چکیده
کتابشناسی، یکی از مهمترین شاخه های علوم کتابداری و اطلاع رسانی است و از آغاز پیدایش، تعاریف متعدّدی از آن صورت گرفته و تطوّرات و تغییرات بسیار یافته است.
واژه بیبلیوگرافی برگرفته از زبان یونانی است و به معنای نوشتن یا استنساخ کتاب ها مورد استفاده و رواج داشت. پس از سده هفدهم میلادی، معنای آن از تحریر و نوشتن کتاب ها، به مفهوم نوشتن درباره کتاب ها تغییر یافت. هدف کتابشناسی این است که تا حد ممکن برای محقّقان و مربّیان، امکان شناخت منشورات و تغییرات و تحوّلات در زمینه نشر را در هر یک از عرصه های تخصّصی در همه جای دنیا فراهم آورد. کتابشناسی، آمیزه ای است از علم و فن. فن دراین راستا، متضمّن ثبت کتاب ها و موارد مکتوب دیگر است، و علم با صنعت کتاب ها و تدوین آنها ارتباط دارد. کتابشناسی از لحاظ تقسیم بندی، دارای سه نوع است: تاریخی، تحلیلی (انتقادی) و شمارشی (نظام یافته). می توان کلیّه انواع و اقسام کتابشناسی را در دو گروه بزرگ منحصر ساخت که در هر یک، انواع کتابشناسی ها داخل شوند: 1. کتابشناسی های جهانی، مثل فهرست های کتابخانه کنگره، فهرست های موزه بریتانیا و فهرست های کتابخانه ملّی پاریس. 2. کتابشناسی ملّی، که مهمترین ابزار ثبت کتاب شناسی در هر کشور به شمار می رود.
علم کتابشناسی و تطور معنایی آن در گذر تاریخ
کتابشناسی در سده بیستم، به دلایلی، اهمیت ویژه ای یافت یکی احتیاج به مکانیزمی مؤثر در ثبت و ارائه اسناد و وثایق ارتباط انسانی در عصر جدید در مواجهه با پیشرفت وسیع نشر؛ و دیگر نیاز خاص کشورهای پیشرفته به دستیابی به اطلاعات علمی و تکنولوژیک. به درستی گفته اند که بدون وجود کتابشناسی، اسناد و مدارک مدنیت از بین رفته و برای نیازمندی های انسان قابل استفاده نخواهد بود.
کلمه بیبلیو گرافی در اصل، از زبان یونانی آمده است. این واژه، مرکب است از دو کلمه یونانی (Biblion) به معنی کتابچه که صورت تصغیر یافته (Biblos / کتاب) است و کلمه (Graphia) که اسم فعل مأخوذ از (Graphien) یعنی نگارش / می نگارد است، و صورت ترکیب یافته این دو، (Bibliographia) است. زبان لاتین، این واژه را بدون تغییر برگرفت و در عصر جدید، این واژه به صورت معرّب به زبان عربی راه یافت و سپس به اصطلاحی شایع، تبدیل شد و آن عبارت است از علمی مستقل، که از مهمترین شاخه های علوم کتابداری و اطلاع رسانی به شمار می رود، به طوری که شبکه بزرگی از موضوعات، و مجموعه پیچیده ای از روش ها و تحقیقات را تحت پوشش قرار داده است. چرا که وظیفه آن، بررسی تولیدات فکری انسان در چارچوبه ای بوده که همه روزه گسترش می یافته است.1
واژه بیبلیوگرافی در اصل وضع آن، همچنان که در عصر هلنی متداول بود، به معنای نوشتن یا استنساخ کتاب ها استفاده و تداول داشت. آنگاه به زبان لاتین و از آنجا به زبان های جدید اروپایی و سپس به دیگر زبان های دنیا منتقل شد.
پس از سده 17 م معنای آن از نوشتن کتاب ها، به مفهوم دیگری، یعنی نوشتن درباره کتاب ها تغییر پیدا کرد. هارولد لایندر نوشته: «نخستین بار استفاده از واژه کتابشناسی در این معنی، در سال 1933 م با انتشار کتاب کتابشناسی سیاسی توسط گابریل نوده صورت گرفت2 و نول مالکس آن را تأیید کرده است»3.
واژه یا اصطلاح کتابشناسی، از سده هفدهم تاکنون، دچار تطورات و تغییراتی شده است. مثلاً فرهنگ Fenning که در سال 1761 م انتشار یافته، کتابشناس را «فردی که کتاب ها را می نویسد، یا استنساخ می کند»4 معرفی کرده است. آنگاه انتقال معنایی مهمّی از واژه کتابشناسی صورت گرفت و آن همان نوشتن پیرامون کتاب ها بود. این انتقال معنایی برای اولین بار در سال 1763 م در فرانسه انجام گرفت. سپس این مفهوم، یعنی کتابت کتاب ها، از اواخر سده هجدهم به افول گرایید و سپس همین معنای اخیر و شایع (نوشتن درباره کتاب ها)، تغییرات و تطورات ذیل را به دنبال داشته است:
در فرهنگ آکسفورد، کتابشناسی به صیغه های مختلفی بر اساس ترتیب پیدایش آنها آمده است:5
الف) کتابشناس (Bibliographer)
1. کاتب یا ناسخ کتاب ها: در کتاب مذکور آمده که این معنی در سال 1656 م به کار رفته است و دو نویسنده، یعنی Blount و Fenning آن را در سال 1761 م به کار برده اند. این معنی هم اکنون مهجور بوده و فرهنگ آکسفورد نیز به آن اشاره کرده است.
2. کتابشناس: یعنی کسی که درباره کتاب ها و توصیف موضوعات و گزارش چاپ و نشر آنها می نویسد. فرهنگ آکسفورد برای این معنی، به دو متن از دو نویسنده به نام های Dibdin (سال 1814 م) و Buckle (سال 1869 م)، استناد جسته است.
ب) کتابشناسی (Biblography)
1. نوشتن یا استنساخ کتاب ها، که در سال 1678 م به کار رفته و معنای مهجوری است.
2. توصیف روشمند کتاب ها و گزارش تاریخ، تألیف، چاپ، انتشار و چاپ های مختلف کتاب ها. فرهنگ آکسفورد برای این مفهوم، شواهدی از سال های 1814 م 1854 م و 1870 م آورده است.
3. کتابی که متضمن همین جزئیات باشد. این معنی در سال 1838 م پیدایش یافت.
4. فهرست کتاب های یک مؤلف یا یک کشور و یا فهرست موضوع یا ایده ای مشخص. این معنی از کتابشناسی، در خلال سال های 1869 تا 1879 م به وجود آمد، و فرهنگ آکسفورد در این ارتباط، متونی را شاهد آورده است.6
ج) Bibliographical
مربوط به کتابشناسی است و در سال 1802 م ظهور یافت.
د) Bibligraphically
زیر مجموعه کتابشناسی و در سال 1824 م پدید آمده.
محققان به منظور غلبه یافتن بر این واژه، اصطلاح Bibliology (بیبلیولوژی) را ترجیح داده و به کار بستند، اما این اصطلاح، شیوع پیدا نکرد. واژه Book Lore نیز در برخی جاها رواج یافت، اما به مانند قبلی شایع نشد. پولارد در چاپ یازدهم دانشنامه بریتانیا که مطلبی در مورد کتابشناسی نوشته، عنوان مقاله اش را بیبلیوگرافی و بیبلیولوژی قرارداده است.
دانشمند کتابشناس، والتر گرگ (1875 1959 م) در دو سخنرانی ارائه شده در کنفرانس، در سال های 1912 و 1932 م از عدم شایع شدن اصطلاح بیبلیولوژی اظهار تأسف کرد.7
با وجود قیل و قال هایی که درباره دقیق نبودن اصطلاح بیبلیوگرافی صورت گرفته، امّا این اصطلاح، به ناچار، شیوع و رواج یافت و والتر گرگ در تعریف کتابشناسی تأکید کرده که آن: «بررسی و تحقیق در مورد کتاب ها به عنوان موضوعی مادی، و جدای از محتوای ادبی آنهاست». او با تأکید بر جنبه مادی کتاب، بین تحقیق کتابشناختی و تحقیق موضوعی یا ادبی، تفاوت و تفکیک قائل شده است. او همچنین در سال 1945 م همان تعریف از کتابشناسی را دوباره تکرار کرد.8
می توانیم از موضوعاتی که در آن به نحوی، اصطلاح کتابشناسی به کار رفته و نیز در فرهنگ اصطلاحات انجمن کتابخانه های آمریکا، یک نمای کلّی از این علم به دست آوریم، و چهار معنی از آن را استخراج کنیم:9
1. بررسی شکل / جنبه مادی کتاب ها با مقایسه اختلافات انتشاری، چاپی و نسخه ای، به مانند تعیین تاریخ متون و نقل آن؛
2. گزارش و توصیف کتاب ها به شیوه ای صحیح و در ارتباط با تألیف و چاپ ها و شکل مادی آنها؛
3. تهیه لیست کتاب ها و نقشه ها و...؛
4. کاتالوگ (لیست) کتاب ها و نقشه ها و...
در بیانه ای که به سال 1950 م از طرف کتابخانه کنگره صادر شد، 10 خلاصه اهداف و وظایف کتابشناسی بدین شرح اعلام گردید:
1. هدف کتابشناسی این است که تا حد ممکن برای پژوهشگران و محققان و مربیان، امکان شناخت منشورات و تغییرات و تحولات در زمینه نشر را در هر یک از عرصه های تخصصی در همه جای دنیا فراهم آورد؛
2. ارائه تحقیقات و انجام طرح های موفق؛
3. ارائه راهکارهایی برای رشد و شکوفایی تمدن ها و فرهنگ ها و بهره مند ساختن افرادی که به نوعی بر مکتوبات و منابع شناختی تمدن، تکیه می کنند؛
4. به اشاعه اطلاعات و معلومات واعتلای دانش ها در زمینه های گوناگون کمک می کند.
سازمان یونسکو و کتابخانه کنگره، مفهوم کتابشناسی را در کتابی با عنوان: خدمات و تحقیقات کتابشناسی کتابخانه کنگره: وضعیت کنونی و امکان بهبودی،11 توسعه دادند... .
کتابشناسی: فن یا علم؟
کتابشناسان، در اینکه آیا کتابشناسی علم است یا فن، نظرات مختلف دارند. به تعبیری آیا کتابشناسی، تحقیق علمی صرف بوده یا یک کار اجرایی در زمینه ای مشخص است با وجود نظرات بسیاری که در این زمینه ارائه شد، شاید بتوان گفت حقیقت بین این دو نهفته است.12 علم به معنی روش و طریق است، و فن یعنی عرضه و ارائه مؤثر یک چیز.
فن در این راستا، متضمن ثبت کتاب ها و مواد مکتوب دیگر است، اما علم با صنعت کتاب ها و تدوین آنها ارتباط دارد. علم در کتابشناسی، دارای جوانب متعددی است. کتابشناسی تحلیلی یا انتقادی، پژوهشگر را به کتابشناسی تاریخی، که وظیفه اش بررسی تاریخ کتابت، چاپ، تجلید و کتاب آرایی است، سوق می دهد. و اینها همه در حوزه فن، قرار دارند.
برخی، کتابشناسی را علم دانسته و بر آن اصرار کرده اند و برخی نیز جانب فن را گرفته اند. اما در حقیقت باید گفت: کتابشناسی نه علم مطلق است و نه فن مطلق، بلکه آمیزه ای از علم و فن است. فن در اینجا ثبت و ضبط کتاب ها، و علم صنعت کتاب ها است.13 اسدیل گفته: «هر علمی در عرضه موضوع خود، فن است و هر فنی در روش خود، علم است».
مالکس معتقد است که نمی توان گفت کتابشناسی فن یا علم است و اخیرا به یک نتیجه موقت رسیده و آن اینکه: «کتابشناسی توصیفی، جدای از دیگر کتابشناسی ها، علم به حساب می آید، در حالی که کتابشناسی شمارشی (نظام یافته)، فن محض است». روبینسون، نظر دیگری داده و گفته: «کار ما در درجه اول، فنی است، اما این فن به علم کتاب و شناخت زبان و تولیدات فکری، بسیار نیازمند است». در این راستا مقایسه تحلیل مالکس با تحلیل کتابشناس انگلیسی سر استیون که هفتاد سال پیش در کتابش با نام هدف کتابشناسی در مجموعه چهارم، شماره 13 به سال 1932 (صص 225 228)، ارائه کرده، مهمّ خواهد بود. وی کلیّه وظایف کتابشناسی را به پنج مرحله تقسیم کرده:14
1. گردآوری
2. بر شماری
3. توصیف
4. ضبط و تنظیم و تحلیل
5. نتیجه
گردآوری و بر شماری و توصیف، از کارهای فنی محض به شمار می رود و تحلیل و نتیجه، دو کار علمی و در عین حال به مانند کتابشناسی توصیفی هستند. با این حال می توان گفت که جنبه علمی موضوع، نهایتا به جنبه فنی منجر و منتهی می شود و بنابراین چندان تفاوتی ندارد که کتابشناسی را فن دانسته و یا علم تلقی کنیم...
انواع کتابشناسی
کتابشناسانِ معتبر در مورد انواع شاخه های این موضوع و نامگذاری های آن، چندان اختلاف نداشته اند. اسدیل و چند تن دیگر، کتابشناسی را به سه نوع تقسیم کردند:
1. تاریخی: که شامل بررسی تاریخی روش های گوناگون تولید کتاب از لحاظ چاپ و تزیین آن می شود.
2. تحلیلی (انتقادی): که شامل تحلیل فصول و ترکیب متعدّد کتاب و توصیف آن می شود.
3. شمارشی (نظام یافته): که وظیفه اش بر شماری و آماده سازی فهرست کتاب ها و جمع آوری فهرست های کتابشناسی است.
گِرِگ و بسترمن، دو نوع تحلیلی و تاریخی را تحت یک عنوان، یعنی (انتقادی) تعبیر کرده اند اما همگان در مورد نوع سوم (نظام یافته) اتفاق نظر دارند... .
به هر حال، تفاوت آشکاری بین کتابشناسی تاریخی وتحلیلی وجود دارد. ولی هر دو بر علمی که مبتنی بر تحقیق درست است، استوارند. کتابشناسی نظام یافته در حقیقت کار فنی به شمار می رود. سه نوع یاد شده، در هم تنیده و غیر قابل تفکیک اند و کتابشناسی علمی این توانایی را دارا است که محققان را در تحقیق جزئی کتاب و ترتیب زمانی چاپ های مختلف آن با تکیه بر اسلوب هایی چون جلد سازی کتاب و ویژگی اوراق آن یاری دهد... .
1. کتابشناسی تاریخی
این نوع از کتابشناسی، مربوط به تاریخ کتاب به طور کلی است. تاریخ در این مجال، شامل تمامی رویدادها و کوشش های کتابشناختی و صنعت کتاب و در درجه اول، کتاب های چاپی خواهد بود.
بسیاری از متخصصان کتابشناس، به این نوع کتابشناسی به عنوان موضوعی ثانوی نگریسته و آن را جزئی از کتابشناسی عمومی، و نه در حد کتابشناسی های مهمّ و جدّی، دانسته اند. بسیاری از متفکرین در عرصه های تاریخ به ویژه تاریخ نگاران جهانی در این راستا تلاش های بسیار کرده اند. در خلال سده نوزدهم، اهتمام فوق العاده ای در خصوص مستند سازی وقایع تاریخی صورت پذیرفت و این اهتمام، منجر به تأسیس کتابخانه اسناد عمومی در انگلستان و نهایتا به اهتمام حقیقی در راستای حفظ اسناد تاریخی شد.15
کتابشناسی تاریخی، صرفا مربوط به کتاب در مفهوم محدود آن، یعنی کتاب چاپ شده، که در خلال پانصد سال گذشته مشهور شده، نیست. بلکه براساس آرای گِرگ، کتاب شامل «کلیه اسناد متشکل از رموز زبانی16 و قطعات سنگی و حتی کاغذهای پاپیروس و دست نوشته ها و لوح های موم اندود در هر زمان است. با همه این ها می توان مثل کتاب های چاپی برخورد کرد، و همگی تحت موضوع کتابشناسی قرار دارند». حتی نقوش دیوارها بر این اساس، شامل موضوع کتابشناسی قرار می گیرند. کتابشناسی تاریخی در اصل به بررسی تاریخ کتاب می پردازد. چنانچه کتاب، عبارت از یک رسالت فکری ثبت شده و قابل تداول با رموزی مشخص باشد، بنابراین تعریف، تاریخ کتاب یا کتابشناسی تاریخی بر سه محور استوار خواهد بود:17
الف) رمزی که اطّلاعات یک کتاب به وسیله آن به ثبت رسیده است. این رمز، همان نگارش با کلّیه انواع آن بوده و شامل صوت یا شکل، یا هر دو می شود. چنانچه این رمز می تواند یک کد کامپیوتری یا لیزری نیز باشد.
ب) وسیله و واسطه ای که اطلاعات به وسیله آن و یا بر روی آن ثبت می شوند. این وسیله ممکن است از مواد طبیعی که انسان در پیرامونش پیدا کرده، و یا از مواد مصنوعی که انسان ویژه این کار تولید می کند و نیز وسایلی که برای ثبت اطلاعات به کار می رود، گاه وسایلی تقلیدی/ ابتدایی مانند قلم و دوات و گاه جدید، همچو چاپ و اشعه لیزر باشد.
ج) اطلاعات یا رسالت فکری که مؤلف آن را به خواننده القا می کند و این همان چیزی است که در تاریخ کتاب به نام تاریخ اندیشه یا تاریخ علم شناخته می شود. تاریخ اندیشه، سه بُعد از رسالت فکری را بررسی می کند: موضوع یا شاخه و نشأت و تطوّر آن. مهمّ ترین مؤلفان در موضوع همراه با ارتباط آنها با تغییر زمان و آنگاه مهمّ ترین کتاب هایی که در آن موضوع نگاشته شده است به همراه ارتباط این کتاب ها با تغییر زمان و با مؤلفان در آن موضوع.
2. کتابشناسی تحلیلی و متنی
با وجود اینکه کتابشناسی معمولاً به عنوان راهنمای اطلاعاتْ شناخته می شود، امّا تعریف دیگری قبل از آن وجود دارد و آن بررسی تفصیلی شکل مادی کتاب است که به نام کتابشناسی تحلیلی شناخته می شود. وظیفه و کار این نوع از کتابشناسی، توصیف مادی کتاب است. کتابشناسی متنی، فراتر از توصیف مادی، به اختلافات متنی کتاب های خطی و چاپی و چاپ های مختلف یک کتاب می پردازد. و غالبا این دو در تحقیق علمی با نام کتابشناسی تحلیلی متنی نامگذاری می شوند.18
از سده هیجدهم، علم کتابشناسی در راستای تحلیل و توصیف مادی کتاب ها به کار رفت و در این حوزه، کتابشناسی به تعیین چاپ های اوّل و بهتر می پرداخت. اما در سده بیستم، کوشش ها مصروف امور تکنولوژیک چاپ، مانند بررسی اصلاح چاپ ها، چاپ های مسروقه و اسلوب های چاپ و... گردید.
بررسی چاپ و شکل مادی کتاب ها، کتابشناسی تحلیلی یا انتقادی (Critical Or Analitical) نام گرفت و به توصیف تفصیلی و ظاهر کتاب ها، کتابشناسی توصیفی (Descriptive Bibloiography) اطلاق گردید... .
تفاوت آشکاری بین کتابشناسی تحلیلی و متنی وجود دارد. کتابشناسی تحلیلی، بیشتر به جنبه مادی کتاب به قصد استنباط رویکردهای کلی تولید آن در زمانی مشخص یا مکان ویژه ای می پردازد و بررسی جنبه های مادی کتاب، مثلاً صفحه عنوان، هوامش، شماره گذاری، اختلاف چاپ ها، ورق و ویژگی های فنی و هنری آن و بافت متن و... مربوط به این نوع از کتابشناسی است. کتابشناسی متنی بیشتر به متن کلمات مؤلف و بررسی متن مؤلف و انتقال این متن از نسلی به نسل دیگر و از مکانی به مکان دیگر می پردازد. همچنین بررسی ارتباطات بین متون مختلف از لحاظ سرقت، گزینش، اختصار، شرح، تعلیق، تقریر و... به این کتابشناسی مربوط است. از طریق کتابشناسی متنی، امکان انتساب کارهای مجهول به مؤلفان حقیقی فراهم می آید، همچنان که از طریق کتابشناسی تحلیلی، امکان انتساب کتاب به ناشر یا طابع به دست می آید. این دو کتابشناسی با هم در تحقیق هویت کتاب و تشخیص چاپ های تقلّبی از قانونی، مساعدت می کنند... .19
مهمّ ترین کتاب هایی که کتابشناسی را از این ناحیه مورد بررسی قرار داده اند، عبارتند از:
1. 1927، R.B.Mc Kerrow. An Introduction to Bibliography که هم اکنون یک اثر کلاسیک در این موضوع بوده و به سال 1927م با عنوان مقدمه بر کتابشناسی به چاپ رسیده است.
2. کتاب جدیدتری که تکلمه و دنباله کتاب اولی است با عنوان: Philip Gas Kell: A New Introduction to Bibliography (مقدمه ای جدید بر کتابشناسی 1972 م)
3. کتابشناسی نظام یافته
فهرست کتابشناسی را می توان به نقشه یا یک عکس یا تصویر توضیحی، مانند دانست. این فهرست، راهنمای شایسته ای برای یک کتابدار و کتابشناس، در جهان عریض و پر وسعت و آشفته کتاب خواهد بود. همچنان که هیچ کشتی بانی بدون وجود نقشه یا تصویر راهنما دریانوردی نکرده، در عالم کتاب نیز هیچ کتابداری نمی تواند بدون وسایل و فهرست های کتابشناسی، نقش مؤثر در این عرصه را داشته باشند.20
درخواست کتاب از طریق عنوان یا مؤلف یا موضوع، یک درخواست معمولی است که فهرست (اندیکس) کتابخانه، جواب گوی این نیاز خواهد بود. فهرست کتابخانه در جائی که محتویات یک کتاب مورد تقاضا باشد، جواب گو نخواهد بود، و یا در جائی که کتاب مورد نظر در کتابخانه موجود نباشد و یا اینکه مطلب مورد تقاضا در قالب نشریات و جزوه های کوچکی که معمولاً جزء فهارس نیستند، باشد... در اینجا تنها کتابشناسی[نظام یافته] است که با فهرست های مرتّب و منظم خود به این مهمّ می پردازد....
کتابداران و نیاز به کتابشناسی های نظام یافته
معمولاً هنگامی که کتابداران از کتابشناسی سخن می گویند، منظورشان عموما، کتابشناسی نظام یافته یا همان فهرست کتاب ها یا نوارهای صوتی و تصویری و... است. هدف این فهرست، مساعدت مراجعه کنندگان در دست یابی به مواد مورد نظر، یا شناخت مکان دقیق منابع و مواد است به طوری که یک سیستم وسیعی از موضوعات و عناوین را شامل شود. معدل کنونی عناوین منتشر شده در سطح جهانی و منطقه ای، تقریبا معادل سه برابر رشد آدمیان در سراسر عالم است. این در حالی است که آدمیان فناپذیرند، اما کتاب ها در جای خود نگهداری می شوند و همواره در حال حیات اند.
مسئله ای که هم اکنون کتابشناسان به آن مشغولند، این است که انتشار کتاب ها و تولیدات فکری با این کثرت و گستردگی، موجب عدم توانایی ما بر آگاهی کامل از کتاب ها و ثبت و ضبط آنها خواهد شد... 21 آمار ذیل در این راستا، بیانگر حجم بالای تولیدات فکری بوده و جای تأمل و نظر دارد:
از سال 1955 تا 1975 م یعنی در طول 20 سال تعداد عنوانهااز 269000 عنوان به 568000 عنوان افزایش یافت. این آمار در سال 1996 به بیش از 800000 عنوان رسید.
در سال 1900 م حدود 10000 نشریه منتشر می شد و هم اکنون این رقم به یک میلیون نشریه بالغ می شود.
در برخی برآوردها آمده است که اطلاعات منتشره در هر 10 تا 50 سال به دو برابر افزایش می یابد. البته معدل رشد سالانه تولیدات فکری در اینجا بین 4 تا 8% منظور شده است. برخی آمارها نشان می دهد که تولیدات سالیانه اطلاعات اسنادی پیش بینی شده، به 12 تا 14 میلیون سند می رسند. نیز تعداد افرادی که در این تولیدات سهیم هستند، بین 30 تا 35 میلیون نفر در تغییرند. همچنین آمار نشریات کنونی در سطح جهانی، نزدیک به یک میلیون است و پیش بینی می شود در هر سال نزدیک به 15 هزار نشریه جدید به آنها اضافه شود.22
بحث و جدل های زیادی پیرامون تعداد دقیق اطلاعات انتشار یافته در سال های گذشته صورت گرفته، اما در این میان کمیّت و حجم برآورد اطلاعات چندان مهمّ نیست، بلکه کیفیت و نوع اطلاعات از اهمیت بالایی برخوردار است... .
کتابشناسان / کتابداران و به کارگیری کتابشناسی ها
کتابشناسان، عمدتا از کتابشناسی، ضبط و راهیابی به اطلاعات را می خواهند، لذا کتابشناسی ها به طور قطع، شامل سه عنصر و ویژگی هستند:
1. جامعیت و کاملیت
کتابشناس، بایستی توسط کتابشناسی خواه کتابشناسی جزئی یا مجموعه ای به اسناد ملی در تمامی زمینه ها دست یابد. اسناد و اطلاعاتی که به هنگام بوده و نیز اطلاعاتی که در گذشته انتشار یافته و یا پیشنهاد نشر آن در آینده ارائه می شود. مجموعه این اطلاعات می تواند فرامرزی و فراتر از یک منطقه خاص باشد.
2. دست یابی به اطلاعات جزء
کتابشناسان، معمولاً از کتابشناسی، یک مجموعه کلی از کتاب ها، نشریه ها، مخطوطات و... را در نظر دارند. لذا بایسته است یک کتابشناسی کامل، تحلیلی باشد، به نحوی که کتابداران و کتابشناسان را به جزئیات اطلاعات واسناد علمی رهنمون سازد.23
3. اشکال مختلف
کتاب ها در بیشتر کتابشناسی ها، عنصر اساسی تلّقی می شود. اما یک کتابشناسی جامع می بایست تمامی انواع و اشکال کارهای علمی و فکری انتشار یافته، همچون گزارش ها و اسناد تا جدیدترین تکنولوژی ها را شامل شود...
انواع کتابشناسی ها
اگر به انواع کتابشناسی های نظام یافته نظری بیفکنیم، اقسام متعددی از کتابشناسی های خاص و تخصصی و محدود در آنها یافت می شود. ویلیام کتز، کتابشناسی های نظام یافته را به غربال های مختلف تشبیه کرده است. کتابشناسی های جهانی به مثابه بزرگترین غربال بوده و در حقیقت، غربالی نیست که برخی کارها را باقی و برخی کارها را رها کند، بلکه شبیه اسفنجی است که همه چیز را می مکد. همچنین کتابشناسی های ملی و تجاری، شبیه غربالی است که در داخل آن، کارهای خاصی به صورت کاملاً جزئی و شمارشی باقی می ماند، مانند کتابشناسی نویسنده ای مشخص... .
عناصر گردآوری
از بین عناصر مهمّ جمع آوری اطلاعات، موارد ذیل اساسی اند:
زمان: کتاب های انتشار یافته در زمانی مشخص و محدود.
مکان: کتاب های انتشار یافته در منطقه، ناحیه و یا شهری معین.
نوع: کتابشناسی های کتاب ها، مقالات، نشریه ها، نقشه ها، نوارهای صوتی و تصویری و غیره.
موضوع: کتابشناسی های خاص در یک موضوع خاص. و موضوع می تواند شخصی یا مکانی باشد... .
می توان کلیه انواع و اقسام کتابشناسی ها را در دو گروه بزرگ منحصر کرد که در هر یک، انواع کتابشناسی ها داخل شوند:
کتابشناسی های جهانی (Universal Bibliography)
از لحاظ نظری، کتابشناسی جهانی را می بایست شامل تمامی تولیدات انتشار یافته و چاپ شده در کلیّه زمینه های فرهنگی شامل کتاب ها و غیر از آن از آغاز تاریخ تاکنون و نیز آینده دانست؛ یعنی تهیه یک شناسنامه جهانی برای تمامی تولیدات فکری انسان ها، و این رویایی بیش نیست. در عمل می توان این نوع کتابشناسی را شامل کتابشناسی ای دانست که به زمان یا مکان یا زبان یا نوع خاصی محدود نمی شود. برخی از محققان، بعضی فهرست های ملی و فهرست های عمومی ای را که کتابفروشان بزرگ در بازارهای جهانی صادر می کنند، چیزی شبیه به کتابشناسی جهانی تلقّی می کنند، حال آنکه در عمل نیز کتابشناسی جهانی را بایست یک رؤیا تلقی کنیم.
برخی از دانشمندان، کار تهیّه یک کتابشناسی جهانی را آغاز کردند. دانشمندانی چون پول آتلیه (1868 1944) و هنری لافونتین (1853 1943) در بروکسل به سال 1895 م. در این پروژه، افزون بر 12 میلیون برگه از تولیدات فکری دنیا جمع آوری شد و نوشته اند به هنگام توقف این پروژه در سال 1918، تعداد برگه به 15 میلیون عدد رسیده بود.
گر چه این برگه ها دارای ارزش و فایده هستند، اما نمی توان آنها را مجموعه کتابشناسی جهانی دانست. مدخل مناسب برای این گونه کتابشناسی های جهانی، که تمامی کتابهای منتشره دنیا را ثبت می کنند، همانا فهرست های منتشره از کتابخانه های بزرگ دنیا همچو موزه بریتانیا، کتابخانه ملی پاریس، کتابخانه لنین مسکو و فهرست های کتابخانه کنگره ایالات متحده آمریکا خواهد بود.
فهرست های موزه بریتانیاBritish Museum. Dep. Of Printed Books.
General Catalogue Of PrintedBooks. London. B.M. 1959
این فهرست بر اساس ترتیب هجائی نام های مؤلفان است و شامل کتاب های موجود در موزه بریتانیا از سده پانزده میلادی تا پایان سال 1955 م به زبانهای مختلف، به جز زبان های شرقی. این فهرست، دارای راهنمای موضوعی در هر پنج سال یکبار بوده و تا سال 1963 م همه ساله اضافات و الحاقاتی بر آن فهرست، انتشار یافت.
فهرست های کتابخانه ملی پاریسParis, Bibliotheque Nationale, Catalogue
General Des Liivres Immprimes Auteurs. Paris, IMP. Nat, 1897
این فهرست بر اساس ترتیب هجائی نام های مؤلفان بوده و اطلاعات ویژه ای از کتاب ها به دست می دهد. این فهرست شامل تمامی کتاب هایی است که به کتابخانه ملی پاریس تا تاریخ 1897 م راه یافته اند. نیز این فهرست شامل کتاب هایی می شود که اشخاص در کار تألیف آن دخیل بوده اند و توسط گروه های معنوی نوشته نشده اند و نشریه ها را هم شامل نمی شود.
فهرست های کتابخانه کنگرهU.S.Library Of Congress. a Catalogue Of Books
Represented ByL.C.Pprinted Cards Issued To July 31.1942. An Arbay, Edward Press. 1942-1946.162 Volumes.
این فهرست بر اساس ترتیب الفبایی نام مؤلفان یا عناوین برگه های تهیه شده در صورتی که از مدخل های اصلی باشند از کتاب های موجود در کتابخانه کنگره در موضوعات و زبان های مختلف از سال 1898 م است.24 هم اکنون فهرست مشترک ملی ایالات متحده (Catalogue National Union) جای فهرست یاد شده را گرفته است. این فهرست اخیر، چنانچه دکتر Luis shores نوشته: «شامل کتاب های چاپ شده است و تعداد 13 میلیون برگه ای که دراین راستا تهیه شده، نشانگر بخش اندکی از پروژه ای است که انتظار می رود تمامی اسناد تمدن بشری شامل کتاب ها، مقالات و اطلاعات و مواد سمعی و بصری و... را تا رسیدن به یک فهرست جامع، احصا و گزارش کند.»25
تهیّه فهرست مشترک ملی، هزینه های کلانی را در بر دارد. چه می توان آن را تقریبا یک کتابشناسی جهانی دانست. سر آغاز شکل گیری این رؤیا، در اول ژانویه 1956 م بوده، یعنی زمانی که فهرست کتابخانه کنگره با فهرست مشترک ملی در آمیخت.
تعداد مجلدات این فهرست در حال حاضر بالغ بر 800 جلد شده است، این فهرست علاوه بر موجودی کتابخانه آمریکا، شامل گزارش مطبوعات 600 کتابخانه در جای جای ایالات متحده را در بر می گیرد.
کتابشناسی ملیNational Bibliography
کتابشناسی ملی، مهمّ ترین ابزار ثبت کتابشناسی در هر کشور به حساب می آید. اکثر کشورها در حال حاضر به انتشار کتابشناسی ملی خود دست زده اند و در این راستا بیشتر کتابخانه های ملی آنها به این مهمّ پرداخته اند. کتابخانه های ملی، معمولاً در تدوین کتابشناسی ملی، بر مطبوعات ملی که بر اساس قانون واسپاری صورت می گیرد تکیه می کنند. با اینکه اغلب کشورها با حمایت و نظارت های دولتی اقدام به انتشار کتابشناسی ملی می کنند، اما استثنائاتی نیز ملحوظ است. به عنوان مثال ایالات متحده و هلند، کتابشناسی ملی شان بیشتر جنبه تجاری داشته است. متولیّان تهیه کتابشناسی ایالات متحده با نام کتابشناسی ملی بریتانیا (BNB)، کتابخانه ها و ناشرین و فروشندگان کتاب هستند. در آلمان شرقی این کتابشناسی توسط مؤسسه کتاب آلمان در لایپزیک منتشر می شود. مؤسسه مذکور را ناشران آلمان در سال 1931 م تأسیس کرده اند... تهیّه کتابشناسی فرانسه (Bibliographie De La France) در سال 1811 م آغاز شده و به صورت هفتگی انتشار می یابد. این کتابشناسی، حاوی کتاب ها، جزوات، مطبوعات دولتی، اطلس ها، نقشه ها و آثار موسیقایی بر اساس ترتیب مصنف، همراه با راهنمای سالیانه مؤلفان، عناوین و موضوعات است. از سال 1933 م یک کتابشناسی تجاری به صورت ماهانه در این کشور منتشر می شود که شامل کتاب ها و جزوات انتشار یافته در فرانسه است. رساله های دانشگاهی، اطلس ها، مطبوعات دولتی و آکادمی ها و کتاب های انتشار یافته به زبان فرانسه در تمام دنیا را نیز در بر می گیرد.
در سال 1971 م دو فهرست یاد شده در یک فهرست با نام کتابشناسی ملی فرانسه ادغام و به صورت هفتگی انتشار یافت. و هر ماه و فصل و سال به صورت مجموعه نیز ارائه می شود.
کتابشناسی آلمان شرقی از سال 1931 م انتشار می یافت و شامل دو بخش (مطبوعات تجاری به صورت هفتگی) و (مطبوعات جمعیت ها و مؤسسه ها به صورت ماهانه) می شد.
انتشار کتابشناسی آلمان غربی از سال 1947 م شروع و به صورت هفتگی با راهنمای مؤلف، همراه با دیسکت رایانه ای (از سال 1968 م) منتشر می شود.
از دیگر کتابشناسی های ملی می توان به کتابشناسی آمریکا 1903 1934 م که شامل مطبوعات سال های 1639 تا 1799 است، اشاره کرد. و نیز فهرست مختصر کتاب های چاپ شده در انگلستان و اسکاتلند و ایرلند و انگلستان، چاپ های خارج (1475 1640) که افرادی چون و.پولاد و رد گریف در سال 1926 به تهیه آن اقدام کرده اند... .
کتابشناسی ملی لیبی
کتابشناسی ملی لیبی (/ الببلیو غرافیة الوطنیة اللیبیة) در سال 1972 م از طرف وزارت تبلیغات و فرهنگ لیبی انتشار یافت. این کتابشناسی شامل دو بخش می شود: بخش اول، مربوط به ثبت نشریات سال های 1866 تا 1971 م است که با ورود صنعت چاپ در لیبی و ظهور اوّلین روزنامه عربی با عنوان (طرابلس الغرب) به سال 1866 م آغاز شد. در این بخش همچنین کلیّه روزنامه ها، مجلات و نشریه ها، به استثنای نشریه های سالیانه، در دو قسمت مورد بررسی قرار گرفته است: قسمت اوّل، شامل نشریه های جاری تا ژانویه 1972 و قسمت دوّم، شامل نشریه های غیر جاری که از سال 1827 تا 1971 م ادامه و سپس متوقف شدند. تعداد این نشریه ها در خلال سال های یاد شده به 320 عدد می رسد که شامل نشریه های عمومی و تخصصی و عربی و غیر عربی می شود... .
گزارش توصیفی نشریه ها شامل، عنوان نشریه، تاریخ اولین شماره (یا سال انتشار) و سپس تاریخ توقف نشریه است. آنگاه بعد از موارد یاد شده، توضیحات دیگر به شرح ذیل آمده :
1. زبان نشریه (در صورتی که غیر از زبان عربی و یا به زبان عربی مختلط با زبان دیگر بوده باشد)؛
2. زمان انتشار نشریه (روزانه، هفتگی، ماهانه و...)؛
3. بهای تک شماره و اشتراک سالانه؛
4. اسم ناشر؛
5. عنوان مکانی که نشریه در آن چاپ می شده؛
6. حجم وعنوان فرعی آن و ذکر تعداد تیراژ؛
7. هرگونه گزارشی که موجب روشنگری بیشتر پیرامون نشریه باشد؛
8. در صورتی که زبان نشریه غیر عربی باشد ترجمه عربی عنوان آن آمده؛
9. شماره مسلسل نشریه که مربوط به راهنمای اصلی کتابشناسی شود... .
بخش دوّم این کتابشناسی، ویژه کتاب ها و تحقیقات و اطلاعات مربوط به سال های 1951 تا 1971 م می شود. این بخش، شامل سه قسمت مهمّ، یعنی: مطبوعات ناشرین و چاپخانه های تجاری و دانشگاه لیبی و همچنین مطبوعات حکومتی و انجمن های دیگر و نیز مطبوعات آموزشی و کلاسیک می شود... از سال 1972 م به بعد، نام این کتابشناسی به کتابشناسی عربی لیبی تغییر نام یافت.
النشرة المصریة للمطبوعات؛ قاهره 1955 م
این نشریه از سال 1969 م به نام نشرة الایداع القانونی تغییر نام یافت. ماهنامه ای که به دفعات به صورت یک جا عرضه شد که یکی از آنها شامل سال های 1955 تا 1960 و دیگری شامل 1961 تا 1962 می شود. این نشریه به چهار بخش تقسیم می گردد:27
در قسمت اوّل، کتاب ها بر اساس موضوعی و سیستم دیوئی مرتب شده اند و ذیل هر موضوع، نام کتاب ها به صورت الفبایی آمده است. قسمت دوّم، شامل گزارش کتاب های آموزشگاهی و کودکان بر اساس موضوع و همان رده بندی دیوئی است. در قسمت سوم، نمایه عناوین کتاب ها، نمایه مؤلفان، مترجمان و... به ترتیب هجایی و راهنمای موضوعات به ترتیب هجایی آمده است. در قسمت چهارم نیز به کتاب های انتشار یافته به زبان های اروپائی در مصر، در خلال سال های یاد شده، پرداخته شده و نمایه های ویژه ای برای آن تهیّه گردیده است.
النشرة العراقیة للمطبوعات
شماره اوّل این نشریه در سال 1961 م تحت عنوان نشرة الایداع للمطبوعات العراقیة به چاپ رسید و شامل مدخل های مطبوعات عربی و کردی و ترکی قدیم (ترکمانی) عراق بود و مطبوعاتی را که در عراق به زبان های انگلیسی و دیگر زبان های اروپایی به چاپ رسیده در بر نمی گرفت. اما در شماره های بعدی به این کتابشناسی اضافه شدند... . این مجله کتابشناختی از شماره چهاردهم به الببلیو غرافیة الوطنیة العراقیة / کتابشناسی ملی عراق تغییر نام یافت... .
کتابشناسی الجزایر
به جهت ثبت و حصر تولیدات محلّی، کتابخانه ملی الجزایر، این نشریه ادواری را به راه انداخت. این کتابشناسی که شامل کتاب ها و نشریات در موضوعات مختلف است، در هر سال دو بار انتشار می یابد. اولین شماره آن به سال 1974 م به چاپ رسید... .
کتابشناسی ملی تونس
شماره اوّل آن در سال 1971 م به چاپ رسید و شامل منشورات ملی مصوَّب قانون نشر است. در سال 1974 م کتابشناسیِ گذشته تونس از سال های 1956 تا 1986 م انتشار یافت، که شامل منشورات غیر رسمی و بر اساس رده بندی دهدهی دیوئی، و فهرست شده بر اساس شیوه انجمن استاندارد کردن فرانسه (AFNOR) به اضافه نمایه های عناوین، مؤلفان و... است. در سال 1975 م همچنین کتابشناسیِ گذشته تونس از سال های 1969 تا 1973 م شامل 489 کتاب از منشورات غیر رسمی تونس بر اساس رده بندی دهدهی جهانی انتشار یافت. در همان سال کتابشناسی نشریات تونس با عناوین ذیل منتشر شد:
1. الببلیو غرافیة التونسیة للدوریات العربیة 1860 1975 م.
2. الببلیو غرافیة التونسیة للدوریات العلمیة 1956 1975 م.
کتابشناسی ملی لبنان
از سال 1964 انتشار یافت واز سال 1971 با عنوان النشرة الببلیو غرافیة اللبنانیة جهت دست آوردهای فکری و انتشاراتی لبنان، از طرف دار المکتب الوطنیة به چاپ رسید. نیز در خلال سال 1996 م کتابشناسی ملی لبنان، شامل کلیه منشورات لبنان و منشوراتی که در سال 1995 م درباره لبنان به بحث پرداخته اند، انتشار یافت. این کتابشناسی توسط شرکت (MERS ) با هزینه وزارت فرهنگ و آموزش عالی لبنان منتشر شد.
کتابشناسی ملی مغرب / مراکش
انتشار این کتابشناسی از: 1960 توسط خزانه کتاب ها و اسناد عمومی مغرب آغاز شد. در شماره سال 1980 م این کتابشناسی، به مطبوعات مغربی (به زبان عربی و فرانسه) که به موجب قانون ایداع مغرب وارد کتابخانه شده، پرداخته است.28 بخش اوّل: شامل مطبوعات عربی و بخش دوّم: شامل مطبوعات صادره به زبان فرانسه است...
کتابشناسی ملی اردن
از سال 1980 م توسط انجمن کتابخانه های اردن، با انتشار مجلد اوّل تحت عنوان: السجل السنوی للانتاج الفکری فی الاردن لعام 1979 م آغاز گردید... .
کتابشناسی ملی سوریه
در سال 1985 م اوّلین مجلد کتابشناسی ملی سوریه (مربوط به سال 1984) انتشار یافت. این کتابشناسی در بردارنده اطلاعات، توصیفات و گزارشات از مطبوعاتی است که در خلال سال 1984 به موجب قانون (ایداع = ذخیره سازی) به کتابخانه الاسد سوریه وارد شده.
کتابشناسی ملی سعودی
جامع ترین کار کتابشناسی در کشور سعودی است. هدف این کتابشناسی، احصا و تتبع تولیدات فکری در مملکت عربی سعودی، و یا منشوراتی است که سعودی ها یا مؤسسات سعودی به نشر آنها همت گماشته، و یا تألیفاتی که توسط آنها در خارج از کشور به چاپ رسیده است. آغاز این کتابشناسی از سال 1880 بوده است. کتابخانه ملی فهد، مسئولیت گردآوری و احصای منشورات مملکت سعودی را به عهده دارد. از جمله فعّالیت این کتابخانه تألیف: معجم المطبوعات العربیة 1925 1970 (علی جواد الطاهر) است که به ترتیب الفبایی اسامی مؤلفان تهیّه شده است. نیز تألیف کتاب حرکة التألیف و النشر فی المملکة العربیة السعودیة توسط یحیی ساعاتی که در آن حدود 800 کتاب از مؤلفان سعودی یا اجانب مقیم در آن کشور جمع آوری شده و شامل دو فهرست مؤلف و عنوان بوده و به سال 1979 م به چاپ رسیده است.
کتابشناسی ملی بحرین
فعّالیت در راستای تهیّه کتابشناسی در بحرین در اواخر سال 1976 یعنی زمانی که راهنمای کتابخانه ها و مطبوعات بحرین، انتشار یافت آغاز گردید. در سال 1980 اولین کتابشناسی مستقل در 22 صفحه به زبان عربی انتشار یافت.
این کتابشناسی شامل چهار بخش می شود: بخش نخست شامل مطبوعات دولتی است. بخش دوّم شامل کتابشناسی مؤلفین بوده و بخش سوّم شامل مجلات و جرایدی که در بحرین صادر شده و متوقف شده را دربر دارد. در بخش چهارم نیز به روزنامه ها و مجلات جاری و مستمر بحرین پرداخته شده است.
در سال 1984 راهنمای کتابخانه های عمومی و کتابشناسی بحرین به عنوان ضمیمه بخش دوّم کتابشناسی بحرین در 51 صفحه بزرگ شامل موارد ذیل انتشار یافت:
1 لیست پایان نامه های کارشناسی ارشد؛
2 کتابشناسی تألیفات بحرینی؛
3 روزنامه ها و مجلات؛
4 مطبوعات دولتی... .
کتابشناسی ملی قطر
انتشارات دار الکتب القطریة، از سال 1970 م دست به انتشار لیست تألیفات قطری به صورت سالانه بر اساس روش دیوئی با راهنمای مؤلف، عنوان و موضوع زده است. این کتابشناسی ملی در دو بخش عربی و فرانسه و هر یک در قالب سه بخش تنظیم شده است:
منشورات رسمی (دولتی و انجمن ها)، منشورات غیر رسمی (مؤسسات خاص) وتألیفات دانشگاهی (پایان نامه ها و تحقیقات دانشگاهی). این کتابشناسی دارای راهنمای مؤلفین، عناوین و موضوعات است... .
کتابشناسی های منطقه ایRegional Bibliography
هر کتابشناسی که انتشارات منطقه مشخصی را که میان مجموعه ای از مناطق توسّط یک ویژگی هم سنخ شده اند، ثبت و ضبط کند، کتابشناسی منطقه ای گویند. بهترین مثال برای یک کتابشناسی منطقه ای، کتابشناسی منطقه ای West Indies است که تحت عنوان Current Caribean Bibliography انتشار می یابد. این کتابشناسی شامل انتشارات منطقه اطراف دریای کارائیب، که دارای مسائل و قضایای مشترک هستند، می باشد.29 همچنین کتابشناسی Books In English که توسط کتابخانه موزه بریتانیا با همکاری کتابخانه کنگره آمریکا انتشار می یابد، ویژه کلیّه انتشاراتی است که به زبان انگلیسی در تمامی دنیا منتشر می شود. در بریتانیا همچنین یک کتابشناسی تحت عنوان Cumulative Book Indexویژه مطبوعات زبان انگلیسی وجود دارد. نیز فهرست Biblio شامل مطبوعات زبان فرانسوی که در سطح جهانی منتشر می شود. این فهرست از سال 1933 انتشار یافت.30 همچنین النشرة العربیة للمطبوعات که توسط اداره توثیق ومعلومات سازمان تربیت، فرهنگ و علوم با همکاری دارالکتبِ قاهره انتشار می یابد، از مثال های خوب برای کتابشناسی منطقه ای به شمار می روند... .
کتابشناسی موضوعیSubject Bibliography
کتابشناسی های موضوعی، از لحاظ حجم و کیفیت جامعه تحت پوشش، متفاوتند. این نوع کتابشناسی ها ویژه یک موضوع یا بیشتر، انتشار می یابند. کتابشناسی های موضوعی از مهمترین وسایل و ابزار در تحقیقات علمی به شمار می روند. برخی انجمن ها، آکادمی ها ومراکز پژوهشی، در خصوص انتشار این نوع کتابشناسی، به جهت تسهیل در کار محققان و مساعدت آنها، اقداماتی انجام داده اند. از جمله کتابشناسی های موضوعی، می توان به موارد ذیل اشاره کرد:
کتابشناسی ادبیات انگلیسی کمبریج که در سال 1940 م در قالب چهار جلد به چاپ رسید. چاپ جدید آن نیز در سال 1970 م به انجام رسید.F.W.Batson, The
Cammbridge Bibliography Of English Literature 4Vol, 1940: New Ed.1970FF.
از دیگر کتابشناسی هایی که صرفا موضوعی بوده ویژه منطقه یا زبان خاصی نیست، همان کتابشناسی صادره توسط یونسکو است که در پاریس به سال 1951 م انتشار یافت و از سال 1962 م به Stevens در لندن انتقال یافت با این عنوان:
International Bibliography Of The Social Sciences.13
از دیگر کتابشناسی های موضوعی در سطح ملی می توان به سه مورد ذیل اشاره کرد:
1. British Medical Book List: London, 1950
2. American Seintific Books... 1960-62, 1962-63, 1963-64 Ed.by.p.
3. Steckler.N.Y., 1962- 64.23
از بارزترین کارهای موفق در حوزه کتابشناسی موضوعی در موضوع کتابخانه ها و اطلاع رسانی، کتابشناسیLibrary And Information Science Abstracts. London Library :
33 Association 1950. است.
این کتابشناسی از طرف انجمن کتابخانه های بریتانیا به صورت فصلنامه همراه با ارائه مجموعه ای سالانه انتشار می یابد. از دیگر کتابشناسی های موضوعی در همین موضوع Library Literatures, New-york wilson. 1934است که توسط شرکت ویلسون در آمریکا از سال 1921 به صورت آزمایشی انتشار یافت و از سال 1934 به صورت منظم به چاپ رسید. از کتابشناسی های موضوعی در زبان عربی: الدلیل الببلیوغرافی للانتاج الفکری العربی فی مجال المکتبات و التوثیق است که توسط محمد فتحی عبدالهادی در قاهره از ادارة التوثیق و المعلومات بالمنظمة العربیة للتربیة و الثقافة والعلوم به سال 1976 انتشار یافته است... .
کتابشناسی های اشخاصPersonal Bibliography
این کتابشناسی ها مربوط به تألیفات یک نویسنده مشخص است و گاهی به آن بیوبیبلیوگرافی اطلاق می شود. برخی از این نوع کتابشناسی ها ساده بوده و از حد یک فهرست توصیفی آثار یک مؤلف در پایان شرح حال او فراتر نمی رود. اما پاره ای از آنها تفصیلی و عمقی است، مانند کتابشناسی های ذیل:
1. F.W.Ebich & L.L.Schucking, A Shakspeare Bibliography (1931: Supplement 1937).
2. Michael Sadler, Trallope : A Bibliography (1928).
در زبان عربی از این دست کتابشناسی ها به مؤلفات الغزالی اثر عبدالرحمن بدوی (قاهره، دارالقلم، 1961 م) و مؤلفات ابن سینا، از جورج شحاته قنواتی (قاهره: دارالمعارف، 1950 م) و مؤلفات ابن خلدون، اثر عبدالرحمن بدوی، (قاهره) می توان اشاره کرد.
پی نوشتها
1. سعد محمد المجرسی. الببلیوغرافیا و دراستها فی علوم المکتبات، القاهره، جمعیة المکتبات المدرسیة، 1974، ص 10.
2. لروی هارولد لیندر. نشأة الببلیوغرافیا الوطنیة الشاملة الجاریة، ترجمه عبدالمنعم محمد موسی، القاهره: الهیئة المصریة العامه للکتاب 1984، ص 7.
3. نویل مالکلیس لویز: الببلیوغرافیا، ترجمه بهیج عثمان، مراجعة نصری زغیب، بیروت: منشورات عویدات 1989، ص 8 21.
4. Chakraborti, M.L. Bibliography In Theory and practice. World. press. Calcutta: 1791.p.1.
5. The oxford english Dictionary. Vol.1(A.B). P.846.
6. I bid
7. Stokes, Roy . The function of bibliography. Second Ed. Agrafton book. 1982, p.3.
8. I bid. 4
9. ALA. Glossary of library terms. Chicago: The American. Library Association. 1943.P.11.
10. Chakraborti.M.L.Op.Cit.P.19.
11. Robinson. A.M.Lewin. Systematic Bibliography. Clive Binghey London: 1978.P.11.
12. Baymon. Robert. Elements of Bibliography : A Simplified Approach. Metuchen : London: 1981.P.4.
13. Chakraborti.M.L.Op-Cit. P.3.
14. Robinson, A. M.Lewin, Op.Cit.P.12-18.
15. Stoles. Roy. Op. Cit.P138.
16. Ibid. P139.
17. شعبان عبدالعزیز خلیفه: الببلیو غرافیا او علم الکتاب. دراسة فی اصول النظریة الببلیوغرافیة و تطبیقاتها النظریة العامة، القاهره: الدار المصریة اللبنانیة، 1997 ص 132 133.
18. Katz. William A.Introduction To Refrence Work. Vol.l.Bastic Information Sources. 2.nd.Ed. New York: Mc Graw Hill. 1974. P.31.
19 . شعبان عبدالعزیز خلیفه، همان ص 133 134.
20. Ibid. P.25.
21. حسن عماد مکاوی. تکنولوجیا الاتصال الحدیثة فی العصر المعلومات. القاهره: الدار المصریة اللبنانیة، 1993، ص 20.
22. همان، ص 30.
23. Ibid.
24. Robinson, A.M.Lewin, Systematic Bibliography Clive Bingley,London,2nd Ed. , 1971, P.14.
25. نزار محمد علی. قوائم المؤلفات أو الببلیوغرافیات. بغداد: وزارة الاعلام مدیریة الثقافة، 1972 م (سلسلة الکتب الحدیثة 40) ص 11.
26. Ibid., P.14.
27. عبدالستار الفلوجی. مدخل لدراسة المراجع. القاهرة: دارالثقافة للطباعة و النشر، 1974 م، ص 99 100.
28. الوضع الببلیوغرافی بالاقطار العربیة؛ التعریف بالببلیوغرافیا القومیة القطریة، ملتقی الحصر الببلیوغرافی بالاقطار العربیة. تونس 21 27 فوریه 1979 م.
29. Robinson, A.M.Lewin. Op. Cit., P.15.
30. محمد سلمان علی. الببلیوغرافیا الماضی و الحاضر، دمشق: منشورات وزارة الثقافة، 1995، ص 86 87.
31. عبدالستار الفلوجی، همان، ص 103.
32. همان، ص 104.
33. فتوحی میری عبودی. تقویم المراجع العربیة و الاجنبیة، وکالة المطبوعات(د.ت) ص 78 79.
*. این مقاله، ترجمه و تلخیص بخشی از کتاب المدخل الی علم الببلیوغراقیة اثر دکتر ابوبکر محمود الهَوَش (چاپ اول: المکتبة الآکادیمیة، مصر، 2001 میلادی) است.