قیمت‌های سرکوب شده که در مقایسه با ارقام جهانی و حتی منطقه‌ای به شدت پایین هستند، پایداری تولید و مصرف برق در ایران را با بحران جدی روبه‌رو کرده‌اند هرچند در ظاهر شرایط را به نفع جامعه تغییر داده‌اند. یک تحلیل تازه از بازار برق ایران نشان می‌دهد قیمت پایین «مصرف‌کننده ایرانی را به مصرف هرچه بیشتر تشویق می‌کند» ضمن اینکه «اقدامات مدیریت مصرف برق را غیراقتصادی ساخته» و «تولیدکنندگان انرژی برق را به سمت ورشکستگی می‌کشاند». این تحلیل که اخیرا توسط حمید چیت‌چیان وزیر سابق نیرو ارائه شده، تصریح می‌کند تداوم وضعیت فعلی قیمت‌ها در بازار برق، «امکان تعمیر و نگهداری مناسب تاسیسات صنایع انرژی» از این بخش را سلب خواهد کرد. برداشت عضو پیشین هیات دولت این است که پمپاژ یارانه «سرمایه‌گذاری جدید برای توسعه ظرفیت‌های جدید» را با چالش جدی روبه‌رو می‌کند و در نهایت، ضمن افت توان صادراتی کشور در زمینه انرژی و برق، درآمدهای ارزی کشور را تحت‌تاثیر قرار می‌دهد. این تحلیل که اوایل خرداد امسال منتشر شده، نیاز کشور به واردات انرژی را در آینده نه چندان دور موضوعی قابل پیش‌بینی دانسته ضمن اینکه برخی مصائب سرکوب قیمت در بازار برق را توزیع رانت در بین صنایع انرژی‌بر و طبقات مرفه و پرمصرف یادآور شده است. تحلیل وزیر پیشین نیرو نشان می‌دهد وضعیت فعلی نه تنها به سود صنعت برق نیست که به طور جدی سطح «آلاینده‌ها و گازهای گلخانه‌ای» را در اقتصاد ایران افزایش می‌دهد. افزایش این یارانه‌ها که طبیعتا با وجود تورم دو‌رقمی کشور، هر سال بیشتر می‌شود، نتیجه‌ای جز به هم خوردن تراز مالی این صنعت نداشته که این موضوع زمینه عدم اعطای تسهیلات به این بخش را از سوی شبکه بانکی ایجاد می‌کند. کار به حدی در بخش برق ایران سخت شده که کشور از یک سو با کاهش شدید میل به سرمایه‌گذاری در این صنعت روبه‌روست و از دیگر سو مصرف پیوسته رو به افزایش است. اظهارنظر تازه رضا اردکانیان وزیر نیروی دولت دوازدهم نشان می‌دهد با اینکه کشور هنوز به مرحله پیک گرمایی تابستان نرسیده اما رکورد مصرف روزانه برق در روز 27 خرداد 1400 با عبور از سطح 61 هزار مگاوات، شکسته شده است. موضوعی که زنگ خطر را نسبت به شدت گرفتن خاموشی‌ها در کشور به صدا درآورده است. ایران در صورتی می‌تواند تعادل نسبی خود را در زمینه تامین نیاز مصرف‌کنندگان داخلی حفظ کند که به افزایش تدریجی قیمت‌ها طی دو دهه آینده تن دهد تا این وضعیت با تحریک سرمایه‌گذاران به تولید برق، تعادل در این صنعت را بهبود دهد. از آنجا که بخش عمده برق تولیدی کشور با استفاده از منابع گاز به دست می‌آید، افزایش مصرف بی‌رویه برق ناشی از قیمت ارزان این محصول بحرانی جدی را به بخش انرژی ایران تحمیل می‌کند. یک تحلیل کارشناسی نشان می‌دهد ادامه وضع موجود به عنوان یک سناریوی قابل پیش‌بینی شرایطی را به کشور تحمیل می‌کند که در افق 1420 روزانه باید تا 512 میلیون متر مکعب گاز به کشور وارد کند. در عین حال اصلاح وضعیت فعلی که سناریوی دیگر پیش‌بینی شده برای بازار برق کشور است با لحاظ کردن افزایش تدریجی قیمت برق، مسیر را برای کنترل مازاد مصرف در شبکه شهری و بخش صنعت فراهم کرده و در افق 1420، میزان مصرف گاز طبیعی را که عمدتا به مصرف نیروگاه‌های برق کشور می‌رسد در سطح 983 میلیون مترمکعب تعدیل می‌کند.
ایران و چالش‌های جهانی در حوزه تولید انرژی
در شرایطی که طی ماه‌های اخیر بحث کربن‌زدایی و کربن صفر(Zero Carbon) در مجامع دانشگاهی و بنیادهای بین‌المللی اقتصاد محوریت پیدا کرده، تولید بخش اعظم برق کشور با کمک سوخت‌های فسیلی صورت می‌گیرد. در شرایطی که افزایش مصرف به واسطه انقلاب دیجیتال و شدت گرفتن مصرف درخودروهای برقی موضوعی حتمی است، ایران کماکان بخش عمده برق خود را بدون لحاظ کردن رویکرد گذار انرژی تولید می‌کند. 80درصد سوخت نیروگاه‌های کشور گاز طبیعی است. جهان اما به سرعت در حال حرکت به سمت برق تجدیدپذیر و سبز است و کارآیی، اطمینان و تاب‌آوری خود را در تولید برق افزایش داده است. تداوم وضع موجود می‌تواند تبعات بسیاری را به اقتصاد ایران تحمیل کند.
صنعت برق در سناریوی حفظ وضع موجود
تعلل در روند تولید برق تجدیدپذیر، گاز طبیعی را به پاشنه آشیل بازار برق کشور تبدیل کرده است. از آنجا که بخش بسیار اندکی از برق تولیدی کشور به شکل غیرفسیلی تولید می‌شود، تداوم وضع موجود موضوعی است که جز به مدد سرکوب قیمت گاز طبیعی ممکن است. در واقع اگر سیاستگذار تلاش کند قیمت گاز را افزایش دهد و مثلا آن را به سطح قیمت F.O.B خلیج فارس یا نصف بهای صادراتی آن برساند، ناگزیر از افزایش قیمت برق تولیدی در کشور است؛ بنابراین اگر مسیر فعلی در زمینه سرکوب قیمت حامل‌های انرژی ادامه یابد، اضافه مصرف در بخش گاز موضوعی محتوم و قطعی است. چیت‌چیان با استناد به گزارش‌های وزارت نیرو عنوان کرده، متوسط میزان مصرف گاز طبیعی در چهار ماه سرد سال نزدیک به یک و نیم برابر سایر ماه‌هاست که این رشد شدید مصرف، تاب‌آوری سیستم تولید برق کشور را با چالش جدی روبه‌رو ساخته است. آمارهای ارائه شده توسط وزیر سابق نیرو نشان می‌دهد مصرف گاز در سال 97 در 8ماه نخست سال به طور میانگین روزانه 2/ 533 میلیون مترمکعب بوده که این عدد در فاصله آذر تا اسفند به بیش از 726 میلیون مترمکعب رسیده است. میانگین مصرف روزانه گاز نیز در کل سال حدود 597 میلیون مترمکعب است. بنابر این گزارش، در صورت ادامه روندهای موجود، متوسط رشد مصرف سالانه تا 1410 معادل 6/ 4 درصد و تا 1420 معادل 2/ 3 درصد خواهد بود. به عبارت دیگر، مصرف روزانه کشور از سطح 657 میلیون مترمکعب امروز، به ورای 1410 میلیون متر مکعب در سال 1420 خواهد رسید. در این صورت کشور نیازمند واردات روزانه 512 میلیون متر مکعب گاز در هر روز خواهد بود. از آنجا که سرکوب قیمت انگیزه سرمایه‌گذاری را در این بخش کاهش داده، امکان رشد تولید گاز در کشور نیز فراهم نیست؛ بنابراین امکان چندانی برای افزایش تولید برق وجود ندارد. تنها شانسی که پیش روی کشور است، تغییر پارادایم کنونی تولید برق در کشور است. در روند فعلی کشور نیازمند 50 میلیارد دلار سرمایه‌گذاری در میادین جدید گازی تا افق 1420 است که با توجه به تمایل اندک بخش خصوصی به حضور در این بخش، همه این مبلغ باید توسط دولت تامین شود. در کنار بخش برق نیز ایجاد 25هزار مگاوات نیروگاه تجدیدپذیر، احداث 8هزار مگاوات نیروگاه اتمی و 5هزار مگاوات نیروگاه زغال‌سنگ‌سوز جزو اولویت‌های مهم دولت است که باید مورد توجه قرار گیرد.