درباره این که سر مطهر را کجا به خاک سپردند، نظرهاى گوناگونى ابراز شده که ذیلا به آنها اشاره مى شود:
الف ) سر امام را در نجف اشرف ، کنار قبر حضرت على بن ابیطالب علیه السلام ، در طرف سر آن حضرت دفن کرده اند. این نظر را برخى از علماى شیعه با استناد به روایاتى که در کتاب کافى و تهذیب آمده ، پذیرفته اند. در یکى از این روایات مى خوانیم : امام صادق علیه السلام به فرزند خود اسماعیل فرمودند که سر بریده امام پس از بردن به شام ، توسط یکى از دوستداران ما ربودند و در جوار امیرالمومنین علیه السلام دفن گردید. این نظریه را قرائن دیگرى نیز تایید مى کند. از جمله آن که در زیارت بالاى سر امیرالمومنین علیه السلام که از امامان شیعه به دست ما رسیده ، زیارت حضرت حسین بن على علیه السلام نیز وارد شده است .
ب ) سر امام در کنار پیکر پاک حضرتش به خاک سپرده شده است . بنابر آنچه در کتاب گرانقدر بحار الانوار ذکر شده ، این نظر را بیشتر عالمان امامیه پذیرفته و معتقدند که حضرت على بن الحسین سر را به کربلا باز گرداند. سید بن طاووس در لهوف مى فرماید: سر مطهر امام به کربلا آورده شد و در کنار پیکر گلگون دفن گردیده . سیره شیعه نیز این نظر را تایید مى کند.
دانشمند مزبور در کتاب اقبال الاعمال نیز به این نظریه متمایل است . ابن نما که مردى مورد اعتماد و دانشمندى متتبع به شمار مى رود، در این باره مى فرماید: سر امام را در شهرها گرداندند، ولى سرانجام به کربلا عودت داده شد و همراه جسد مطهر دفن گردید. سید مرتضى و شیخ طوسى نیز با این نظریه موافقت کرده اند. سبط ابن جوزى معتقد است که سر بریده امام علیه السلام همراه با کاروان اسیران از شام به مدینه آورده شد و سپس آن را از مدینه به کربلا برده ، در کنار جسد مقدس حضرت به خاک سپردند.
ج ) کلینى در کتاب ارزشمند کافى از امام صادق علیه السلام روایت مى کند که سر مطهر سالار شهیدان ، بیرون کوفه ، نزدیک مرقد مطهر امیرالمومنین علیه السلام مدفون است .
د ) سر امام را در مدینه نزد مرقد مادرش فاطمه زهرا علیه السلام به خاک سپرده اند. این مطلب را سبط ابن جوزى از کتاب الطبقات الکبرى نقل مى کند و مى نویسد: یزید، سر امام را براى عمرو بن سعید بن عاص ، فرماندار مدینه گسیل داشت و او آن را در کنار قبر مادر امام دفن نمود. ابو البرکات شمس الدین محمد الباغندى الشافعى نیز در کتاب جواهر المطالب همین نظر را پذیرفته و آن را نظریه مشهور تاریخ نگاران و سیره نویسان مى داند.
ه) مدفن سر امام در دمشق است . سبط ابن جوزى به نقل از ابن ابى الدنیا مى نویسد: سر مطهر امام حسین علیه السلام در خزانه یزید در دمشق یافت شد و در باب الفرادیس به خاک سپرده شد.
بلاذرى و واقدى نیز در کتاب هاى خود همین مطالب را نقل کرده اند. در کتاب جواهر المطالب آمده که سر مقدس امام تا پایان سلطنت یزید در خزانه حکومتى حفاظت مى شد و پس از هلاکت وى در باب الفرادیس دفن گردید. در روایت دیگر آمده که سلیمان بن عبدالملک اموى این کار را انجام داد و پس از آن که سر مبارک را با پنج قطعه دیبا پوشانید و با عده اى بر آن نماز گزارد، آن را به خاک سپرد.
عده اى معتقدند که سلیمان بن عبدالملک اموى سر را در قبرستان مسلمین دفن کرد. وى در زمان عمر بن عبدالعزیز از آن جا منتقل گردید که ظاهرا باید به کربلا آورده شده باشد. ابن عساکر، بنا نقل جواهر المطالب گوید: پس از آن که سر بریده امام را به دمشق آوردند، یزید فرمان داد که سه روز در برابر دیدگان مردم نصب شود، سپس آن را به جایگاه سلاح انتقال داد، تا آن که خود به هلاکت رسید. آن گاه سلیمان اموى سر را در گورستان مسلمانان به خاک سپرد.
ابن نما مولف کتاب مثیر الاحزان به نقل از منصور بن جمهور مى نویسد: پس از هلاکت یزید و گشوده شدن خزانه او، به آن جا رفتم و ظرفى قیمتى یافتم و با خود پنداشتم که در آن گنجى نهفته است . ظرف را به خدمتکار خود داده ، سفارش کردم که از آن مراقبت نماید. اما بعد از آن که به سراغ گنج رفتم با سر مبارک امام روبه رو شدم ، بى درنگ آن را کفن کرده در باب الفرادیس دفن کردم .
صاحب اعیان الشیعه معتقد است ، مرکزى که امروز در دمشق به نام مسجد راس الحسین یا مقام راس الحسین یا مشهد راس الحسین معروف و نزدیک جامع دمشق است ، همان مدفنى است که تاریخ نگاران بیان کرده اند.
و) مسجد رقه در نزدیکى فرات . سبط ابن جوزى از عبداله بن عمر نقل مى کند که یزید سر مبارک امام را نزد آل ابى معیط فرستاد که آنان در منطقه رقه مى زیستند. این عده ، سر را در خانه اى دفن نمودند و این خانه بعدها جزو مسجد جامع شد. گفته اند درختى در کنار مدفن سر مطهر بود که به برکت آن سر همواره سبز ماند.
ز) مصر، همان جایى که اکنون مشهد راس الحسین علیه السلام نامیده مى شود. خلفاى فاطمى سر را از دمشق به مصر انتقال داده در قاهره به خاک سپردند. این مطلب را سبط ابن جوزى آورده است . مورخان مى نویسند: یکى از خلفاى فاطمى ، فردى را به عسقلان ، ناحیه اى بین مصر و شام ، روانه کرد. فرد مزبور در عسقلان سرى را یافت و مدعى شد که سر اما حسین علیه السلام است . به دستور خلیفه فاطمى این سر به مصر منتقل و در مشهد الراس دفن شد. البته در این مطلب تردیدى نیست که چنین عمل در زمان خلیفه فاطمى انجام گرفته است ، اما نمى توان قاطعانه گفت که این سر متعلق به امام علیه السلام بوده است . در هر صورت امروزه مشهد الراس زیارتگاه عمومى مردم بوده و آنان با علاقه بسیار به این مرکز رفت و آمد مى کنند.
در پایان یاد آورى این نکته ضرورى است که چهار نظریه اخیر را تنها دانشمندان اهل سنت ابراز نموده اند، اما علماى شیعه امامیه به جز سه نظر نخست ، نظر دیگرى نداشته اند. والله اعلم .
آستانه راس الحسین علیه السلام
بین مورخان و روات و محققان در مورد محل دفن سر مقدس سیدالشهدا علیه السلام اختلاف است . سید محسن امین در کتاب خویش اعیان الشیعه (1/626 - 627) هفت مورد را ذکر کرده که مدفن سر مطهر ابى عبدالله الحسین علیه السلام است :
قول اول : علماى امامیه بر این اند که حضرت سجاد علیه السلام سر مبارک را به کربلا باز گردانید و به بدن شریف سیدالشهدا علیه السلام ملحق فرمود: علامه مجلسى در بحار و دیگران این معنى را تاکید مى کنند. برخى نیز مى گویند که یزید سر مطهر را با اسراى کربلا به مدینه فرستاد سپس سر مطهر را به کربلا عودت داد و به بدن مقدس ملحق نمود. سید ابن طاووس در کتاب خود اللهوف فى قتلى الطفوف ص 86 تصریح دارد که سر مبارک را به کربلا بازگرداندند و به جسد مطهر ملحق داشتند.
قول دوم : بر اساس اخبار و روایت هایى که از معصومین علیه السلام در کتاب الکافى و التهذیب و دیگر کتب شیعه ذکر شده ، جمعى از علماى شیعه بر آنند که سر مبارک حضرت سیدالشهدا علیه السلام در نجف اشرف جنب مرقد حضرت امیرالمومنین على بن ابیطالب علیه السلام مدفون است و مى گویند، حضرت صادق علیه السلام به فرزند خویش اسماعیل فرمود، هنگامى که سر مطهر را به شام حمل کردند یکى از شیعیان و موالى اهل بیت علیه السلام سر مبارک را ربود و در کنار امیرالمومنین على بن ابى طالب علیه السلام دفن کرد. در کتب معتبر زیارتنامه ها نیز استحباب زیارت امام حسین علیه السلام در بالاى سر حضرت امیر المومنین علیه السلام در نجف اشرف آمده است .
قول سوم : در کتاب الکافى به سند از حضرت امام جعفر صادق علیه السلام آمده است که سر مطهر در حومه کوفه دفن شده است .
قول چهارم : جمعى از مورخان گفته اند که یزید بن معاویه سر مبارک سیدالشهدا علیه السلام را به مدینه براى عمرو ابن سعید بن عاص ارسال داشت و وى سر مطهر را در بقیع دفن نمود و در آن هنگام مروان بن حکم در مدینه بود و سر مطهر را گرفت و گفت : به خدا قسم ایام عثمان را به خاطر مى آورم .
قول پنجم : سید محسن امین در اعیان الشیعه به نقل از سبط ابن الجوزى مى نویسد که یزید سر مطهر سیدالشهدا علیه السلام را در مقابل سر عثمان به رقه براى آل ابى معیط ارسال داشت و آنها سر مطهر را در خانه هاى خویش دفن نمودند و بعد خانه هاى آنان داخل مسجد جامع رقه افتاد که قبر مطهر سر سیدالشهدا علیه السلام داراى ضریحى گشت و در کنار آن درخت سدره اى سبز شد.
قول ششم : جمعى کثیر از مورخان بر آنند که سر مطهر حضرت سید الشهدا علیه السلام در انبار اسلحه یزید به معاویه باقى ماند و پس از به هلاکت رسیدن یزید و در عصر سلیمان بن عبدالملک سر شریف را آوردند و کفن نمودند، سپس بر آن نماز خواندند و در باب الفرادیس ، محل آستانه راس الحسین علیه السلام در شهر دمشق دفن نمودند، این آستانه مطهر فعلا در ضلع جنوب شرقى مسجد اموى دمشق به نام آستانه راس الحسین و یا مقام راس الحسین علیه السلام شهرت دارد. در ورودى به آستانه مبارکه از ضلع شرقى مسجد اموى است که داخل یک رواق به مساحت حدود 100 متر مربع قرار دارد و از آن جا وارد رواق دوم آستانه که به شکل مستطیل است مس گردند.
در این رواق مقام حضرت سجاد علیه السلام واقع است و بعد داخل حرم مطهر آستانه راس الحسین علیه السلام مى گردند که در کنار دیوار شمال غرب حرم ضریح واقع است و محل دفن سر مطهر حضرت سید الشهدا علیه السلام مى باشد. حرم آستانه داراى گنبد کوچکى است که از داخل گنبد گچ برى و با رنگ سبز پوشیده شده است . دیوارهاى حرم مطهر حدود سه متر است و از سنگ مرمر سفید تشکیل مى گردد که داراى حواشى از سنگ سیاه است و در وسط سنگها نام دوازده امام علیهم السلام به شکل زیبایى حجارى برجسته شده و در داخل گنبد احادیثى در وصف خاندان عصمت و طهارت کتیبه شده است .
قول هفتم : یکى از باشکوهترین مساجد شهر قاهره آستانه راس الحسین علیه السلام است که نزد مصرى ها به نام مشهد راس الحسین علیه السلام شهرت دارد. بسیارى از مورخان از جمله مقریزى در الخطط و یاقوت حموى در معجم البلدان (4/554) به این نکته اشاره کرده و مى گویند یزید دستور داده بود سر مبارک را در بلاد اسلامى به علامت پیروزى و ایجاد رعب و وحشت گردش دهند. و شهر عسقلان که بین مصر و شام واقع است پایان این ماجرا و طواف بود. امیر عسقلان سر مطهر ابى عبدالله الحسین علیه السلام را دفن کرد، سپس زمانى که فاطمیان در مصر به قدرت رسیدند، پس از تفحص دقیق آن را از عسقلان طى تشریفات خاصى به قاهره حمل نمودند و در روز یکشنبه هشتم جمادى الاخر طى تشریفات خاص و همراه موکب شکوهمند و عظیمى از نظامیان و علما و اعیان و اشراف که در پیشاپیش آنان امیر مصر الصالح طلائع بن رزیک بود پابرهنه به سمت کاخ زمرد آوردند و سپس در قبه الدیلم دفن کردند. این آستانه همواره یکى از زیارتگاه هاى مهم شیعیان جهان بوده و در تمام اوقات حرم آستانه مملو از زائران به ویژه شیعیان مصر و قاره آفریقاست . مخصوصا در ده روز محرم و روز عاشوراى حسینى موکب عزادارى و روضه خوانى برقرار است .
جمال الدین ابوالمحاسن یوسف اتابکى در کتاب خود النجوم الزاهره فى ملوک مصر والقاهره (5/153 - 154) مى نویسد:
در روز عاشورا خلیفه از انظار به دور بود و لباس عزا بر تن مى کرد و با قاضى و حاشیه خویش به سمت آستانه حسینى در قاهره مى رفت . قبل از بناى این آستانه ، عزادارى را در جامع الازهر اقامه مى کردند ولى بعد همگى در آستانه حسینى مى نشستند و در کنار آنها امرا و اعیان و تولیت عظمى و وزرا و تمام خدمه آستانه گرد هم مى آمدند، سپس روضه خوانى شروع مى گشت و رثا درباره امام حسن و امام حسین علیه السلام مى خواندند و همگى مشغول شیون و گریه و ناله مى شدند
ابن بطوطه که در سال 725 قمرى از این آستانه دیدار کرده ، در وصف آن چنین اظهار مى دارد:
از مزارات متبرکه مصر مشهد عظیم الشان مقدسى است که در جایگاه سر امام حسین بن على علیه السلام ساخته شده و رباطى وسیع و بسیار عالى دارد که بر درهاى آن حلقه ها و صفحه هاى نقره کار گذاشته اند و احترام و تعظیمى را که سزاوار چنان مقامى است درباره آن مرعى مى دارند.
این آستانه که امروز در نزدیکى خان الخلیل واقع است ، از عظیم ترین آثار عصر فاطمیان است و از بزرگ ترین مساجد شهر قاهره به حساب مى آید. در وسط حرم بزرگ و مجلل آستانه ضریح نقره اى بزرگى نصب شده که از سوى طایفه اسماعیلیه نزاریه به این آستانه اهدا گشته است . (704)
فصل هشتم : سر مطهر شهیدان ، در دمشق
صاحب اعیان الشیعه مى نویسد: در دمشق ؛مقبره اى است به نام مقبره باب الصغیر. بعد از سال 1321 نگارنده این مقبره را مشاهده نمود. بر سر در مقبره سنگى وجود داشت که بر آن این عبارت دیده مى شد:
این جا جایگاه سرهاى مطهر عباس بن على ، على بن الحسین الاکبر و حبیب بن مظاهر است . چند سال بعد هنگام تجدید بناى مقبره ، سنگ مزبور از بین رفت و به جاى آن ضریحى در داخل مقبره قرار دادند که بر روى آن نام بسیارى از شهیدان کربلا نقش شده بود. اما حقیقت آن است که این مقبره منسوب به همان سه بزرگوارى است که نام بردیم .
البته در مورد صحت چنین انتسابى ، با توجه به آن که یزید پس از ایجاد رعب و وحشت در دل مردم ، چاره اى جز دفن سر شهدا نداشت ، بعید به نظر نمى رسد که این سه سر در مقبره مزبور به خاک سپرده شده و نام آنها مضبوط مانده باشد.
مقام رووس الشهدا
از جمله مقامات باب الصغیر، که نام قبرستانى در دمشق مى باشد، مقام رووس الشهدا است که مرقدى در آنجا ساخته شده و 16 علامت بر روى آن به نشانه 16 سر گذاشته شده است . نام شهدایى که این مقام به آنان منسوب است از قرار زیر است :
1. ابوالفضل العباس بن امیر المومنین علیه السلام
2. على بن الحسین الاکبر
3. حبیب بن مظاهر
4. قاسم بن الحسن
5. عبدالله بن على
6. عمر بن على
7. الحر الریاحى
8. محمد بن على
9. عبدالله بن عوف
10. على بن ابى بکر
11. عثمان بن على
12. جعفر بن على
13. جعفر بن عقیل
14. محمد بن مسلم
15. عبدالله بن عقیل
16. حسین بن عبدالله
آستانه رووس الشهدا
این آستانه مطهر که در باب الصغیر شهر دمشق واقع است ، یکى از زیارتگاه هاى شیعیان جهان مى باشد. پس از واقعه کربلا، در سال 61 ق ، سرهاى مقدس شهداى کربلا از کوفه به شام فرستاده شد و جهت ایجاد رعب و فزع در دل مسلمانان و مخالفان و به علامت پیروزى ، در کوچه و بازار طواف داده شد.
سپس یزید بن معاویه دستور دفن آنها را صادر کرد و سرهاى مبارک را در باب الصغیر دفن نمودند. این آستانه ، سرهاى مطهر حضرت ابوالفضل العباس علیه السلام ، حضرت على اکبر علیه السلام ، حضرت قاسم علیه السلام ، جعفر ابن عقیل ، جعفر بن على ، حبیب بن مظاهر اسدى ، حر ریاحى ، عمر بن على ، عبدالله بن على ، محمد بن على ، عبدالله ابن عوف ، محمد بن مسلم ، عبدالله بن عقیل ، حسین بن عبدالله ، على بن ابى بکر و عثمان بن على را در بردارد.
پایگاه حوزه
