آیزایا برلین هم غول بود و هم عمری بر شانۀ غول‌ها نشسته بود. پژوهشگری برجسته که تحقیقات مفصلش دربارۀ متفکران مختلف، از مارکس گرفته تا هامان، نور تازه‌ای بر درک ما از جهان اندیشه انداخت و درعین‌حال، نویسنده‌ای چیره‌دست که نوشته‌هایش مثل الماس می‌درخشید.
برلین تعهدی عمیق به لیبرالیسم داشت، اما همیشه دشمن اصلی خود را ساده‌انگاری می‌دانست و بیش از هر چیز به خوانندگانش هشدار می‌داد که صبر کنید. چیز‌های بسیاری هست که هنوز نمی‌دانیم.
اگر فهرستی از آرای اصلی آیزایا برلین تهیه کنیم، بدون ذکر جزییات غنی و نکات ظریفی که خود همواره در بسط ایده هایش ارائه می‌داد، ممکن است حرف‌های او را بسیار بدیهی و حتی پیش پا افتاده دریابیم؛ بااین‌حال درک مواضع فلسفی او غالباً چندان هم ساده نبوده است.
برلین گاهی نبوغ را به توانایی تبدیل پارادوکس به امری بدیهی تعبیر کرده، و بخشی از نبوغ خود او این است که توانسته چنین کاری را روی موضوعاتی پیاده کند که در درک انسان از خود اهمیت محوری دارند، مسئله‌ای که از دید او هدف اساسی فلسفه است؛ همان پند باستانیِ «خودت را بشناس». حال با درنظرگرفتن خلاصۀ آرای برلین که در ادامه می‌آید، باید به این سوال پاسخ داد: چقدر از نظرات او در گذشته، یا حتی درحال حاضر، بحث برانگیز قلمداد شده یا می‌شوند؟
اساساً درمورد بیشتر مسائل اخلاقی و سیاسی، ارایۀ حکم قطعی و جهان‌شمول غیرممکن است، پس تلاش برای تحمیل چنین احکامی، به ویژه با اتکا به زور، هرگز توجیه‌پذیر نیست. دراین موارد، اغلب بیش از یک پاسخ صحیح وجود دارد، به این دلیل که پاسخ‌ها برآمده از ارزش‌های انسانی و فرهنگ‌های مختلفی هستند که فاصله و تمایزاتشان انکارناپذیر و تقلیل ناپذیر است؛ یعنی نمی‌شود آن‌ها را به شکل نوعی وجه مشترک درآورد. همچنین نمی‌توان برای ارزش‌ها و فرهنگ‌های مختلف نوعی سلسه‌مراتب عینی قائل بود.
همۀ نیازها، امیال و ارزش‌ها جهان‌شمول نیستند، ولی بسیاری از آن‌ها دربین اکثر انسان‌ها مشترک اند، فارغ از زمان، مکان و جامعه‌ای که بدان تعلق دارند. اگر چنین نبود، قادر نبودیم یکدیگر را دریابیم، بسنجیم و با هم ارتباط برقرار کنیم. یکی از این نیاز‌های مشترک ما تعلق به جمعی است که با زبان و روش زندگی اش به سادگی ارتباط برقرار می‌کنیم و رسوم آن را بخشی محوری از هویت خود می‌دانیم.
این پایه و اساسِ ناسیونالیسم فرهنگی، خویشاوند صلح جوی ناسیونالیسم سیاسی است. به عقیدۀ برلین نباید ناسیونالیسم فرهنگی را به نفع جهان وطنی کنار بگذاریم، چراکه چنین کاری مساوی با «حذف یکی از انسانی‌ترین وجوه ماست».
علم به تن‌هایی قادر به تفسیر کامل رفتار بشر نیست، آنچه باید به علم مدد برساند توانایی همدلی با سایر انسان هاست، حسی که همۀ ما به طور طبیعی از آن برخورداریم. همدلی، مبنای داوری شخصی و سیاسی، یا به قول برلین «حس واقعیت» ما از امور انسانی است. بدون همدلی شناخت کامل بشر میسر نیست، به همین دلیل، مدیریت گرایی بی قید و شرط نیز ابزاری غیرانسانی است برای کنترل جامعۀ بشری.
آزادیِ انتخاب از ارکان طبیعت بشری است، و بدون آن جهانِ مفهومی ما درهم خواهد شکست. هرکس باید بتواند آزادنه، رها از دخالت و جهت دهی دیگران، تصمیم بگیرد. درنهایت منبع و معیار اصلیِ اخلاقْ فرد است، نه جمع، و مسلماً نه یک منبع ناشناختۀ الاهی.
مواردی که ذکرشان رفت، ازجمله باور‌ها و اندیشه‌های اصلی یکی از برجسته‌ترین متفکران قرن بیستم یعنی آیزایا برلین (1909-97) است. او در شهر ریگا (پایتخت لتونی) در خانوده‌ای یهودی متولد و در روسیه و انگلیس بزرگ شد، و زندگی حرفه ایش را به عنوان استاد دانشگاه در آکسفورد سپری کرد. برلین که هم فیلسوف بود و هم مورخ اندیشه ها، در عرصۀ عمومی نیز درمقام یک روشنفکر اخلاق گرا حضور داشت. او همچنین شخصی قابل توجه و خردمند (گرچه نه بی عیب و نقص)، سخنوری جذاب، نویسنده‌ای بسیار توانا و استادی بی‌بدیل در جستارنویسی بود.
اصلی‌ترین ردپای او در عرصۀ روشنفکری کنونی ما نتیجۀ تحقیقات و مطالعات اوست دربارۀ آثار و اندیشه‌های متفکران گذشته، که آن‌ها را به شکلی شفاف تر، دقیق تر، عمیق‌تر و بهبودیافته، از نو به ما عرضه داشته است. با رشد فزایندۀ جهانی شدن و مهاجرت در دنیای امروز، آرای برلین اهمیت و فوریت روزافزونی برای ما یافته اند.
چنین پدیده هایی، بیش از آنکه به مثابۀ نیرو‌هایی همگن ساز1 مایۀ نگرانی باشند، درواقع آشکارکننده و تشدیدکنندۀ تفاوت‌های اخلاقی‌ای هستند که به افتراق و انشقاق جامعۀ بشری دامن زده است.
این افتراق‌ها همۀ مشکلات و مسائل مرتبط با چندفرهنگ گرایی2 و (نا) رواداریِ متقابل فرهنگی را به مرکز توجه آورده است و برلین نیز همین موضوعات را تحلیل کرده است.
مبنا و انگیزۀ مشترکِ دیدگاه‌هایی برلین ارائه کرده است، همانا خصومت اوست نسبت به افراط در ساده سازی و علم گرایی در حوزۀ مسایل انسانی. این خصومت از همان نخستین کار‌های او در فلسفۀ تحلیلی نیز آشکار بود، چنانکه به مخالفت با پوزیویست‌های منطقی پرداخت که سعی داشتند چارچوب‌های محدودساز و نامتناسب خود را به زور بر پدیده‌های زبانی تحمیل کنند؛ پدید‌هایی که به نظر برلین از پیچیدگی و تنوعی بسیارغنی برخوردارند و به همان اندازه هم پاسخ‌های نظری درخوری می‌طلبند.
توجه برلین به تاریخ اندیشه‌ها به اوایل فعالیت آکادمیک او بازمی‌گردد. در 1933 او عهده دار نوشتن کتابی دربارۀ کارل مارکس شد، کتابی که در 1939 انتشار یافت و تاکنون نیز درحال چاپ است. خوانش او از مارکس و پیشینیان مارکس، به ویژه از فلاسفۀ روشنگری، و جه بسا بیش از آن‌ها از فلاسفۀ، به قول خودش، «ضدروشنگری»، سرچشمۀ نظری او در ادامۀ زندگی اش شد.
برلین بارزترین نمود یک رویکرد فلسفی را که لااقل از زمان افلاطون مطرح بوده در اندیشۀ روشنگری یافت: اینکه، زندگی انسانی و جامعۀ بشری، چنانچه به درستی درک و مدیریت شود، کاملاً هماهنگ و منسجم پیش خواهد رفت، و تمام مسایل سیاسی و اخلاقی نهایتاً حل‌وفصل خواهد شد، و ارزش‌ها تضادی با هم ندارند و همۀ آن‌ها را می‌شود با هم تطبیق داد، و اگر چنین شود، نزاع و بدبختی از جهان رخت خواهد بست.
(اینکه چنین آرایی اکنون تااین حد باورناپذیر می‌نمایند حاصل تلاش فلاسفه‌ای است که باعث شدند امروزه هرکس حتی با اندک بهره‌ای از عقل سلیم هم آن‌ها را نادرست بیابد.) در قرن هجدهم، درپی توفق انقلاب علمی، این رویکرد نیز دوباره قوت گرفت. علم گرایی در آن دوره این تصور را ایجاد کرد که امور انسانی نیز همانند مسایل جهان طبیعی با زبان علم و درقالب علمی قابل تبیین و توضیح اند.
علم گرایان براین باورند که علم قادراست به همۀ سوال‌ها پاسخ دهد، و برلین با این عقیده مخالف است؛ گرچه او علم ستیز نیست، ولی معتقداست علم قادراست مسائل متناسب با حوزۀ خود را پاسخ دهد؛ حوزه‌ای که یقیناً فهم کامل بشر را دربر نمی‌گیرد.
شاخص‌ترین ایدۀ برلین همان چیزی است که خودش پلورالیسم (کثرت گرایی) نامیده؛ هرچند بسیاری از متفکران تعبیر کثرت گرایی ارزشی را ترجیح می‌دهند. ایدۀ کثرت گرایی می‌گوید خوبی‌هایی که افراد ارج می‌نهند، اهدافی که دنبال می‌کنند، و ارزش‌هایی را که پاس می‌دارند، متکثرند -پرشمار و گوناگونند- و نمی‌توان آن‌ها را درقالب تجلیات متفاوت یک هدف واحدِ بزرگ مثل منفعت یا سعادت تفسیر کرد. خوبی‌های متفاوت گاه با هم در نزاعند: آن‌ها ممکن است در نسبت با هم ناسازگار، تطابق ناپذیر، و یا قیاس‌ناپذیر باشند؛ یعنی نمی‌شود آن‌ها را برمبنای معیاری مشترک درقیاس با هم سنجید و به لحاظ منطقی برای هر یک جایگاه ثابتی در برابر بقیه قائل شد.
وقتی چیز‌هایی خوب دربرابر یکدیگر قرار گرفته باشند، چگونه باید دست به انتخاب بزنیم؟ آزادی یا برابری؟ سعادت یا دانش؟ خودانگیختگی یا سازمان مندی؟ عدالت یا شفقت؟ وجود تعارض حتی در درون یک ارزش نیز امکان پذیر است، به عنوان مثال، مابین آزادی بیان و آزادی از ناسزا3.
همین ایده علیه جمع بندیِ کلی ارزش‌هایی که فرهنگ‌ها را می‌سازند نیز وجود دارد که در این مورد آن را کثرت گرایی فرهنگی می‌نامند. نمی‌توان گفت: تعلق به فرهنگ دانمارکی بهتر است یا به فرهنگ پرتغالی. این به معنای آن نیست که، همچون نسبی گرایی، هرچیزی را بتوان قابل قبول دانست، بلکه به این معناست که بیش از یک چیز را می‌توان پذیرفتنی دانست، و ضمناً هیچگاه نمی‌توان یک چیز را به طور سیستماتیک بر بقیه ارجح دانست.
این دیدگاه بینشی پیچیده است که با مذاق نظریه پردازانی که برلین «ساده سازان عُظمی» 4 می‌نامید سازگار نمی‌آید، بینشی که به یگانه انگاریِ یکپارچه می‌تازد و در مقایسه با آن رویکرد درست تری در قبالِ زندگی است. در تبیین این ایده، برلین از بخشی از نمایشنامۀ آرخیلوخوس، دربارۀ تمایز بین خارپشت یگانه گرا (ذهنیت متعصب و تک مسأله ای) و روباه تکثرگرا (که به تنوع و بی نظمی میدان می‌دهد) الهام گرفته؛ همچنین با ارجاع به کانت و آنچه او «شاخۀ خمیده بشریت» نامیده بود، همان چیزی را ارزشمند می‌شمارد که «هرگز از آن محصولی سرراست و درست تولید نخواهد شد». او اینگونه دو تمثیل مذکور را نیز از نو در ادبیات معاصر مطرح ساخته است.
برلین نخستین نشانه‌های بروز کثرت گرایی را در قرن شانزدهم و در دفاع ماکیاولی از محسنات «جمهوریت خواهی» در برابر فضائل مسیحیت می‌یابد. به گمان ماکیاولی، جویندگان قدرت سیاسی (مشخصاً چزاره بورجیا، که در آن زمان مدنظر او بود)، با پایبندی به ارزش‌های مذهبی، چون «فروتنی، پذیرش رنج، دنیاگریزی، و امید به رستگاری در جهان دیگر» توفیقی نخواهند جست.
درعوض آن‌ها باید بی رحم، بی باک، جسور و متنفذ باشند. ماکیاولی درستی فضایل کلیسا را انکار نمی‌کرد؛ بلکه معتقد بود آن‌ها با خصوصیاتی که لازمۀ برتری در دنیای سیاست است ناسازگارند. برلین این را آغاز دوگانه انگاری اخلاقی‌ای می‌شمارد که تا کثرت گرایی اخلاقی تنها یک قدم فاصله دارد.
در قرن هجدهم، اشکال مترقی تری از کثرت گرایی فرهنگی مطرح شدند، به ویژه ازسوی جامباتیستا ویکوی ایتالیایی (که درواقع مبدع مفهوم نوین واژۀ فرهنگ است)، و نیز فیلسوف آلمانی یوهان گوتفرید فون هردر که هردو در زمرۀ محبوب‌ترین متفکران آیزایا برلین قرار دارند. در جنبش رومانتیسم که پس از آن سر برآورد، کثرت گرایی به اوج تعالی خود رسید؛ درواقع به نظر برلین حتی فراتر از آنچه باید رفت.
نزد رومانتیک ها، همۀ ارزش‌ها و همۀ فرهنگ‌ها آزاد بوده و صرفاً اختراعات دلبخواهانۀ روح بشر تلقی می‌شوند. بر این سیاق، آن‌ها منکر وجود طبیعت واحد و مشترک بشری اند که مانع از تکثر بی حد و مرز ارزش‌ها و فرهنگ ها، و لذا مهارکنندۀ پتانسیل مخرب ایدئولوژی‌های غیرانسانی است.
بااین‌همه، آموزه‌های رومانتیسم، با کمی تعدیل و تنظیم، به بخشی لاینفک از هرگونه درک پخته از زندگی و جوامع انسانی تبدیل شده اند.
نکتۀ اصلی در رسیدن به چنین درکی از زندگی و جوامع بشری، رد هرگونه بینشی است که ادعا کند یکبار و برای همیشه سوالات اساسی زندگی بشر را پاسخ داده است: اینکه چه کنیم، چه باشیم، و چگونه زندگی کنیم؟ هیچ راه‌حل قطعی و نهایی‌ای وجود ندارد که در پی کشفش برآییم، نمی‌تواند هم وجود داشته باشد.
آنچه وجود دارد نیازی است دائم به برقراری تعادل میان ادعا‌های متضاد، به دادوستد محتاطانۀ ارزش‌های متغایر، تحمل تفاوت ها، و درنظرداشتن همۀ عوامل مؤثر در زمان انتخاب و تصمیم؛ به جای اتکا به طرح و برنامه‌ای انتزاعی که مدعی ا ست در هر زمان و مکان، و در مورد همۀ مردم قابل به کارگیری است.
برلین قویاً مخالف چنین نسخه‌های جادویی‌ای است: «به سختی بتوان چیزی بدتر و مضرتر از این باور یافت که حقیقت در انحصار فرد، گروه، قبیله، دولت، ملت، یا کلیسای خاصی قرار دارد». بشر به طور طبیعی تمایل دارد در جستجوی چنین پاسخ‌های جهان‌شمولی، چه مذهبی و چه سیاسی، برآید؛ و نبرد با آن‌ها که لازمه اش توجیهی عقلانی است هرگز پایان نخواهدیافت.
در جهانی که دگم اندیشان تحت لوای کیش و آیینی خاص، که آنرا تنها حقیقت مسلم می‌دانند، به ارعاب جوامع آزاد پرداخته، و حکام مستبد مردم خود را به پیروی از ایدئولوژی‌های سرکوبگرانه مجبور می‌کنند، آرای برلین را دیگر نباید صرفاً تأملاتی انتزاعی دانست.
او که در کودکی انقلاب روسیه را از نزدیک تجربه کرده بود، از خشونت سیاسی وحشتی خاص داشت؛ از تمامیِ آنچه مردم واقعیِ امروز باید به پای دولت سعادتمند خیالیِ فردا فدا کنند. به نظر برلین، مقدم شمردن آینده‌ای ناشناخته بر حالِ شناخته شده خطایی دهشتناک بود.
او به نقل از یکی دیگر از قهرمانانش، متفکر رادیکال قرن نوزدهمی روسیه، الکساندر هرتسن، می‌گوید: «هدف نهایی زندگی، خود زندگی است». دیدگاه کثرت گرا نیز در خدمت ارج‌نهادن به زندگی است، چرا که این قابلیت را دارد تا تروریست‌ها را به دیپلمات، و دیکتاتور‌ها را به افرادی دموکرات تبدیل نماید.
یکی دیگر از آرای مهم ویکو که برلین از آنِ خود ساخته بود، این است که ما در توضیح رفتار بشر به نوعی از قوۀ شناخت مجهزیم که فراتر از ابزار شناختی علوم طبیعی عمل می‌کند؛ در روش علمی، اجزای سازندۀ تئوری‌ها با جمع آوری داده‌های تجربی به دست می‌آیند. درحالی‌که، ما در مورد اعمال انسانی، درواقع به مزیت «دیدگاه دورنی» دسترسی داریم:
قابلیت همدلی و درک بی واسطۀ نیات و اهدافی که منشا رفتار بشرند. این‌چنین است که درک و شناختی که از انسان‌های دیگر داریم بسیار عمیق‌تر است از درکمان نسبت به سایر اجزای طبیعت، مثل سنگ، رودخانه، گیاهان، و حتی حیوانات. نگاه ما به چنین اشیایی نگاهی بیرونی است، ولی در مورد دیگر انسان ها، علاوه بر نگاه بیرونی، و چه بسا مهم‌تر از آن، نگاه درونی نیز وجود دارد و به همین سبب، درمقایسه با شناخت عالم طبیعت، دسترسی عمیق تری به سرچشمه‌های رفتاری انسان داریم.
در شناخت بشر، ما درپی آنچه یکتا، ویژه، فردی، و تکرارناپذیر است می‌گردیم؛ حال آنکه در علوم دیگر از ویژگی‌های خاص صفات کلی را انتزاع می‌کنیم. این نکتۀ مهمی در راستای نفی علم گرایی در علوم انسانی به حساب می‌آید، از جمله در نظریۀ مدیریت که برلین نسبت به علم گراییِ بیش ازحد آن هشدار می‌دهد.
چه بسا، او از «جدایی» بین علم و علوم انسانی سخن می‌راند، همان چیزی که پیش از او، ویکو مطرح ساخته بود، آن‌هم به رغم گرایشات نظری پرقدرتی که نهایتاً به زایش روشنگری در آن دوره منجر شد. امروزه تمایزاتی که به واسطۀ این جدایی برجسته می‌گردند، به ویژه ازسوی جامعه شناسانی که متأثر از نظریه‌های رفتارگرایانه اند، عموماً نادیده گرفته می‌شوند.
از دیگر آرای اصلی برلین که در کنار ایدۀ پلورالیسم بالاترین جایگاه را برای او داراست، لیبرالیسم اوست. گرایشی که تا حدی از مطالعۀ آثار جرمی بنتام و جان استورات برآمده است. رویکرد کثرت گرای برلین غنای بیشتری به اندیشه‌های این دو متفکر بخشید. برای برلین، اساس دیدگاه لیبرال دراین ریشه دارد که مهم‌ترین مشخصۀ بشر نیروی اراده است، چیزی که ما را قادر می‌سازد انتخاب کنیم و هویت منحصر به فرد خود را بسازیم.
پس هر نظام عقیدتی یا سیاسی که برای انتخاب ما محدودیت یا ممنوعیت ایجاد کرده و در عوض خواهان اطاعت ما از احکامی مستبدانه باشد، جوهرۀ انسانی ما را انکار کرده و تنزل داده و بنابراین باید با تمام توان در برابر آن ایستاد.
اساسی‌ترین اصل در لیبرالیسمِ برلین قانونی است که از سوی جان استوارت میل پیشنهاد شد: اینکه هر فردی باید رها از دخالت دیگران در امورش، آزادنه مسیر خود را زندگی برگزیند، و اعمال محدودیت بر او تنها با هدف محافظت از همین حق برای دیگران مجاز است. این همان اصلی است که برلین آنرا «آزادی منفی» می‌نامد، چرا که بر نفیِ منعِ آزادی انسان‌ها توسط یکدیگر مبتنی است.
اصل آزادی منفی چیزی نیست که همیشه در طول تاریخ پاس داشته شده باشد، و همواره از سوی گرایش‌های مختلف تمامیت خواهانه مورد حمله بوده است. برلین اولین ردپای ظهور آن را در یونان باستان در قرن سوم قبل از میلاد یافته و آن را در برابر روحیۀ سیاسیِ جمع گرایی که پیش از آن حاضر بود قرار می‌دهد.
او در دورۀ مدرن نیز، به ویژه در آثار بنژامن کنستان، این مفهوم را در تقابل با مفهوم «آزادی مثبت» می‌بیند که به معنای آزادی عمل فرد در شکل دهی فعالانۀ زندگی و شخصیت اخلاقی خود است. برلین در خطابۀ آغازین معروف خود در دانشگاه با نام «دو مفهوم از آزادی» بیان می‌کند که در جهان امروز ما، نوعی دغلکاری نظری که در جمع گرایی رومانتیک‌ها ریشه دارد، به درک نادرستی از آزادی مثبت منجر شده است.
در چنین رویکردی، نوعی «خود واقعیِ» والاتر از خودِ روزمره مفروض گرفته شده و جایگزین آن می‌گردد، و سپس این خود واقعی با مفهومی جمعی همچون دولت در مقام حامل و حافظ حقیقی آزادی سیاسی یکی پنداشته می‌شود. بر این سیاق، احکام آزادی مثبت نه از جانب افراد، که ازسوی متخصصان و مسئولانی صادر می‌شوند که مدعی اند خواسته‌های «واقعی» ما را بهتر از خود ما می‌دانند. اینگونه است که در چنگال استبداد مخوف فاشیسم، و بدتر از همه، کمونیسم، گرفتار می‌آییم.
تمامی این ایده‌ها درواقع راه‌های متفاوتی هستند برای مقاومت در برابر گرایش همیشگی بشر به ساده سازی، جامعیت بخشیدن، کلیت‌دادن، و ادعای قطعیت داشتن در جایی که امکان قطعیت وجود ندارد. در قلمروی ایده‌های انسان گرایانه، نبرد بی پایانی درجریان است میان این گرایش و شخصیت روشنفکر واقع گراتری که در برابر آن می‌ایستد، شخصیتی که برلین نمونۀ بی همتای آن است.
پی‌نوشت‌ها:
• این مطلب را هنری هاردی نوشته است و تاریخ 17 اکتبر 2018 با عنوان «Isaiah Berlin: Against dogma» در وب‌سایت تایمز لیترری ساپلمنت منتشر شده است. وب‌سایت ترجمان آن را در تاریخ 3 دی 1398 با عنوان «آیزایا برلین می‌پرسید: چطور می‌توان بر جزم اندیشی غلبه کرد؟» و ترجمۀ سارا زمانی منتشر کرده است.
•• هنری هاردی (Henry Hardy) استاد دانشگاه آکسفورد و یکی از اعضای انجمن ادبی آیزایا برلین در کالج ولف سان است. از او زندگی‌نامه‌ای با عنوان در جستجوی آیزایا برلین: یک ماجراجویی ادبی (In Search of Isaiah Berlin: A. Literary Adventure) منتشر شده است.
[1]homogenizing
[2]multiculturalism
[3]freedom from abuse
[4]grands simplificateurs
