معجزه آبخیزداری ؛ گفتگو؛ دربارۀ ابعاد مدیریت جامع حوزۀ آبخیز

کارشناس آبخیزداری، با تاکید بر نقش مدیریت جامع حوزه آبخیز در کنترل سیل گفت: مجلس باید با تصویب طرح مدیریت جامع حوزه آبخیز، ردیف اعتباری مشخصی برای آن قرار دهد.

معجزه آبخیزداری ؛ گفتگو؛ دربارۀ ابعاد مدیریت جامع حوزۀ آبخیز

به گزارش خبرنگار اقتصادی خبرگزاری تسنیم، مدیریت جامع حوزۀ آبخیز از مسائل مهمی است که به اذعان مسئولان، کارشناسان و نخبگان از اهمیت فراوانی در دستیابی به توسعۀ پایدار منابع طبیعی برخوردار است و بدون توجه به این مقوله بسیاری از فعالیت­‌های عمرانی و مدیریتی به‌طور کامل به موفقیت نخواهد رسید. برای تبیین ابعاد و زوایای مدیریت جامع حوزۀ آبخیز گفتگویی تفصیلی با دکتر علی شهبازی، کارشناس امور آبخیزداری و منابع طبیعی، انجام دادیم. به گفتۀ ایشان مدیریت جامع حوزۀ آبخیز کلیدی­‌ترین و مؤثرترین راه­‌حل برای مقابله با پدیده­‌های طبیعی مثل سیل، فرونشست زمین، فرسایش است و در این مدیریت مؤلفۀ اصلی مشارکت مردمی است و مردم به‌عنوان عامل نجات‌بخش حوزه­‌های آبخیز معرفی می­شوند.

اهم مسائلی که دکتر شهبازی در این گفتگو بدان‌ها اشاره کرده عبارت است از:

  • مدیریت جامع حوزۀ آبخیز در مقابل مدیریت بخشی­‌نگر در مدیریت سرزمین مطرح است.
  • اجرای طرح مدیریت جامع حوزۀ آبخیز در برخی مناطق دنیا افزایش 45 درصدی درآمد مردم را به دنبال داشته است.
  • نمونۀ موفق مدیریت جامع حوزۀ آبخیز در ایران، حوزۀ آبخیز حبله­‌رود است.
  • از دستاوردهای مهم مدیریت جامع حوزۀ آبخیز حبله­‌رود می­‌توان به تأمین معیشت پایدار، ارتقای درآمد عمومی، کاهش تعداد و شدت وقوع بلایای طبیعی بخصوص سیل اشاره کرد.
  • تصویب قانون مدیریت جامع حوزۀ آبخیز در مجلس شورای اسلامی می­‌تواند زمینۀ اجرای آن را در سراسر کشور فراهم کند.
  • مشارکت مردمی مؤلفۀ اصلی و عنصر محوری مدیریت جامع حوزۀ آبخیز محسوب می­‌شوند.
  • خسارت ناشی از سیل در طول دورۀ 1980 تا 2013 بالغ بر یک تریلیون دلار برآورد شده است.
  • مدیریت جامع در حوزه­‌های آبخیز یک انتخاب نیست بلکه یک ضرورت است.

در اینجا نظر مخاطبان را به گفتگوی تفصیلی با دکتر علی شهبازی جلب می­‌نماییم:

تسنیم: یکی از موضوعات و رویکردهای مدیریتی که برای مقابله با سیل مطرح است، مدیریت جامع حوزه آبخیز است، این مقوله به چه معناست؟

شهبازی: قبل از پرداختن به سؤال شما نیاز است تعریف اجمالی از مدیریت جامع حوزۀ آبخیز داشته باشیم، مدیریت جامع حوزۀ آبخیز یعنی مدیریت پایدار مجموعۀ منابع زیستی و انسانی یک حوزۀ آبخیز به نحوی که سلامت و معیشت مردم در کنار پایداری اکولوژیکی و طبیعی حوزۀ آبخیز تأمین شود. مدیریت جامع حوزۀ آبخیز در مقابل مدیریت بخشی­‌نگر و تک‌بعدی است وبه‌‌عنوانمفهومینوو رویکردی جدیددرراستای برنامه­‌ریزی،توسعه،مدیریت منابعآب،خاک وپوششگیاهی مطرح است؛ این رویکردباتأکیدویژهبرمسائل اقتصادی واجتماعیومحیطزیستیمطرحاست وبهدنبالایجادراهکارهای مشارکتیدراین عرصه‌­هامی‌باشد. مقصودوهدفاینرویکردایجاد رویکرد سیستمی و جامع در مدیریت تمامی منابع موجود در یک سرزمین می‌باشدو نتیجۀ نهایی آن چیزی جز پایداری و رفاه حال آبخیزنشینان نیست.

اگر بخواهیم این رویکرد را به گونۀ دیگر تبیین نماییم باید بگوییم در وقوع پدیده­‌های طبیعی همچون سیل و زمین لغزش که یک موضوع چند وجهی و پیچیده می‌باشد، عوامل و عناصر مختلفی از جملهخاک،آب، گیاه، ساخت و ساز، راه‌سازی، معدن، صنعت،کشاورزی،توریسمو به‌خصوص عوامل انسانی دخیل هستند، لذا مدیریت جامعی مورد نیاز است تا همگی این عناصر را مدیریت کرده تا از طبیعت بتوان بهره­‌برداری پایدار کرد و در این صورت است که تعارضات در تصمیم­‌گیری­‌ها به حداقل رسیده و منابع و سرمایه­‌ها به هدر نخواهد رفت یا به‌شدت کاهش می­‌یابد و این مسئله سهم بسزایی در پایدار ساختن سلامت زندگی وهم­‌افزایینیروهاوهمسوکردنآن‌ها در بهره­‌برداری پایدار ایفا می­‌کند و در این صورت است که وقوع سیل کنترل می­‌شود و از خسارت­‌های ناشی از آن جلوگیری خواهد شد.

تسنیم: مدیریت جامع حوزۀ آبخیز چه اهداف و مقاصدی را دنبال می­‌کند؟

شهبازی:اهداف و مقاصد مدیریت جامع حوزۀ آبخیز همان اهداف آبخیزداری است که از نخستین و مهمترین آن حفاظت آب و خاک است. از دیگر اهداف نیز می­‌توان به مقابله با فرسایش خاک، حفظ پوشش گیاهی و غیره اشاره کرد. در واقع با توجه به تعریف مدیریت جامع حوزۀ آبخیز مشکلاتی که گریبان­‌گیر حوزه‌های آبخیز هستند، تنها مشکلات فیزیکی نیستند، بلکه ترکیبی از عوامل بیوفیزیکی، اقتصادی، اجتماعی، سیاسی، سازمانی و مدیریتی بر آن اثرگذارند. می‌توان اثر خلل در هرکدام از این ابعاد را در ایجاد سیل، کاهش تولید اراضی کشاورزی، کاهش سطح جنگل‌ها، کاهش تولید محصولات شیلاتی، کاهش اراضی برای چرای دام، کاهش بهره‌وری سرمایه‌گذاری در تولید انرژی، بی‌ثمر شدن پروژه‌های پرهزینۀ آبیاری، مشکلات مالکیتی، و حتی به خطر افتادن سلامت انسان‌ها مشاهده کرد.

تسنیم: مدیریت جامع حوزۀ آبخیز در سطح دنیا چطور مطرح شد؟

شهبازی:بحث مدیریت جامع حوزۀ آبخیز از آنجا در سطح دنیا آغاز شد که بهره­‌برداری غیراصولی از منابع طبیعی سبب شد کشورهای دنیا با مشکلاتی همچون فرسایش آبی و بادی، بیابان‌زایی، فرونشست زمین، آلودگی هوا، افت سفره‌های آب زیرزمینی و آلودگی منابع آبی مواجه شوند.  البته ایران نیز از این امر مستثی نبوده است. یکی از عوامل مهمی که باعث شد کشورها به سمت مدیریت جامع حوزۀ آبخیز تمایل پیدا کنند، تعدد سیل و خسارات فراوان ناشی از آن بود. در حال حاضر سیل بیش از دو میلیارد نفر از جمعیت جهان را تحت تأثیر خود قرار داده است و خسارت ناشی از سیل در طول دورۀ 1980 تا 2013 بالغ بر یک تریلیون دلار برآورد شده است. سیل علاوه بر اینکه باعث می‌شود آب­‌های ناشی از بارش­‌ها به‌سرعت از دسترس خارج شود، بلکه به سیلاب­‌های ویرانگر تبدیل شده و علاوه بر ایجاد خسارات جانی و مالی فراوان، فرسایش و هدررفت خاک حاصلخیز، از بین رفتن کیفیت آب­‌ها، پر شدن مخازن سدها و تأسیسات آبی را نیز به همراه دارد.

یکی دیگر از عواملی که در ابداع نظریۀ مدیریت جامع حوزۀ آبخیز مؤثر بوده، فهم و درک بیشتر مردم از منابع طبیعی است؛ امروزه بشر به این سطح از درک و آگاهی رسیده تا مادامی‌ که بهره‌برداریازاینمنابعبه‌صورتصحیحصورتنگیرد،پایه‌هایتوسعه شاملمجموعهنهاده‌هایتولیدبه‌ویژهمنابعآبوخاکدربسترزمانپایدارنخواهد ماندوبحران‌هایاقتصادیواجتماعیرابهدنبالخواهندداشت. از این رو برای غلبه بر این مشکلات و بحران­‌ها تاکنون کنفرانس­‌ها و گردهمایی­‌های متعددی در سطح دنیا در زمینۀ توسعۀ پایدار و مدیریت صحیح منابع آب و خاک تشکیل شده، و از دل این کنفرانس­‌ها و همایش­‌ها  نگرش­‌هاوراهکارهای­‌  متعددی­‌در زمینۀبهره­‌برداری­‌مناسبوپایدارازمنابعطبیعی­‌استخراج‌شده است که یکی از مهمترین این راهکارها، مدیریت جامع حوزۀ آبخیز است.

تسنیم: آیا تجارب موفقی در زمینۀ مدیریت جامع حوزۀ آبخیز در زمینۀ مقابله با سیل وجود دارد؟

شهبازی:بله، تجارب موفق متعددی دربارۀ مدیریت جامع حوزۀ آبخیز در دنیا وجود دارد؛ برای نمونه در کشور هند اجرای طرح مدیریت جامع حوزۀ آبخیز باعث شد درآمد آبخیزنشینان تا 45 درصد افزایش یابد. یا اینکه کشور اتیوپی موفق شد با اجرای طرح مدیریت جامع حوزۀ آبخیز، رواناب و مقدار فرسایش را به ترتیب 27 و 89 درصد کاهش‌ دهد. البته مدیریت جامع حوزۀ آبخیز در کشورهای پیشرفته مثل آمریکا، چین، کانادا و غیره در حال انجام است.

تسنیم: آیا در جمهوری اسلامی ایران نیز به این مسئله پرداخته شده است؟

شهبازی: مدیریت جامع حوزه آبخیز در ایران نیز دارای سابقه است و خوشبختانه آثار و دستاوردهای بسیار خوبی به دنبال داشته است. اگر بخواهیم سیر این دیدگاه را در ایران مورد بررسی قرار بدهیم باید گفت مدیریت جامع حوزۀ آبخیز نسخۀ پیشرفته و توسعه‌یافتۀ آبخیزداری است. آبخیزداری در اواسط دهۀ چهل شروع شد و تا اواخر دهۀ شصت شمسی ادامه داشت. در این سال­‌ها آبخیزداری بیشتر با عناوینی مثل کنترل فرسایش خاک و اجرای عملیات حفاظت خاک در حوزه­‌های آبخیز بالادست سدهای مخزنی شناخته می­‌شد. در دهۀ هفتاد نیز استفاده از از روش‌های مدیریت حوزه‌های آبخیز مبتنی بر مشارکت مردمی و تفکر مدیریت‌های اقتصادی و اجتماعی  با تأکید بر علایق مردمی رواج یافت.

با وجودی که عملیات آبخیزداری در این دو دوره باعث شد بخشی از مسایل و مشکلات جوامع روستایی و در کنار آن معضلات حاکم بر مدیریت منابع طبیعی و آب و خاک به نحو چشمگیری حل بشود ولی وجود برخی مشکلات دیگر باعث شد، برنامه‌ریزان بخش آبخیزداری به چاره‌جویی و تغییر روش مدیریت ترغیب شوند. نتیجۀ این چاره­‌جویی­‌ها آن شد که پروژۀ مدیریت پایدار منابع آب و خاک در حوزه­‌های آبخیز حبله آغاز شود که این همان بحث مدیریت جامع حوزۀ آبخیز بوده است.

تسنیم: مدیریت جامع حوزۀ آبخیز حبله­‌رود در چه سالی آغاز شد؟

شهبازی:مدیریت جامع حوزۀ آبخیز حبله­‌رود از سال 1376 با همکاری نهادهای بین‌المللی و در مساحتی حدود 1.2 میلیون هکتار آغاز شد.این حوزه در استان‌های تهران و سمنان با حدود 700 پارچه آبادی واقع شده است.  این طرح شامل 2 فاز بود که فازاولطرححبله‌رودبهمدتپنجسالاز1376 آغازشد، پسازاتمامفازاولطرح،باتوجه بهاهمیتوضرورتموضوع،مقررشدطرحواردفاز دومشود و نهایتاً طرححبله­‌رود چند سال پیشپایانرسید.

تسنیم: این طرح چه اهدافی را دنبال می­کرد؟

شهبازی:طرح مدیریت پایدار منابع آب و خاک حوزۀ آبخیز حبله‌رود سه هدف کوتاه‌مدت، بلندمدت و اهداف در جهت سیاست‏‌های ملی را هدف‏‌گذاری کرده بود. به‌طور مشخص از اهداف این طرح بزرگ ملی می­‌توان به دستیابی به الگوی مناسب برای مدیریت یکپارچه و مشارکت‌مدارانه منابع آب و خاک، حصول اطمینان از امنیت غذایی، ارتقاء راندمان مصرف آب، تمرکززدایی و اعتلای همکاری و هماهنگی‏‌های بین‏‌سازمانی، توسعۀ اجتماعی با محوریت ایجاد و تقویت تشکل‏‌های مالی و اداری و افزایش اشتغال در روستاها، توسعۀ اقتصادی با محوریت منابع آب و خاک و افزایش درآمد و تولید در زیرحوزه‏‌ها، ایجاد نظام‏‌های پایش و ارزیابی اشاره کرد.

تسنیم: آثار و دستاوردهای مدیریت جامع حوزۀ آبخیز را چگونه ارزیابی می­‌کنید و آیا اهدافی که بدان اشاره کردید محقق شد؟

شهبازی: در بررسی­‌های مفصلی که بنده در رسالۀ دکتری خود نسبت به این موضوع داشتم به نتایج و دستاوردهای متعدد دست یافتم که اکثر آن به‌صورت عدد و رقم موجود است. در مجموع می­‌توان این طرح را موفقیت‌آمیز ارزیابی کرد. چنانچه بخواهم فهرست‌وار به نتایج و دستاوردهای مدیریت جامع حوزۀ آبخیز حبله­‌رود بپردازم می­‌توان به کاهش هزینۀ پروژه­‌ها، ارتقای سطح دانش و آگاهی ساکنان جوامع محلی، تأمین معیشت پایدار و ارتقای درآمد عمومی، کاهش شدت و تعداد وقوع بلایای طبیعی از جمله سیل، کمک به ایجاد فضای تفاهم بین عوامل پروژه و تسهیل اجرای پروژه­، ارتقای فرهنگ کار گروهی، ایجاد بانک اطلاعاتی و تغییر در طراحی، برنامه­‌محوری به جای فردمحوری اشاره کرد.

البته نمی­‌توان گفت همۀ این موارد در تمامی مناطقی که رویکرد مدیریت جامع حوزۀ آبخیز انجام پذیرفته، محقق شده است ولی می‌توان گفت در حوزه­‌های آبخیزی که رویکرد مذکور به‌طور کامل انجام شده و در میانۀ راه رها نشده، بسیاری از  اهداف مذکور حاصل شده است.

تسنیم: آیا برای اجرایی شدن رویکرد مدیریت جامع در سایر حوزه­‌های آبخیز، الگو یا دستورالعمل خاصی تدوین و ارائه شده است؟

شهبازی: بله ارائه شده است، با توجه به دستاوردهای حاصل از اجرای مدیریت جامع حوزۀ آبخیز حبله­‌رود و از طرفی نظر به اینکه یکی از اهداف اصلی اجرای این رویکرد دستیابی به الگوی مناسب برای مدیریت منابع آب و خاک بوده است،  الگویی با  هفت گام اصلی در تاریخ 15 دیماه 93 ابلاغ شد که این هفت گام عبارت است از: 1. تشکیل ساختار مناسب برنامه­‌ریزی در ستاد، استان و حوزۀ آبخیز؛ 2. انتخاب حوزۀ آبخیز؛ 3. تدوین برنامۀ راهبردی حوزه؛ 4. ظرفیت­‌سازی، توانمندسازی و آموزش؛ 5. هماهنگ­‌سازی پروژه­‌های دولتی، نیازها و فعالیت­‌های مردمی در چارچوب برنامۀ راهبردی؛ 6. اجرا، نظارت، پایش و ارزیابی؛ 7. مستندسازی، فرهنگ­‌سازی و اطلاع­‌رسانی، هر کدام از گام‌های فوق دارای زیربخش­‌ها و دستورالعمل­‌هایی می­‌باشد.

تسنیم: به‌طور کلی آیا مدیریت جامع حوزۀ آبخیز به لحاظ حقوقی و قانونی نیز پشتیبانی می­‌شود؟

شهبازی: بله خوشبختانه یکی از موضوعاتی که در اسناد بالادستی نظام جمهوری اسلامی ایران بدان اشاره شده است، مدیریت جامع و یکپارچۀ منابع طبیعی است. در این باره در بند یک سیاست­‌های کلی نظام در بخش محیط زیست که چند سال پیش توسط مقام معظم رهبری ابلاغ شد به موضوع مدیریت جامع منابع حیاتی کشور اشاره شده است. البته از مدیریت جامع منابع حیاتی تفسیرهای مختلفی به عمل آمده مثلاً برخی مدیریت جامع آب یا خاک را مطرح کرده­‌اند، اما دقیق­ترین تعریف از مدیریت جامع منابع حیاتی همان مدیریت جامع حوزۀ آبخیز است که همانطور که در اینجا بیان شد علاوه بر منابع طبیعی اعم از خاک، آب، جنگل، پوشش گیاهی، ابعاد مختلف دیگری مثل اجتماعی، اقتصادی، فرهنگی، سیاسی و غیره نیز  مورد بحث واقع می­‌شود.در اسناد بالادستی و برنامه‌های 5 ساله توجه خوبی به بحث جامع‌نگری شده است. به‌عنوان مثال در مادۀ 140 برنامۀ پنجم توسعه به منظور مدیریت جامع (به هم پیوسته)‌ و توسعه پایدار منابع آب پرداخته شده است.

 تسنیم: آیا می‌­توان گفت مؤلفۀ و عنصر اصلی در بحث مدیریت حوزۀ آبخیز مردم و مشارکت مردمی است؟

شهبازی: بله، به نظر بنده دقیقاً همین‌طور است؛ عملیات آبخیزداری و مدیریت جامع حوزۀ آبخیز محور اصلی متوجه مردم است و مردم و مشارکت مردمی کانون اصلی برنامه­‌ها واقع می­‌شوند. این موضوع از آنجا حائز اهمیت است که کشور ایران با مساحتی حدود 1.648 میلیون کیلومتر مربع در جنوب غربی قارۀ آسیا بر روی کمربند خشک کرۀ زمین واقع شده ‌است ایران به‌طور کلی دارای 6 حوزۀ آبخیزی کلان است و هر کدام از این حوزه­‌ها نیز به حوزه­‌های کوچکتری تقسیم می­‌شوند که در کل 1117 حوزۀ آبخیز در ایران وجود دارد.

حال سؤال اصلی اینجاست که واقعاً چقدر زمان نیاز است تا بودجه و نیروی انسانی موجود تمامی حوزه‌های آبخیز کشور را تأمین کرد و کشور را از خطرات وقوع سیل نجات داد؛ تنها راهکار و نجات این سرزمین آن است که خود مردم در انجام این طرح­‌ها ورود کنند و مشارکت داشته باشند و این چیزی است که مدیریت جامع حوزه­‌های آبخیز اهمیت دارد. مثال دیگر دربارۀ اهمیت و ضرورت حضور مردم در طرح­‌های آبخیزداری برای مقابله با خطرات سیل، بحث تغییر کاربری­‌ها و تعرض به حریم رودخانه­‌هاست. این موضوع هم چیزی نیست فقط با وضع قوانین سخت­گیرانه حل شود نیاز به همکاری همراهی مردم است.

تسنیم: به نظر شما چه اقداماتی جهت اجرایی شدن رویکرد مدیریت جامع حوزۀ آبخیز نیاز است؟

شهبازی: مهمترین اقدام تغییر تفکر و رویکرد مدیریتی است؛ هر حرکت جدید و تحول عظیم در نظام‌ها و ساختارهای اجرایی مستلزم تغییر در تفکر و نحوه مدیریت آنها است. در وضعیت کنونی، به منظور داشتن سرزمین پایدار در کنار استفاده و بهره‌برداری از آن پذیرفتن رویکرد مدیریت جامع حوزۀ آبخیز و داشتن یک عزم ملی برای اجرایی شدن لازم و ضروری است. مدیریت جامع در حوزه­‌های آبخیز یک انتخاب نیست بلکه یک ضرورت است. همچنین اقدام مهم بعدی که بسیار می­‌تواند مؤثر واقع شود، وضع قانون برای الزامی شدن رویکرد مدیریت جامع حوزۀ آبخیز است. چنانچه این قانون تدوین شود، می­‌تواند کمک شایانی در دستیابی به توسعۀ پایدار داشته باشد.

قیمت بک لینک و رپورتاژ
نظرات خوانندگان نظر شما در مورد این مطلب؟
اولین فردی باشید که در مورد این مطلب نظر می دهید
ارسال نظر
پیشخوان