشور، کنترل فرسایش خاک، کنترل و مهار سیلابهای ویرانگر، جلوگیری از هدررفت هرزآبهای سطحی و کاهش خسارت ناشی از خشکسالیها، افزایش عمر مفید سدهای مخزنی، استفاده از شرایط سالهای پربارش و افزایش میزان آب قنوات و چشمهها و... آغاز گردید که ارتقا و گسترش کمی و کیفی اهداف و عملکرد آبخیزداری را بههمراه داشت.
ارزیابی فنی عملکردها و همچنین ارزیابی مسئولین محلی و منطقهای و مردم از اثرات پروژههای آبخیزداری، انگیزه ادامه تلاش مستمر در این راه گردید. بهدنبال این تحول، مشارکت آگاهانه، فعال و مستمر مردم در اقدامات و فعالیتهای آبخیزداری گسترش یافت و تشکیلات آبخیزداری از سطح یک دفتر در پایتخت به تکتک شهرهای کشور گسترش یافت.
فعالیتهای انجامشده باعث شده امروزه اکثر مسئولین، حتی روستاییان و بهرهبرداران، آبخیزداری را بهعنوان اقدامی زیربنایی در رفع محرومیت، ایجاد اشتغال، بهبود و توسعه شرایط اقتصادی و اجتماعی جامعه بدانند. البته مجموعه ویژگیهای اقلیمی، جغرافیایی و مضافاً بهرهبرداری غیراصولی از منابع آب و خاک و منابع طبیعی کشور، بیانگر این واقعیت است که هنوز راهی طولانی باید پیمود و حرکتی که آغاز گردیده، باید با شتابی مضاعف، چند دهه ادامه یابد تا مشکلات و بحرانهای ناشی از کمآبی، سیل، رسوب، کاهش تولید در واحد سطح، بیکاری، مهاجرت از روستا به شهرها، کاهش یابد. مسلماً این مهم ظرف و تشکیلات خاص خود را طلب مینماید.
تسنیم: آیا سازمان و تشکیلات موجود آبخیزداری کشور، ظرفیت این راه طولانی را که مورد اشاره واقع شد، دارد یا خیر؟
شریفی: خیر، متأسفانه تشکیلات موجود جوابگوی نیازها و نیل به وضعیت مطلوب در آبخیزداری نیست و حتی میتوان گفت در بدترین وضعیت قرار دارد. در دهه 70، بههمت کارشناسان زحمتکش جهادی، سیستم آبخیزداری کشور با نگرشی متفاوت از گذشته راهاندازی شد. بهاعتقاد اکثر مسئولین محلی، منطقهای و مردم، این مجموعه بسیار پویا، توان حرکتی و خدماترسانی متناسب با شرایط کشور را داشت، در مقابل سازمان جنگلها و مراتع کشور، بهعنوان ماشینی فرسوده، قدیمی، سنتی، غیرکارا، سیستمی با توان حرکتی ضعیف و بعضاً واپسگرا و بهکارگیری شیوههای نادرست و ناکارآمد، معروف شده بود.
متأسفانه در اوایل دهه 80، با این استدلال که این دو ماشین یعنی آبخیزداری و سازمان جنگلها، هر دو بهروی یک جاده حرکت میکنند و یک عرصه دارند، این دو را در یکدیگر ادغام کردند. البته این استدلال مردود بود؛ چراکه آبخیزداری در عرصههای غیرمرتعی و غیرجنگلی، مانند زمینهای کشاورزی و عرصههای شهری، آبخوانها و الخ نیز مأموریت داشت.
گروهی نیز در توجیه این ادغام استدلال کردند که مجموعه پویای آبخیزداری، احیاگر سیستم سنتی و غیرفعال جنگل و مرتع خواهد شد. اما با کمال تأسف، ماشین و سیستم و روشهای سنتی دستنخورده باقی ماندند و در واقع موتور آبخیزداری از بستر اصلی خود منفک و در گوشهای بایگانی شد. ترمز، کلاچ، گاز و مسیر حرکت در اختیار سیستم فرسوده و ناکارآمد سازمان جنگلها و مراتع قرار داده شد و گاهگاهی از بعضی از قطعات موتور کارا و پویا، اما بایگانیشده آبخیزداری، برای ماشین ازکارافتاده استفاده میشد، آیا این ادغام بهجز توقف سیستم فعال و پویای آبخیزداری حاصلی داشته است؟ لذا با توجه به ویژگیهای خاص منابع طبیعی کشور اسلامی ایران، ضرورت دارد که سیستم پویا و کارآمد را بهکار گرفت، تا بهیاری خداوند از مواهب طبیعی کشور و نعمات خداوندی حداکثر بهرهبرداری صورت پذیرد.
علاوه بر این در دهههای اخیر سازههای آبی زیربنایی مانند سدها و شبکههای آبیاری بر اثر رسوبگیری و عدم مدیریت صحیح و نگهداری نامناسب، در حال از بین رفتن میباشند و از نظر مالی نیز تمایلی برای احیا و جایگزینی این سازههای آبی وجود ندارد. از نظر منابع آب زیرزمینی، در سالهای اخیر بسیاری از آبخوانهایی که مستقیماً در تأمین مواد غذایی مورد نیاز بشر دخالت داشتهاند، بر اثر استفاده ناصحیح کشاورزان و برداشت بیرویه، افت شدیدی داشتهاند.
تسنیم: آیا بهلحاظ اقتصادی، ارزیابی هزینه فایده بین طرحهای آبخیزداری و سدسازی وجود دارد؟
شریفی: بله، برای نمونه سد نسا، حداکثر سیلاب محتمل در دهانه این سد 2900 مترمکعب در ثانیه و متوسط آورد سالانه رودخانه 213 میلیون مترمکعب در سال برآورد شده است. در چنین وضعیتی با این میزان آب این سد قادر به تحویل 130 میلیون مترمکعب آب تنظیمشده در سال میباشد. قابل ذکر است که بهدلیل شرایط زمینشناسی حوضه و وجود اراضی مارنی، رسوب معلق تولیدشده، قابل توجه بوده که باعث کاهش عمر مفید سد خواهد شد. هزینه احداث این سد 159550 میلیون ریال معادل 16 میلیارد تومان و عمر مفید آن هم 50 سال است، این در حالی است در پروژه آبخیزداری و آبخوانداری همان منطقه تنها 800 میلیون تومان هزینه شده و عمر مفید آن هم دائمی است.
همچنین عملیات پروژه آبخوانداری نرماشیر بم پس از شروع در سال 1375، در سال 1376 یعنی یک سال بعد به بهرهبرداری رسید. با توجه به وقوع خشکسالی استثنایی در کشور و بهخصوص در شرق ایران، تاکنون با حجمی برابر 290 میلیون مترمکعب آبگیری نموده که با توجه به مدل هیدرولیکی دشت، انتظار میرود که حداقل 80% آن تغذیه شده باشد، یعنی میزان آب استحصالی ناشی از 8 سال خشکسالی و آبگیری 53 مورد سیل، حدود 240 میلیون مترمکعب میباشد. این میزان توانسته است 16.6% از بیلان منفی دشت نرماشیر را جبران نماید.
علاوه بر ارزشهای غیرمشهود عملکرد این ایستگاه با یک محاسبه ساده و با احتساب قیمت 1000 ریال برای یک مترمکعب ارزش آب استحصالی، برابر 240 میلیارد ریال میباشد، در حالی که کل هزینه انجامشده در ایستگاه بابت عملیات پخش سیلاب شامل هزینه کل منهای هزینه احداث بنا، جاده، نهالستان، چاه و تأسیسات، مبلغی معادل هشتصد میلیون تومان میباشد. این ارزیابیها نشان میدهد طرحهای آبخیزداری نسبت به سدسازی بهلحاظ اقتصادی، بهصرفه است.