حق همسایه

و اءَمّا حق الجَارِ، فحِفظُه غائِبا، و کَرامَتُهُ شاهدا، و نُصرتُهُ و معونَتُهُ فى الحالَینِ جمیعا، لا تَتَبَّع له عَورَة ، و لا تبحَث له عن سَواءَة لتعرفَها منه من غیر اءِرادَة منک و لا تَکَلُّف ، کنت لما علِمتَ حِصنا حصینا، و سترا سَتیرا، لو بحَثَتِ الاءَسَنَّةُ عنه ضمیرا لم تَصِل الیهِ لاِنطِوَائِهِ علیه ، لا تَسَّمَّع علیه من حیثُ لا یَعلَمُ، لا تُسلِمهُ عند شدیدَة ، و لا تَحسُدهُ عند نعمَة ، تُقیلُ عَثرَتَهُ و تغفِرُ زَلَّتَهُ، و لا تَدَّخِر حِلمَکَ عنه اذا جَهِلَ علیک ، و لا تخرُج اءَن تکونَ سِلما له ، تَرُدُّ عنه لسانَ الشَّتیمَةِ، و تُبطِلُ فیه کیدَ حاملِ النَّصیحةِ، و تُعاشِرُهُ مُعاشِرَة کریمة ، و لا حول ولا قوَّةَ الَّا بالله .
((و اما حق همسایه ، حفظ او است در غیبت و پنهان و تکریم و بزرگداشت او است در حضور و عیان و یارى و معاونت او در هر حال . باید که به دنبال عیب او نباشى و بدى هاى او را جستجو نکنى ، تا به بدى در او دست یابى و اگر ناخواسته بر بدى و عیبى از او آگاه شدى ، مانند دژى نفوذناپذیر و پرده اى ضخیم آنها را در دل خود نگه دار؛ طورى که اگر با نیزه ، براى یافتن آن عیوب دلت شکافته شود، بدان نرسند. مبادا از جایى که او بى خبر است ، سخنان او را بشنوى ؛ به هنگام سختى او را رها نکنى و در نعمتى بر او حسادت نورزى . از خطاى او درگذرى و گناهش را بر او ببخشایى و اگر نادانى از او سرزد، از حلم و بردبارى دریغ نفرمایى و از راه مسالمت خارج نگردى . بدگویى دیگران را از او دفع کنى و اگر کسى در لباس ناصح با او حیله مى کند، جلوگیرى کنى . یا او بزرگوارانه و از سر کرامت معاشرت نمایى )).
در کلام امام سجاد علیه السلام حقوقى براى همسایه بیان شده است . تبیین حقوق همسایه و سفارش به رعایت آن ، از مصادیق همان امر کلى است که در آغاز حق همنشین بیان کردیم ؛ یعنى عنایت معارف دینى ما به سالم سازى اجتماع و سعى در نگهبانى از این سلامت و ایجاد یک مدینه فاضله که در سایه رعایت همه حقوق گروه هاى مختلف ؛ مثل همنشین ، همسایه ، دوست ، شریک و سایر موارد پدید آید، کمتر حادثه ، تنش و التهابى در جامعه یافت مى شود و تحقیقا جامعه اى که از تنش و التهاب مصون بماند، خیلى ساده و آسان به اصول و قواعدى که او را به سمت تعالى اخلاقى دعوت مى کند، توجه مى کند و شرایط براى مدینه فاضله و جامعه ایده آل فراهم مى شود؛ به طورى که مردم جامعه در کنار هم ، نه تنها به دور از غوغا، التهاب ، طمع و تجاوز به حقوق یکدیگر زندگى مى کنند، بلکه در یارى ، نصرت و کمک به همدیگر سبقت خواهند گرفت .
رعایت حقوق همسایه
از امورى که اجتماع ما را از موانع وصول به سعادت و کمال ، مى رهاند و انسان را در عمل کردن به اصول و قواعد همزیستى مسالمت آمیز یارى مى دهد، رعایت حقوق همسایه به معناى عام آن است ؛ یعنى مى توانیم دو خانه کنار یکدیگر را همسایه بدانیم ، دو دوستى که در کلاس درس ، کنار یکدیگر مى نشینند یا دو انسانى را که در یک محیط کارى در کنار هم کار مى کنند نیز همسایه بدانیم ، حتى کشورهاى همجوار را در کنار یکدیگر، با مرزى هاى قراردادى ، همسایه بدانیم .
نکته مهمى که در آغاز این بحث باید تذکر بدهیم ، این است که تکلیف به رعایت حقوق همسایه ، منوط بر اشتراک در عقیده نیست و لازم نیست که همسایه ، حتما مسلمان و مومن و هم دین و هم کیش باشد. پیغمبر صلى الله علیه وآله و سلم فرمودند:
الجیران ثلاثة : جار له حقّ واحد، و جار له ثلاثة حقوق ، و جار له حقّانِ، فالجارُ الذى له ثلاثةُ حقوق ؛ الجارُ المسلمُ ذوالرَّحمِ، فله حقُّ الجِوار و حقُ الاسلام و حقُّ الرَّحمِ، و امّا الذى له حقّانِ؛ فالجارُ المسلمُ له حقُّ الجوارِ و حقُّ الاسلام ، و اءمّا الذى له حق واحد؛ فالجارُ المشرکُ⁽⁹⁸⁾.
((همسایه ها سه دسته اند : یک دسته همسایگانى که بر همسایه یک حق دارند؛ طایفه دیگر از همسایه که بر همسایه سه حق دارند و عده اى که دو حق بر همسایه دارند؛ آن همسایه که سه حق دارد، کسى است که حق همسایگى و حق قوم و خویشى و حق مسلمانى و هم کیشى دارد؛ اما آن که دو حق دارد، آن است که هم مسلمان است و هم همسایه ؛ یعنى هم حق اسلام دارد و هم حق همسایگى ؛ اما آن که یک حق دارد همسایه مشرک و ملحد است ؛ نه قوم و خویش است و نه مسلمان )).
و در تعبیر دیگرى از رسول اکرم صلى الله علیه وآله و سلم نقل شده است که حضرت مى فرمایند:
اءحسِن مُجاوَرَةَ مَن جاوَرَکَ تکن مُسلما⁽⁹⁹⁾.
((همسایه خوبى براى مجاورت باش تا مسلمان باشى )).
در روایتى از رسول اکرم صلى الله علیه وآله و سلم نقل شده است که مى فرمایند:
ما زالَ جبرَئیلُ علیه السلام یُوصینِى بالجَارِ حتَّى ظَنَنتُ اءَنَّهُ سَیُوَرِّثُهُ⁽¹⁰⁰⁾.
((جبرئیل علیه السلام آنقدر درباره همسایه سفارش و توصیه کرد که من تصور کردم همسایه از انسان ارث مى برد)).
حقوق همسایه فوق العاده مهم و اداى آن کارى مشکل است . بنابراین توصیه شده که انسان قبل از فراهم کردن منزل ، از همسایه آن مطمئن شود؛ که چگونه آدمى است آیا خواهد توانست حق مجاورت او را به جاى آورد یا در مضیقه قرار خواهد گرفت و بر این اساس در تعبیرات مختلف به روایت الجار ثم الدار تاءکید شده است :