بعد از تجربه موفق پخش آنلاین کنسرت‌های موسیقی در ایام تعطیلات نوروزی با دو هدف دعوت هرچه بیشتر مردم برای در خانه ماندن در مسیر تحقق شکست ویروس کرونا و قطع زنجیره شیوع این ویروس و ازسوی دیگر حمایت از هنرمندان و پر کردن اوقات فراغت مخاطبان؛ در گام دوم پخش آنلاین فعالیت‌های هنری، تلویزیون تعاملی نمایش‌نت به‌عنوان نخستین تلویزیون انحصاری پخش هنرهای نمایشی فعالیت خود را برای پخش زنده آثار تئاتری در شب‌های کرونای کشورمان همزمان با میلاد باسعادت حضرت علی‌اکبر(ع) و روز جوان آغاز کرد.
راه‌های مبارزه با شیوع ویروس کرونا و شکست آن از زبان مبارک
در نخستین شب از اجرای نمایش‌های زنده پردیس تئاتر تهران که برای عموم مخاطبان پخش آنلاین می‌شد گروه خیمه‌شب‌بازی برادران ربیعی متشکل از حسن و حسین ربیعی که از گروه‌های شناخته‌شده نمایش خیمه‌شب‌بازی به‌عنوان کهن‌ترین شیوه نمایش عروسکی ایران و از باسابقه‌ترین نمایش‌های آیینی کشورمان به‌شمار می‌رود؛ علاوه بر تطبیق قصه قهرمان نمایش خیمه‌شب‌بازی یعنی مبارک و پهلوان با ماجرای اتفاق این روزها یعنی شیوع ویروس کرونا و راه‌های پیشگیری و مبارزه با آن؛ برای مخاطبان ساعتی سرگرم کننده و دل‌چسب رقم زدند.
اجرای گروه خیمه‌شب‌بازی برادران ربیعی در دو قسمت متفاوت صورت گرفت. در بخش نخست که نمودی بارز از قابلیت تطبیق و تبدیل قصه‌ها و روایت‌های نمایش‌های ایرانی با حوادث روز و جاری در جامعه که به‌عنوان یکی از مهمترین مؤلفه‌ها و برگ‌های برنده آیین‌های نمایشی و خرده روایت‌های نمایشی ایرانی شناخته می شود؛ گروه نمایش خیمه‌شب‌بازی برادران ربیعی این‌بار قهرمانان شناخته شده نمایش خیمه‌شب‌بازی یعنی مبارک و پهلوان را در روایت مسیر مبارزه و پیشگیری از ویروس کرونا در قامت اجرایی ظریف، دقیق و جذاب؛ به مخاطبان عرضه کردند.
در بخش اول این اثر نمایشی از زبان مبارک به‌عنوان قهرمان نمایش خیمه‌شب‌بازی مخاطبان راه‌های مقابله باشیوع و مبارزه در مسیر مهار و شکست ویروس کرونا را دیدند و شنیدند.
آنچه در دو اجرای پخش شده آنلاین نمایش خیمه‌شب‌بازی گذشت
در این بخش حسن و حسین ربیعی در مقام اجراگران نمایش خیمه‌شب‌بازی که یکی در مقام استاد و دیگری در مقام عروسک‌گردان و راوی قصه به بازتاب مواجهه مبارک و پهلوان به‌عنوان دو شخصیت شناخته‌شده نمایش سنتی خیمه‌شب‌بازی ایرانی با ویروس کرونا می‌پرداختند تلاش کردند تا علاوه بر تشویق هرچه بیشتر مردم برای در خانه ماندن در مسیر قطع زنجیره شیوع ویروس کرونا روایت کادر درمان، پزشکان و پرستاران را در مسیر راه‌های مقابله و پیشگیری از شیوع این ویروس را نیز با زبانی متفاوت به مخاطبان عرضه کنند.
اما بخش دوم اجرای گروه نمایش خیمه‌شب‌بازی حاضر در نخستین شب پخش اجرای زنده تئاتر در پردیس تئاتر تهران به یکی از داستان‌های معروف و دوست داشتنی نمایش خیمه‌شب‌بازی ایران یعنی حمله غول سیاه به شهر و مبارزه مبارک و پهلوان در مسیر شکست دادن این غول سیاه اختصاص داشت.
بازه زمانی 10 روزه برای پخش آنلاین آثار نمایشی در گام اول
نخستین شب از پخش اجرای زنده آثار تئاتری در قالب همکاری سازمان فرهنگی‌هنری شهرداری تهران و اداره کل هنرهای نمایشی وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی در قالب برنامه‌ریزی 10 روز از تاریخ هفدهم تا بیست و هفتم فروردین‌ماه با پخش دو بخش از نمایش خیمه‌شب‌بازی در شامگاه هفدهم فروردین‌ماه مصادف با میلاد باسعادت حضرت علی‌اکبر(ع) و روز جوان آغاز شد و طبق برنامه‌های ازپیش‌تعیین‌شده طی هر شب از ساعت 19 تا 20:30 یک نمایش از آثار منتخب اجرا شده در فرهنگسراهای کشور که پیش از این مجوز اجرای خود را از اداره کل هنرهای نمایشی وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی و سازمان فرهنگی‌هنری شهرداری تهران دریافت کرده بودند به صحنه خواهند رفت.
امید به رفع آسیب‌های کوچک
هرچند در نخستین شب اجرا برخلاف وعده عنوان‌شده که از ساعت 19 تا 20:30 این اجراها از طریق تلویزیون تعاملی نمایش‌نت به مخاطبان عرضه میشود؛ این اجرا با 35 دقیقه تاخیر و ساعت 19:35 آغاز شد.
همچنین به دلیل حجم بالای کاربران، هنگام پخش این نمایش‌ها شاهد قطع و وصل چندباره تصاویر بودیم که امید طی شب‌های آتی با برطرف ساختن این آسیب‌های کوچک، نه تنها لذت تماشای آثار نمایشی به شکل زنده را برای مخاطبان فراهم کنند که بتوانند پاسخگوی سطح سلیقه خیل مشتاقان و دوست‌داران هنر نمایش کشور باشند که از ابتدای اسفندماه سال گذشته از حضور در تماشاخانه‌ها و دیدن آثار نمایشی به سبب تعطیلی فعالیت‌های فرهنگی و هنری در سایه شیوع ویروس کرونا محروم هستند.
تجربه پخش زنده آثار نمایشی از طریق پرتال تلویزیون تعاملی نشان داد که بهره‌بردن ازامکانات فضای مجازی می‌تواند بستری متفاوت و وسیع به وسعت خاک ایران‌زمین برای هنرمندان این عرصه جهت تولید و اجرای آثارشان با دامنه مخاطبان چندین میلیون نفری ایجاد کند.
نگاهی به پیشینه هنر آیینی و نمایشی خیمه‌شب‌بازی
نمایش سنتی و عروسکی خیمه‌شب‌بازی با قدمتی بیش از هزار سال در تاریخ هنرهای نمایشی ایران، هر چند امروز بیشتر اثری در حوزه نمایش‌های کودک و نوجوان به شمار می‌رود؛ اما اهمیت و اثرگذاری آن میان بزرگسالان تا کمتر از یک قرن پیش باعث شد تا این گونه نمایشی مسیری از متن دربار تا قلب بازار را برای فتح تاریخ نمایش‌های سنتی ایران بپیماید.
نخستین سابقه از ثبت خیمه‌شب‌بازی به روایت شفیعی کدکنی
زمانی که درباره سابقه و پیشینه نمایش در ایران صحبت می شود همواره کشورمان را به دلیل عقبه غنی فرهنگ‌ساز آن با تولید و اجرای نمایش‌های مردمی به خاطر میآوریم. برای اثبات این مدعا شاید کمتر نیاز باشد که رجوعی به کتاب‌های تاریخ هنر در جهان باشد.
مثال مهمتر برای اثبات این مدعا را میتوانیم در نمایش سنتی خیمه‌شب‌بازی مشاهده کنیم. آثار مکتوب در زمینه سابقه تولید و اجرای هنرمندان ایران زمین از این شیوه نمایشی عروسکی و سنتی را در قرن چهارم هجری قمری و در نوشته های شاعر و عارف بزرگ ایرانی ابوسعید ابوالخیر (357 تا 440 هجری قمری) میتوانیم به خوبی رصد کنیم.
آنچنانکه دکتر محمدرضا شفیعی کدکنی در مقاله ای منتشر شده در مجله ایران شناسی با عنوان پیشینه هنر تئاتر در ایران آورده: گویند یک روز، شیخ ابوسعید، میگذشت و جماعت لعبت بازان، «خیال بازی» می کردند و دف میزدند. شیخ خادم را بگفت: بگوی تا امشب به خانقاه آیند. شب به خانقاه آمدند و پرده دربستند و سماع آغاز کردند. یک یک «خیل» را بدرون می آوردند. خبازان و قصابان و آهنگران و دانشمندان و مقریان و صوفیان… و هر قومی را جداگانه بیتی نهاده بودند، در میخواستند و با قوالان می گفتند…
اهمیت و جایگاه خیمه‌شب‌بازی در فرهنگ ایران
هنر نمایش سنتی خیمه‌شب‌بازی؛ همواره یکی از مهمترین شیوه ها و گونه های تولید آثار نمایشی در تاریخ هنر نمایش ایران شناخته میشود. برای اثبات این مدعا می‌توان به این نکته اشاره کرد که خانواده هایی که در بسیاری از موارد اعم از جشن ها، شادی ها و مناسبت‌های ملی؛ هنرمندان این گونه نمایشی را که عموما دو وجه فضای کمدی برای سرگرم سازی و فضای نقادانه برای بازتاب جایگاه مطالبه عموم مردم از اتفاقات جاری در بطن جامعه را با خود یدک می کشیدند برای اجرا دعوت می کردند.
عروسک های مورد استفاده در نمایش خیمه‌شب‌بازی بر خلاف آنچه که در طی یک قرن اخیر که این نمایش بیشتر مختص گروه سنی کودک و نوجوان تولید و اجرا شده است؛ عروسک‌های بسیار متنوع بوده و غالباً داستان شخصیت های درباری، امیران، وزیران، شاهزادگان و از سوی دیگر مواجهه آنها با خطاکاران، دزدان و بزهکاران اجتماعی را به مخاطبان ارائه می کردند.
اجزای شکل دهنده نمایش خیمه‌شب‌بازی
بهرام بیضایی در کتاب نمایش در ایران خود درباره شیوه، نظامنامه و چارچوب اجرای نمایش خیمه‌شب‌بازی و بخش های تشکیل دهنده این هنر نمایش سنتی این‌گونه آورده است که: ابزار و ادوات اجرای نمایش خیمه‌شب‌بازی از خیمه تا عروسک‌ها در نهایت در یک صندوق بزرگ جمع‌آوری می‌شوند اما ابزاری که برای اجرای این نمایش به کار می رفته است بدین قرار است:
خیمه: برای اجرای نمایش، اول خیمه‌ای در محل برپا می کردند و نمایش در داخل آن برگزار می شد. این خیمه تقریبا حالت رازگونه‌ای به نمایش می‌داد تا برهیجان تماشاگران بیفزاید. خیمه چادر چهارگوشی است با ارتفاع 170 سانتی‌متر و عرض 190 سانتی‌متر که به وسیله طناب و میخ‌های آهنی که در انتهای طناب است، به زمین ثابت می شود.
بخش جلویی خیمه که مقابل نظر بینندگان قرار می‌گرفته در حدود 55 سانتی متر از کف زمین بالاتر است و با پارچه ای سیاه رنگ پوشیده و ملیله‌های ابریشمی کوچک به آن دوخته شده است.
نطع: نطع عبارت از سفره‌ای چرمین یا سفره‌ای از جنس پارچه‌ای نرم بود که عروسک‌ها را به روی آن حرکت می دادند.
صندوق: همان که خیام از آن به صندوق عدم یاد می‌کند و آن عبارت از جعبه‌ای بود که عروسک‌ها را در داخل آن می‌گذاشتند، زیرا نمایشگران عروسکی پایگاه و جایگاه ویژه‌ای نداشتند و چون دوره گردان ناگزیر بودند وسایل بازی را در صندوقی گذاشته و با خود حمل کنند.
عروسک‌ها یا لعبت‌ها: بلندی قامت عروسک‌ها یک وجب یا اندکی بیشتر است. لباس زن‌ها روسری و گاهی چاقچور به رنگ‌های مختلف و لباس مردها گاه کلاه نمدی، پیراهن آبی یا قرمز، شلوار گشاد سیاه یا آبی و نیز لباس‌های پهلوانی است. عروسک‌ها از جنبه ظاهری شکل واقعی دارند و شخصیت‌های آنها هم گر چه کمی سطحی، ولی واقعی است. معمولا از چوب و کهنه و در موارد معدودی با سَرِ گچی ساخته می‌شدند و مفاصل حرکتی آنها هم وسعت کافی نداشته است. از نظر فنی هم – یعنی نوع حرکت دادن عروسک‌ها – باید افزود که هم عروسک نخی در کار بوده و هم عروسک دستی.
بیشتر عروسک‌های خیمه شب بازی دارای شخصیت بودند، مثل «مبارک» که سال‌های سال نقش اصلی خیمه‌شب‌بازی را داشت. مبارک دارای شخصیتی شوخ‌طبع و جسور بوده که مسائل اجتماعی را با گفتاری طنزآمیز و گاه جمله‌هایی نیش‌دار بیان می کرد و شخصیت دوست‌داشتنی او باعث رونق خیمه‌شب‌بازی می شد.