به گزارش خبرنگار فرهنگی باشگاه خبرنگاران پویا، ماجرای فدک از جمله موضوعات اعتقادی و تاریخی محسوب می‌شود که البته نقل‌قول‌های بسیاری درباره آن وجود دارد و در کتاب‌های مستند و معتبر شیعه و سنی عنوان شده است. اصل موضوع فدک، دفاع از حق ولایت و امامت است، مسئله مهمی که در ماجرای غدیر از سوی پیغمبر اسلام صلی‌الله علیه و آله تبیین شده و مورد تأکید قرار گرفت، اما پس از رحلت آن حضرت به فراموشی سپرده شد.
خبرگزاری تسنیم در گفت‌وگویی که با آیت‌الله حسن ممدوحی، استاد حوزه و پژوهشگر دینی انجام داده به بررسی شبهات و ابهامات موجود در ماجرای فدک و شواهد و مستندات آن پرداخته است. آن طور که این کارشناس اسلامی توضیح می‌دهد، فدک، یک قطعه زمین در یکی از روستاهای اطراف مدینه است. این قطعه زمین در ماجرای نبرد خیبر به دست لشکر اسلام فتح شد و جزء اموال پیغمبر اکرم صلی‌الله علیه و آله قرار گرفت و ایشان، آن را به حضرت زهرا سلام‌الله علیها هدیه دادند؛ اما این زمین توسط حکومت زمان غصب شد و آن‌ها حتی گواهی و شهادت امام علی علیه السلام و ام‌ایمن مبنی بر حضور در آن مجلس و اهدای فدک را قبول نکردند.
رفع یک شبهه؛ ارث یا هدیه؟
یکی از موضوعات ویژه‌ای که در رابطه با دوران زندگی حضرت فاطمه زهرا سلام‌الله علیها مطرح می‌شود، مربوط به زمین فدک است. گویا خلیفه اول آن را به عنوان ارث پیامبر اکرم صلی‌الله علیه و آله مطرح می‌کرد. دلیل این موضوع چه بود؟
برای آشنایی بیشتر مخاطبان با ماجرای زمین فدک لازم است توضیح بدهم که فدک، یک قطعه زمین در یکی از روستاهای اطراف مدینه است. این قطعه زمین در ماجرای نبرد خیبر به دست لشکر اسلام فتح شد و جزء اموال پیغمبر اکرم صلی‌الله علیه و آله قرار گرفت.
در مورد اینکه زمین فدک چگونه در اختیار حضرت فاطمه سلام‌الله علیها قرار گرفته، لازم است توجه کنیم که رسول خدا صلی‌الله علیه و آله این زمین را برای دختر گرامی خود به ارث نگذاشته‌اند، بلکه آن را در دوران زندگی و حیات خود به آن بانوی مکرم هدیه دادند.
بیشتر بخوانید: مروری بر زندگی امام حسن(ع) که تجسم مظلومیت حق بود
چه اشکالی دارد پیامبر ارثی داشته باشد؟
با این وجود چرا ادعای خلیفه اول مبنی بر به ارث گذاشتن فدک از سوی رسول خدا صلی‌الله علیه و آله مورد سؤال است؟ چه تفاوتی میان هدیه و ارث از سوی آن حضرت وجود دارد که این اندازه در ذهن مردم ایجاد شبهه می‌کرد؟
برای این که جواب این سؤال را متوجه شوید لازم است دو موضوع کلی را عنوان کنم. از یک طرف در برخی از نقل‌ها عنوان شده که پیغمبر اسلام صلی‌الله علیه و آله در دوران حیات خود فرموده بودند که پیامبران خدا از خود ارثی به جا نمی‌گذارند. البته این مطلب در هیچ جای تاریخ نیامده است و سند معتبری ندارد. فقط افرادی که در برابر حضرت زهرا سلام‌الله علیها ایستاده و با آن حضرت اظهار خصومت و دشمنی کردند، این مطلب را عنوان کرده‌اند. درواقع در این حدیث شک وجود دارد که آیا درست است یا خیر.
چه دلیلی داشته که دشمنان آن بانوی مکرم این حدیث را جعل کنند؟
برای اینکه اجازه ندهند زمین فدک به حضرت زهرا سلام‌الله علیها برسد. آن‌ها مردمی دنیاپرست بودند و از طرف دیگر با حضرت امیرالمؤمنین امام علی علیه السلام دشمنی داشتند. به همین دلیل نمی‌خواستند زمین فدک در اختیار شیعیان قرار بگیرد تا از منافع و عواید آن در جهت پایداری و گسترش اسلام استفاده کنند.
تأکید بر هدیه بودن فدک
اشاره کردید که پیغمبر اکرم صلی‌الله علیه و آله در دوران حیات خودشان زمین فدک را به حضرت زهرا سلام‌الله علیها بخشیده و هدیه کردند. چرا این مطلب کمتر مورد توجه قرار گرفت؟ مگر با همین ماجرا نمی‌شد در برابر دشمنی‌ها ایستادگی کرد؟
اتفاقاً یکی از مطالبی که امام علی علیه السلام و حضرت زهرا سلام‌الله علیها عنوان می‌کردند، یادآوری و بازگویی همین قضیه بود تا همه مردم بدانند و آگاه باشند که این زمین را نبی مکرم اسلام به دختر خود هدیه دادند، نه اینکه ارث آن حضرت باشد. هرچند باز هم ماجرای جعل آن حدیث مطرح است و معلوم نیست که رسول گرامی اسلام اصلاً چنین مطلبی نقل کرده باشند. چون تاریخ نویسان مورد وثوق این حدیث را ذکر نکرده‌اند.
ماجرای بخشیدن فدک به حضرت زهرا سلام‌الله علیها
ماجرای بخشیدن فدک به حضرت فاطمه سلام‌الله علیها چه بود؟ به هر حال می‌دانیم که نبی مکرم اسلام فرزندان دیگری هم داشتند، چرا این زمین را به آن بانوی مکرم هدیه دادند؟
ماجرای بخشیدن و هدیه دادن زمین فدک به حضرت صدیقه طاهره سلام‌الله علیها از این قرار است که یک زمانی جبرئیل علیه السلام بر رسول گرامی اسلام صلی‌الله علیه و آله نازل شد و به آن حضرت خبر داد که برخیز که خداوند متعال به من فرمان داده است تا توسط بال‌های خود، برای تو سند فدک را بنویسم. آن حضرت با جبرئیل همراه شد و زمانی طول نکشید که دوباره برگشت. حضرت زهرا سلام‌الله علیها از ایشان سؤال کرد که کجا رفته بودید؟
پیغمبر اکرم صلی‌الله علیه و آله، سند فدک را به ایشان نشان دادند و حضرت امیرالمؤمنین علیه السلام و ام‌ایمن را شاهد این قضیه قرار دادند که زمین فدک را به حضرت زهرا سلام‌الله علیها هدیه داده‌اند.
رد شهادت شاهدان
با این توضیحات، امام علی علیه السلام هم شاهد این ماجرا بوده‌اند. چرا شهادت آن حضرت را مبنی بر هدیه شدن فدک قبول نکردند؟
آن‌ها بهانه می‌تراشیدند که امام علی علیه السلام چون همسر حضرت زهرا سلام‌الله علیها است، پس در این قضیه صاحب منفعت است. با این عذرتراشی بی‌جا شهادت آن حضرت را رد می‌کردند.
در هر صورت ماجرای فدک از جمله موضوعات اعتقادی و تاریخی ما محسوب می‌شود که البته نقل‌قول‌های بسیاری درباره آن وجود دارد که در کتاب‌های مستند و بااعتبار شیعه و سنی عنوان شده است. به عنوان مثال نقل شده است که روزی به حضرت زهرا سلام‌الله علیها خبر رسید که خلیفه اول زمین فدک را تصرف کرده است. آن بانوی مکرم به همراه تعدادی از زنان بنی‌هاشم به سراغ خلیفه اول رفته و فرمودند: آیا تو قصد داری زمینی را که پدرم، نبی مکرم اسلام، برای من قرار داده و به من هدیه کرده است، پس بگیری؟ آیا نشنیده‌ای که آن حضرت فرموده‌اند حرمت هر کسی با فرزند او حفظ می‌شود؟ تو خبر داری که رسول گرامی اسلام صلی‌الله علیه و آله جز این زمین چیزی برای من نگذاشته است و این، هدیه پدرم است.
در روایتی عنوان شده که زمانی که خلیفه اول این مطالب را از حضرت زهرا سلام‌الله علیها شنید و زنان بنی‌هاشم را به همراه ایشان دید، قلمی خواست تا فدک را برای آن حضرت بنویسد. در همین زمان خلیفه دوم وارد شد و مانع از این کار شد. قرار شد حضرت زهرا سلام‌الله علیها بر این سخن خود شاهدی بیاورد؛ اما آن‌ها شهادت امام علی علیه السلام را قبول نکردند، با همان بهانه که ایشان همسر حضرت زهرا سلام‌الله علیها است و شهادت ایشان را قبول نکردند.
شهادت یک زن را کافی نمی‌دانیم
اشاره کردید که ام‌ایمن هم به عنوان شاهد در این ماجرا حضور داشت و شاهد بود که پیغمبر اسلام صلی‌الله علیه و آله در زمان حیات خود، فدک را به حضرت زهرا سلام‌الله علیها بخشیدند.
بله، ام‌ایمن هم برای شهادت دادن به آن مجلس رفت و شهادت داد. همان زمان که سراغ خلیفه رفتند، او از ام‌ایمن سؤال کرد آیا تو خودت شنیدی که رسول خدا صلی‌الله علیه و آله چنین مطلبی درباره فدک بگوید؟ ام‌ایمن گفت: بله، من خودم شنیدم که آن حضرت فرمودند فاطمه سلام‌الله علیها سرور زنان اهل بهشت است. کسی که سرور زنان اهل بهشت باشد، مطلب خلاف نمی‌گوید.
خلیفه دوم در همین زمان گفت: ای ام‌ایمن! از قصه نگویی پرهیز کن و بگو چه چیزی از پیامبر شنیده‌ای؟ ام‌ایمن هم قضیه نزول جبرئیل علیه السلام و هدیه فدک به حضرت زهرا سلام‌الله علیها را برای همه تعریف کرد. بعد از تمام شدن حرف‌ها و شهادت ام ایمن، خلیفه دوم گفت: تو یک زن هستی و ما شهادت یک زن را کافی نمی‌دانیم!
شاهدانی بر علیه فدک
آیا در این ماجرا، کسی هم شهادت خلاف و دروغ داده بود؟
بله. در همین مورد از امام صادق علیه السلام سؤال کردند که چه کسانی به زیان مادرتان حضرت زهرا سلام‌الله علیها گواهی داد که او از پدر خود ارث نمی‌برد؟ آن حضرت در جواب فرمودند: «عایشه، حفصه و مردی به نام اوس بن حدثان که از قبیله بنی‌نضیر بود پیش خلیفه اول گواهی دادند که رسول خدا صلی‌الله علیه و آله فرمودند من از خودم ارثی بر جا نمی‌گذارم. خلیفه اول هم آن بانوی مکرم را از فدک محروم کردند.»
واکنش حضرت زهرا سلام‌الله علیها بعد از غصب فدک چه بود؟
نظر این افراد در خصوص غصب زمین فدک، باعث ناراحتی حضرت صدیقه طاهره سلام‌الله علیها شد. ایشان با شنیدن این رأی از جای خود بلند شده و فرمودند: خدایا! این افراد در حق دختر پیامبر تو ظلم کردند، پس آن‌ها را به غضب خودت گرفتار کن.
برگرداندن زمین فدک به فرزندان حضرت زهرا سلام‌الله علیها
آیا این مطلب درست است که عنوان می‌شود در دوران امامت امام محمدباقر علیه السلام، دوباره زمین فدک به فرزندان حضرت زهرا سلام‌الله علیها برگردانده شد؟
این مطلب را یکی از راویان تاریخ عنوان کرده که وقتی عمر بن عبدالعزیز به خلافت رسید، به مردم اعلام کرد که همه چیزهایی که با ظلم و زور از آن‌ها گرفته شده، برمی‌گرداند و اولین چیزی که در آن میان در دست من است، فدک است که آن را به فرزندان دختر پیغمبر برمی‌گردانم.
او در عین حال اعلام کرد که از نظر او درخواست حضرت زهرا سلام‌الله علیها در خصوص فدک ادعایی صحیح بوده، به این دلیل که فدک در اختیار ایشان بوده و آن حضرت با وجود شهادت امام علی علیه السلام، ام‌ایمن و ام‌سلمه به پیغمبر خدا صلی‌الله علیه و آله دروغی را نسبت نداده است. هرچند که اقامه بینه و شاهد هم نکرد، به این علت که ایشان سرور و بزرگ زنان اهل بهشت هستند.
همچنین اظهار امیدواری کرد که حضرت زهرا سلام‌الله علیها، امام حسن و امام حسین علیهماالسلام در روز قیامت او را شفاعت کنند. مطالبی که عمر بن عبدالعزیز در این ماجرا عنوان کرده، بسیار مهم است که جواب بسیاری از شبهه‌ها در این مورد را می‌دهد.
اصرار بر پس گرفتن فدک با شأن حضرت مغایرت ندارد
با این توضیحات متوجه می‌شویم که حضرت فاطمه زهرا سلام‌الله علیها برای به دست آوردن زمین فدک تلاش‌هایی کرده بودند. در این مورد این ابهام و شبهه برای گروهی از مردم به وجود می‌آید که شأن و منزلت آن حضرت بسیار بالاتر از این است که برای یک تکه زمین با حکومت دچار مشکل و چالش شوند.
توجه داشته باشید که در قضیه فدک، بحث بر روی زمین و ملک و دارایی نیست، بلکه موضوع آن حقی است که غصب شده است. ماجرای اصلی آن است که حقی بالاتر از فدک با عنوان ولایت غصب شده و دچار چنین سرنوشتی شده است. مشکل اصلی و چالش جدی حضرت زهرا سلام‌الله علیها با حکومت وقت این بود که حق مسلم و قطعی حضرت امیرالمؤمنین امام علی علیه السلام تحت عنوان ولایت غصب شده و موضوع دین و ولایت در این زمینه مطرح است.
به همین علت نمی‌توان گفت که حضرت فاطمه زهرا سلام‌الله علیها بر سر ماجرای زمین با حکومت رمان خود دچار مشکل شده بود. هرچند آن زمین دارای عوایدی بود که به شیعیان و مسلمانان می‌رسید. درواقع موضوع اصلی در این بحران، دین مردم و ولایتمداری بود، چنانکه پیغمبر اسلام صلی‌الله علیه و آله در غدیر از همه مردم برای امام علی علیه السلام بیعت گرفتند اما بعد از رحلت ایشان، ماجرای ولایت به فراموشی سپرده شد.
گلایه حضرت زهرا سلام‌الله علیها از غاصبان
پس در این میان، فدک موضوعی فرعی بود که حکومت آن زمان، فرزندان رسول خدا صلی‌الله علیه و آله را از آن محروم کرده بودند.
همین طور است. در این مورد ابوعبدالله مفید به نقل از حضرت زینب سلام‌الله علیها ماجرای بسیار مهمی را عنوان و ثبت کرده است که جواب سؤال و ابهام‌های زیادی را می‌دهد. او تعریف کرده زمانی که خلیفه اول قصد کرده بود تا حضرت فاطمه زهرا سلام‌الله علیها و فرزندان ایشان را از زمین فدک و درآمدها و عواید آن محروم کند، آن بانوی مکرم از باز پس گرفتن آن ناامید شدند.
به کنار مزار پدر بزرگوار خود رفتند و از کارها و ظلم‌های مردم به ایشان شکایت کردند. فرمودند: «بعد از تو غوغایی به پا شد. اگر بودی این همه گرفتاری پیش نمی‌آمد. ما همانند زمینی که از باران محروم بماند تو را از دست دادیم و در میان قوم تو اختلال پیدا شد. شاهد باش که آن‌ها پیمان‌شکنی کردند و دست از ایمان شستند. جبرئیل علیه السلام با آوردن آیات همدم ما بود. تو از ما دور شدی و با رفتن تو تمام خیرات از ما پوشیده شد. تو ماه درخشانی بودی که کسب نور می‌کرد و آیات قرآن از جانب خدا بر تو نازل می‌شد. پس از تو مردانی با چهره‌های خشن با ما روبه‌رو شدند و به ما توهین کردند و همه نیکی‌ها را به تاراج بردند. آن کس که بر ما ستم روا داشته به زودی خواهد دانست که روز رستاخیز دچار چه سرانجام شومی خواهد شد. ما تا زنده‌ایم در سوگ فقدان تو می‌گرییم و از چشمانمان اشک می‌باریم».
در این روایت نوشته شده که حضرت فاطمه زهرا سلام‌الله علیها به اندازه‌ای اشک ریخته و گریه کردند که تربت مزار مطهر نبی مکرم اسلام تر شد. دقت کنید که این روایت نهایت مظلومیت حضرت زهرا سلام‌الله علیها و امام علی علیه السلام را نشان می‌دهد.
در ماجرای خطبه فدک هم این مظلومیت به نمایش گذاشته شده است.
بله. حضرت زهرا سلام‌الله علیها زمانی که برای این خطابه تاریخی به مسجد رفتند و خطبه فدکیه را عنوان کردند، اوج حقانیت ولایت و مظلومیت حق را نشان دادند و مدام از حقی گفتند که از حضرت امیرالمؤمنین امام علی علیه السلام غصب شده بود.
البته در این خطبه شما شاهد اوج فصاحت و شیوایی کلام آن بانوی مکرم هستید. چنانکه در این خطبه به ماجرای مهمی اشاره فرموده‌اند، مبنی بر اینکه: «هنوز چیزی از رحلت رسول خدا نگذشته بود و زخم و جراحت فقدانش هنوز بهبود نیافته بود، بلکه هنوز جسد رسول خدا دفن نشده بود که شما از ترس اینکه فتنهای به پا شود شتاب کردید و خلافت را ربودید. آگاه باشید که با این عمل در فتنه و آشوب سقوط کرده و جهنم را که بر کافران احاطه دارد برای خود انتخاب کردید.»
گلایه‌ای تا پایان عمر
با این وجود، حضرت زهرا سلام‌الله علیها بتا پایان عمر خود از حکومت زمان و خلفا گلایه داشتند. در این مورد هم اختلاف‌نظرهایی وجود دارد. دلیل این اختلاف‌ها چیست؟
آن طور که ما در منابع تاریخی معتبر و مستند می‌خوانیم، گلایه‌های آن حضرت تا پایان عمر ادامه داشت چون تا پایانم عمر مبارک ایشان، حق ادا نشد و ظلم‌ها پی‌درپی وجود داشت. حتی عنوان شده که حضرت زهرا سلام‌الله علیها تا پایان عمر شریف خود با خلفا سخن نگفتند و فقط در یک مورد ویژه که ناچار به سخن گفتن شدند از آن‌ها گلایه کرده و قضاوت را به خدای متعال و رسول او سپردند.
حتی ماجرای دفن شبانه و دور از حضور مردم و حکومت هم به همین علت بود، چون دوست نداشتند بعضی افراد بر پیکر مطهر ایشان نماز بخوانند و یا در تشییع ایشان حضور داشته باشند.
ضرورت حفظ وحدت مسلمانان در عین بیان حقایق فاطمیه
سؤال دیگری که در خصوص برگزاری مراسم فاطمیه مطرح می‌شود آن است که چطور حق عزا را ادا کنیم در عین حال که موضوع وحدت میان شیعیان و برادران اهل سنت محفوظ بماند؟ چراکه می‌دانیم موضوع وحدت یکی از مسائل اساسی است که مقام معظم رهبری بارها بر آن تأکید فرموده‌اند.
قضیه شهادت حضرت زهرا سلام‌الله علیها موضوعی نیت که بتوانیم بی‌تفاوت از کنار آن رد شویم. دقت کنید که حتی مقام معظم رهبری نیز در مراسم فاطمیه شرکت دارند و در این ایام برای مادر بزرگوار خود عزادار هستند.
مسئله حضرت زهرا سلام‌الله علیها متن و اساس تاریخ اسلام است که بسیاری از رویدادها از همان ماجرای شهادت رقم خورد. همان رویدادهایی که بعد از رحلت رسول گرامی اسلام صلی‌الله علیه و آله رخ داد، بسیاری از مسائل را روشن کرد. ما وظیفه داریم این نوع مسائل و نکات را حفظ کنیم و در عین حال برای آنکه به موضوع وحدت خدشه‌ای وارد نشود، باید مسائل را مستند و بدون هر گونه حرمت‌شکنی عنوان کنیم. درواقع نباید به بزرگان و علمای برادران اهل سنت خود بی‌حرمتی کنیم. نکته مهم این است که حتی بعضی از رویدادهای آن زمان در منابع اهل سنت هم وجود دارد و اشاره به این موضوعات در ایام فاطمیه لازم به نظر می‌رسد.
تهیه و تنظیم: مریم مرتضوی