هیپرلیپو پروتیینمی (هیپرلیپیدمی)

چربی‌های نامحلول پلاسما یعنی کلسترول، تری گلیسریدها و فسفولیپید‌ها، به صورت کمپلکس‌های ماکرومولکولی و همراه با پروتیین‌های ویژه‌ای به نام لیپوپروتیین درخون جابه جا می‌شوند.

رامین ناصحی فر؛ کارشناس ارشد علوم بهداشتی در تغذیه

چربی‌های نامحلول پلاسما یعنی کلسترول، تری گلیسریدها و فسفولیپید‌ها، به صورت کمپلکس‌های ماکرومولکولی و همراه با پروتیین‌های ویژه‌ای به نام لیپوپروتیین درخون جابه جا می‌شوند. آلفا لیپو پروتیین‌ها مانند HDL، بتا لیپو پروتیین‌ها مانند LDL و پره بتالیپوپروتیین‌ها مانند VLDL و شیلو میکرون‌ها می‌باشند.

تمامی چربی‌ها قادر هستند درپلاسما به وسیله ترکیبات نامبرده حمل گردند. افزایش چربی‌ها و یا به عبارت دیگر لیپو پروتیین‌های پلاسما را هیپر لیپیدمی (یا هیپر لیپوپروتیینمی) می‌گویند. دلیل ابتلا به هیپرلیپیدمی‌های اولیه یا خانوادگی، آشفتگی‌های مربوط به سوخت و ساز چربی‌هاست که سرشتی می‌باشد.

هیپرلیپیدمی‌های ثانویه به علت بیماری‌هایی مانند دیابت شیرین، اختلال درجریان صفرا (کولستاز – Cholestase)، پرکاری غده تیرویید و غیره بروز می‌کند. هیپر لیپیدمی‌های ثانویه پس از بهبود بیماری اصلی و رفع عامل به وجود آورنده برطرف می‌گردند. برعکس تنها راه مداوای هیپر لیپیدمی‌های اولیه، از بین بردن عوارض آن‌ها می‌باشد.

از آن جا که بدون افزایش میزان پروتیین‌های حمل کننده چربی‌ها، بروز هیپر لیپیدمی غیر ممکن است بنابراین باید از نام صحیح

هیپر لیپوپروتیینمی استفاده شود.

هیپرلیپوپروتیینمی‌ها به پنج دسته تقسیم شده اند که نوع چهارم، نسبت به سایر انواع، شیوع بیشتری دارد. دراین بیماری میزان تری گلیسرید درون زا ( آندوژن ) یعنی آن گروه که درکبد ساخته می‌شوند، افزایش می‌یابد درحالی که سطح کلسترول درسرم، طبیعی یا کمی بالاتر است.

تصلب شرایین (آرتریواسکلروز) و آشفتگی‌های متا بولیکی شبیه دیابت از مشخصات این نوع هیپرلیپوپروتیینمی است. چون افراط در مصرف غذا و خصوصا کربوهیدرات‌ها، شرایط را برای افزایش تری گلیسریدهای درون زا مناسب می‌نماید؛ بنابراین ناهنجاری‌های متابولیکی مربوط به هیپرلیپوپروتیینمی نوع 4 را هیپرلیپیدمی ناشی از کربوهیدرات‌ها نام گذاری کرده اند .

دسته دوم این بیماری خود به دو گروه تقسیم می‌شود و اغلب با تصلب شرایین توام می‌باشند. درنوع دوم a مقدار بتا لیپوپروتیین‌ها افزایش می‌یابد و در نتیجه غلظت کلسترول خون بالا می‌رود. دربیماری نوع دوم b علاوه بر اختلالات ذکر شده در نوع a، میزان پره‌بتالیپوپروتیین و تری گلیسریدهای سرم نیز افزوده می‌شود. سایر انواع هیپر لیپوپروتیینمی‌ها بندرت مشاهده می‌شوند. انواع هیپرلیپوپروتیینمی‌ها و درصد شیوع آن‌ها به قرار زیر است:

گونه

دو b

دو a

درصد مبتلایان

80- 50

25- 22

15- 10

5- 1

5-1

بسیار کم یاب

پژوهش‌های «فرامینگ‌هام» روشن نمود که اگر میزان کلسترول خون 260 میلی گرم درصد باشد، احتمال ابتلاء به سختی (اسکلروز) سرخرگ تاجی درمقایسه با 200 میلی گرم درصد، سه بار بیش تر می‌شود.

از هنگامی که همبستگی بین میزان لیپوپروتیین‌های گوناگون خون و تصلب شرایین روشن گردیده است؛ باید برای مداوا کوشش به عمل آید تا از LDL لیپوپروتیین‌ها کاسته و برمیزان HDL افزوده شود. درگذشته سعی می‌گردید که مقدار کلسترول و تری گلیسرید‌های تام تنزل داده شود، درحالی که هم اکنون از نظر درمان این امر به تنهایی اهمیت چندانی ندارد. شاید یکی از روش‌های مفید یافتن نسبت LDL به HDL باشد که تعیین کننده عوامل خطر می‌باشد.

طبق این تعریف داریم:

- RF=LDL - HDL

اگر RF بین 3 – 5/0 باشد خطر کم است.

بین 6 -3 خطر متوسط است.

بیشتر از 6 خطر بالا است.

برای سهولت کار همیشه نسبت RF=LDL-HDL را محاسبه می‌کنیم. کمتر از عدد 3 قابل قبول و بالاتر از 6 خطرناک است و بین این دو عدد هم مرز خطر می‌باشد.

حالت دوم برای نسبت RF=col-HDL می‌باشد که کمتر از 4/4، مطلوب و بالاتر از 11، نامطلوب است و حد فاصل بین این دو مرز است.

در شرایط متعادل تغذیه‌ای، غذای کم چربی و سرشار از اسیدهای چرب اشباع نشده با چند پیوند دوگانه، میزان کلسترول تام را کاهش می‌دهد و بر مقدار HDL نیز به گونه ای چشمگیر می‌افزاید.

در تحقیقات انجام شده توسط دانشمندی به نام «رابرتس» و همکارانش روشن شد که مصرف 200 گرم هویج خام در روز به مدت 3 هفته سبب تنزل قابل توجه سطح کلسترول سرم به میزان 11 درصد و افزایش دفع اسیدهای صفراوی به میزان 50 درصد گردید.

درتحقیقات نشان داده شده که مصرف ماء الشعیر نیز باعث بالا رفتن میزان HDL گردیده است.

همچنین تحقیقات نشان داده که فعالیت و تحرک بدنی نقش قابل توجهی در افزایش HDL دارد .

ذکر این نکته نیز ضروری است که حدود 30 درصد موارد هیپرلیپیدمی به رژیم غذایی پاسخ مثبت داده‌اند و در پاره‌ای موارد باید از دارودرمانی جهت این بیماران استفاده نمود.

1- نوع اول هیپر لیپو پروتیینمی که با هیپر شیلو میکرونمی مشخص می‌شود، درصد شیوع آن خیلی کم می‌باشد و عمدتا با بالا رفتن سطح تری گلیسریدهای خون همراه است. در افراد مبتلا خطر تصلب شرایین کم می‌باشد؛ چرا که خطر، بیشتر متوجه کسانی است که سطح کلسترول خون آن‌ها بالا می‌باشد. میزان تری گلیسرید خون به سادگی با کاستن قند و شکر و کلیه محصولاتی که از این دو ماده درست شده‌اند مانند انواع شیرینی جات، شکلات، آب نبات، نوشابه‌ها و غیره و هم چنین چربی‌ها پایین می‌آید. هم چنین در صورت اضافه وزن، کاهش وزن اضافی نیز به درمان مبتلایان کمک خواهد نمود.

2- در نوع دوم هیپر لیپوپروتیینمی که در صد شیوع آن نیز نسبتا بالاست، میزان کلسترول خون خیلی بالا بوده خصوصا کلسترول از نوع بد آن که موسوم به LDL می‌باشد. در افراد مبتلا، تری گلیسرید در حد طبیعی یا اندکی بالا بوده و خطر ابتلا به بیماری‌های قلبی و عروقی بسیار بالاست.

بیماران مبتلا در صورت اضافه وزن باید رژیم کاهش وزن داشته و روغن مایع گیاهی که فاقد کلسترول بوده و همچنین دارای اسید‌های چرب حاوی پیوندهای دوگانه می‌باشد، استفاده نمایند، چربی‌های اضافی مواد گوشتی را مصرف ننمایند و در کل یک رژیم کم چربی و کم کلسترول داشته باشند. یاد آوری می‌شود که غذاهای غنی از کلسترول را تنها در منابع حیوانی می‌توان یافت نمود و غذاهای گیاهی فاقد آن می‌باشند.

بنابراین تمام فرآورده‌های حیوانی دارای کلسترول می‌باشند ولی میزان کلسترول در آن‌ها فرق می‌کند به طوری که امعاء و احشاء حیوانات و همچنین تخم مرغ و مغز دارای کلسترول بیش تر ولی شیر، ماست و پنیر حاوی کلسترول کمتر می‌باشند. مصرف غذاهای حاوی فیبر غذایی به خصوص هویج میزان کلسترول خون را به نحو مطلوبی کاهش داده است، فعالیت و تحرک بدنی کمک موثری به کاهش کلسترول خصوصا نوع بد آن و افزایش کلسترول نوع خوب داشته است.

3- نوع سوم هیپر لیپو پروتیینمی با افزایش بسیار بالای کلسترول و تری گلیسریدهای خون همراه است و خطر بیماری‌های قلبی و عروقی در افراد مبتلا بسیار بالاست. رژیم غذایی افراد مبتلا مخلوطی از رژیم افراد مبتلا به گروه b نوع 2 می‌باشد و رعایت نکات ذکر شده برای آن‌ها الزامی است.

یعنی آن‌ها هم باید کاهش مصرف کربوهیدرات‌ها (به خصوص نوع ساده آن‌ها مانند قند و شکر) را داشته باشند، هم محدودیت در مصرف کلسترول غذایی و هم در صورت اضافه وزن، رژیم کاهش وزن و تحرک و فعالیت بدنی مناسب داشته باشند و غذاهای حاوی فیبر غذایی بالا یعنی سبزی جات و میوه‌ها و حبوبات را انتخاب نمایند.

4- در نوع چهارم هیپر لیپو پروتیینمی، که بالاترین درصد شیوع را دارد، میزان کلسترول خون خیلی بالا، اما تری گلیسریدها اندکی بالاتر می‌باشد و رژیم غذایی آن نیز مشابه نوع سوم می‌باشد که ذکر شد. در هر حال خطر ابتلا به بیماری‌های قلبی و عروقی در افراد مبتلا بالا می‌باشد.

5- نوع پنجم هیپر لیپو پروتیینمی‌ها عکس نوع چهارم است؛ یعنی در افراد مبتلا میزان تری گلیسریدها خیلی بالا بوده اما میزان کلسترول اندکی بالاست. طبیعی است که رژیم غذایی آن‌ها نیز مشابه رژیم غذایی نوع سوم و چهارم می‌باشد.

نکته قابل تامل این است که در انواع هیپر لیپوپروتیینمی‌، افزایش تری گلیسریدها و کلسترول خون را داریم، فرق تنها در میزان آن‌ها می‌باشد و دستور کلی برای آن‌ها به طور خلاصه در یک جمع بندی به صورت زیر ارائه می‌شود:

1- در صورت اضافه وزن، کاهش وزن اضافی.

2- انجام ورزش و فعالیت بدنی مطلوب.

3- مصرف روغن مایع گیاهی که دارای اسیدهای چرب با چند پیوند دوگانه می‌باشد.

4- جدا نمودن چربی‌های قابل رویت انواع گوشت‌های مصرفی مانند پیه، دنبه و پوست مرغ.

5- مصرف غذاهای کم چرب و به حداقل رساندن مصرف غذاهای سرخ شده.

6- مصرف بیش تر غذاهای حاوی فیبر غذایی بالا مانند سبزی‌جات، میوه‌ها و حبوبات.

7- در صورت بالا بودن تری گلیسریدهای خون، کاهش مصرف چربی غذایی و همچنین غذاهایی که با قند و شکر درست شده اندمانند شیرینی‌ها، شکلات‌ها، آب نبات، نوشابه‌ها و غیره ...

8- در صورت بالا بودن کلسترول خون، کاهش کلسترول غذایی که تنها در منابع حیوانی یافت می‌شود (که به آن‌ها اشاره گردید).

9- در صورت بالا بودن تری گلیسرید و کلسترول خون باید رژیمی که شامل تمام موارد یاد شده باشد را رعایت نمود.

10- در هر صورت مشاوره تغذیه‌ای برای مبتلایان بسیار سودمند بوده است؛ چرا که با اطلاع از میزان اضافه وزن خود و طریقه کاهش آن و همچنین نوع مواد غذایی که باید در طول رژیم مصرف نمایند در جهت درمان خود، گام موثری را بر خواهند داشت.

11- در بعضی حالت‌های نادر امکان دارد که با رعایت تمام موارد یاد شده میزان تری گلیسرید یا کلسترول خون تغییر قابل توجهی ننماید یا میزان افزایش به قدری بالا باشد که صبر کردن و منتظر نتایج رژیمی بودن به صلاح نباشد در این صورت مراجعه به پزشک و درمان دارویی توصیه می‌شود.

نوع

2 a

نمونه لیپو پروتیین

هیپرشیلومیکرونمی

افزایش بتا لیپو پروتیین (LDL)

افزایش بتا لیپو پروتیین (LDL) و پره بتا لیپوپروتیین (VLDL)

بتا و پره بتا لیپوپروتیین‌های خاص

افزایش پره بتا لیپو پروتیین‌ها

هیپر شیلو میکرونمی و پره بتا لیپوپروتیین

سطح لیپید

تری گلیسریدها II کلسترول n و یا I

تری گلیسرید n کلسترولII