تزکیه در اصل به معنی نمو و رشد دادن است، سپس این واژه به معنی تطهیر و پاک کردن آمده است. قرآن مجید پس از یازده سوگند می‌فرماید: "سوگند به همه این‌ها که هرکس نفس خود را تزکیه کند، رستگار است و هرکس نفس خود را آلوده ساخت، (از لطف خدا) محروم گشت‌قرآن مجید هدف پیامبران را تزکیه و پرورش نفوس ذکر کرده است. این موضوع به صورت عناوین دیگر مانند تهذیب نفس یا خود سازی در کلمات بزرگان به چشم می‌خورد. به طور کلی در یک کلمه می‌توان تزکیه را پالایش نفس از رذایل اخلاقی و اتصاف به فضائل اخلاقی دانست. برای رسیدن به تزکیه بعضی از بزرگان دو مرحله پیشنهاد کرده‌اند:
1 ـ تهذیب نفس از بدی‌ها یعنی تصفیة دل از اخلاق زشت و اجتناب از گناه. این عمل را تصفیه و تخلیه هم می‌نامند.
2 ـ پرورش و تکمیل نفس به وسیلة تحصیل علوم و معارف حقه و فضائل و مکارم اخلاق و انجام عمل صالح. این عمل را تحلیه هم می‌گویند، یعنی پرورش و تکمیل و آرایش دادن. البته قبل از تخلیه و تحلیه باید انسان ضعف خود را بشناسد. راه‌های تشخیص نقاط ضعف عبارتنداز:
1 ـ تقویت عقل.
2 ـ تفکر قبل از عمل.
3 ـ بدبینی به نفس (خود بین نبودن).
4 ـ مراجعه به طبیب روحانی.
5 ـ مراجعه به دوست دانا.
6 ـ از عیب دیگران پند گرفتن.
پس از این که بیماری اخلاقی شناخته شد، باید وارد میدان مبارزه شد. آن چه در تهذیب نفس ما را یاری می‌کند عبارتنداز:
1 ـ تفکر: امام خمینی می‌گوید: "اوّل شرط مجاهده با نفس و حرکت به جانب حق تعالی، تفکر است و تفکر در این مقام عبارت است از آن که: انسان لا اقل در هر شب و روزی مقداری فکر کند در این که آیا مولای او که او را در این دنیا آورده و تمام اسباب آسایش و راحتی را از برای او فراهم کرده... آیا وظیفة ما با این مولای مالک الملوک چیست؟".
2 ـ توجه به کرامت انسانی: کسی که به مقام شامخ خود پی ببرد، از رذایل دوری خواهد کرد، امام علی (ع) می‌فرماید: "هرکس نفس خود را گرامی بدارد، شهوت‌ها برای او کوچک و بی ارزش خواهد بود".
3 ـ مشارطه: در اوّل روز انسان با خود شرط کند که امروز بر خلاف امر الهی رفتار نکند
4 ـ مراقبه: انسان در طول روز مراقب اعمال خود باشد. این مرحله از حساس‌ترین مراتب سیر و سلوک به شمار می‌رود قرآن مجید بر این نکته تأکید دارد که خداوند بر احوال و اعمال شما نظارت دارد: "إنّ اللّه کان علیکم رقیباً ؛ خداوند بر شما مراقبت دارد". کسی که از آیه فوق درس گرفته باشد، همواره خدا را ناظر بر کارهای خود می‌داند و از غفلت و گناه اجتناب می‌وزرد.
5 ـ محاسبه: برای تزکیه نفس لازم است از اعمال روزانه حساب رسی به عمل آید امام علی (ع) می فرماید: "هر کس نفس خود را به حساب بکشد، بر عیوبش واقف می‌گردد و به گناهانش پی می‌برد، پس از گناهانش توبه می‌کند و عیوبش را اصلاح می‌نماید".
6 ـ مؤاخذه و مجازات: پس از محاسبه لازم است نفس به خاطر عمل زشتی که انجام داده، تنبیه و مجازات شود تا از تکرار آن جلوگیری گردد. امام علی (ع) می‌فرماید: "هر کس نفس خود را برعیب‌ها و گناهان توبیخ کند، از ازدیاد گناه اجتناب خواهد کرد". اولیای الهی به منظور تنبیه و تأدیب خویش، تکالیف و انجام اموری را برخود الزام می‌کردند، از قبیل شب زنده داری گرسنگی، روزه داری کم گویی، اطعام و غیره. در حالات مرحوم آیت الله بروجردی (ره) نقل شده که ایشان هرگاه نسبت به طلاب پرخاش می‌کردند، علاوه بر این که از آن شخص عذر خواهی می‌نمودند، نذر داشتند برای جبران این عمل، فردای آن روز را روزه بگیرند.
