تزکیه و تهذیب نفس یعنی چه؟

قرآن می فرماید: قد أفلح من زکّیها و قد خاب من دسّیها؛ به راستی رستگار شد آن که نفس خویش را از آلودگی ها پاک کرد و زیانکار شد آن که خود را آلوده کرد.
معنای آیه به ظاهر خطاب عمومی برای همةافراد است، ولی پس از دقت و تأمل بیشتر در آیه، به دنیایی از معانی و مفاهیم پنهانی بر می خوریم که به یک منشأ و مصدر متصل است و آن تزکیه و تهذیب نفس است که منشأ تمام خیرات و برکات و خوبی ها می باشد.
تزکیه و تهذیب نفس در یک معنای عام خلاصه می شود و آن یعنی اطاعت امر مولی و مخالفت با هوای نفس. به تعبیر دیگر: انجام واجب چون نماز و روزه و ترک حرام چون غیبت، دروغ، تهمت، زنا و شراب خواری.
کسی که در مسیر تزکیه گام بردارد، به پیروزی و رستگاری خواهد رسید.
ثمرة جهاد اکبر تهذیب نفس است. پیامبر گرامی اسلام لشکری را (برای جنگ) فرستاد. چون بازگشتند، ایشان را تحسین نمود و فرمود: آفرین بر گروهی که جهاد کوچک را به جا آوردند و جهاد اکبر باقی است. سؤال شد جهاد بزرگ چیزی است؟ (حال آن که از جنگ سختی بازگشته بودند و می پنداشتند جهاد بزرگی کرده اند). حضرت در پاسخ فرمود: جهاد بزرگ، جهاد با نفس است.
چنین جهادی تنها راه پیروزی و رستگاری است چون شیطان و هوای نفس مانع وصول به حق و حقیقت است.
در حدیث آمده است که رسول خدا(ص) هنگامی که آیة قد أفلح من زکّاها را تلاوت می فرمود توقف می کرد و دعا می نمود: اللّهمّ آتِ نفسی تقواها أنت ولّیها و مولاها و زکّها أنت خیر من زکّاها؛ پروردگارا! به نَفْس من تقوایش را مرحمت کن! تو ولیّ و مولای آن هستی و آن را تزکیه فرما که تو بهترین تزکیه کنندگانی.
این سخن نشان می دهد پیمودن این راه بر پیچ و خم و گذشتن از این گردونةصعب العبور حتی برای پیامبر جز به توفیق الهی ممکن نیست.