دین-مانى

سرآغاز   هنگامى که ابوعلى حسن بن علىّ بن اسحاق طوسى، ملقّب به خواجه نظام الملک قلم به دست گرفت تا شرحى در احوالِ مزدکیان بنویسد، بیش از هر چیز در دل داشت تا نشان دهد «بَواطنه» نخستین کسان نیستند که از "دین" روى برتافته اند، بلکه «به همه روزگار، خارجیان بوده اند، از روزگارِ آدم علیه السّلام تا اکنون»

شرنگ جبرگرایى   چنان که مى دانیم، شاپوریکم علیرغم آن که به مانى میدان داد تا تعالیم خویش را تبلیغ کند، نه خود رسماً مانوى شد و نه موبدانى چون کَرتیر را از تبلیغ مجدّانه براى زرتشتى گرى بازداشت، در حالى که نواده او، کواد فرزند پیروز ، هم خود به مزدک گروید و هم فرمان داد تا درباریان و بزرگان نیز چنان کنند