مسجد جامع عتیق شیراز،جایی با عطر مذهب و حضور نفس حافظ شیرین گفتار

 شاید مسجد و مکان های مذهبی یکی از پر تعدادترین ابنیه های تاریخی موجود در کشور باشند که بعد از ورود اسلام به ایران ساخته شده اند. امروزه بیشتر این مساجد از دیدنی های تاریخ کشور بوده و روایت گر نوع معماری و حال و هوای تاریخی دوره خود هستند. یکی از این مسجدهای به جا مانده از گذشته دور، مسجد جامع عتیق در شیراز است که اهالی شیراز به آن مسجد جمعه یا مسجد آدینه هم می گویند. مسجد جامع عتیق شیراز علاوه بر تاریخی بودن معماری آن از دو وجه دیگر نیز شهرت دارد که در ادامه به آن خواهیم پرداخت. معماری مسجد جامع عتیق شیراز در دوره حکومت عمرو لیث صفاری به سال 281 هجری قمری بنا شده است. پس در ادامه با ما در مجله گردشگری همگردی همراه باشید...

ساخت عبادتگاه بر روی عبادتگاهی قدیمی

یکی از دلایل شهرت مسجد جامع عتیق شیراز علاوه بر قدمت آن، ساخت آن بر روی عبادتگاهی قدیمی است که به آیینی دیگر تعلق داشته و احتمالا آتشگاهی است از دورانی دور. انگار بعضی نقاط روی کره زمین دارای روح و انرژی خاصی هستند که در هر دورانی تبدیل به محلی می شوند برای عبادت و زیارت. این مسجد که حرم شاه چراغ نیز در مجاورت آن قرار دارد و یکی از ورودی های متعدد آن از داخل همین حرم شاه چراغ است نیز شامل همین قاعده است. البته به دلیل مقدس بودن مکان مسجد در آیین و شرع اسلام امکان کاوش های دقیق وجود نداشته است ولی به نظر می رسد که حتی نقشه ساخت مسجد نیز تحت تاثیر بنای قبلی آن یعنی آتشکده باشد. مسجد جامع عتیق شیراز بار ها و بارها مورد مرمت و بازسازی قرار گرفته است به طوری که بعضی از این مرمت ها نیز در حال حاضر بنایی تاریخی محسوب می شوند. به نظر می رسد دومین پادشاه سلسله صفاریان این مسجد را بین سال های 265 هجری قمری و 287 هجری قمری بنا کرده باشد.

بازسازی و مرمت هایی به قدمت تاریخ

جالب است بدانید که آخرین مرمتی که روی بخش دار المصحف یا خدایخانه مسجد صورت گرفته است باز می گردد به هفتاد سال پیش یعنی سال 1326 هجری شمسی که توسط اداره باستان شناسی و به کمک سید آقا بزرگ نسابه خوشنویس، محمد جواد واجد شاعر، عزیز صرافت معمار، سید هاشم کاشی کار و رحیم صمیم حجار صورت گرفته است. اولین مرمتی که ثبت شده به نیمه قرن ششم هجری باز می گردد. در این دوران اتابکان فارس در زمان ضعف حکومت سلجوقی بر این خطه حکمرانی می کرده اند. در سال 817 هجری قمری بازسازی دیگر بر روی مسجد جامع عتیق شیراز صورت گرفت. در این سال ها بزرگ ترین و قدرتمند ترین پادشاه تیموریان، شاهرخ گورکانی بر این سرزمین جکومت می کرده است . در دوران صفویه نیز به دلیل ارادت پادشاهان صفوی به مکتب تشیع و احترام فوق العاده آن ها به اماکن و ابنیه های مذهبی، مسجد چندین بار مورد باز سازی و مرمت قرار گرفته است. به طور مثال در سال 973 هجری قمری و در زمان پادشاهی شاه طهماسب اول صفوی و در سال 1026 هجری قمری در هنگام حکومت شاه عباس کبیر و یا سال 1092 هجری قمری و در زمان پادشاهی شاه سلیمان صفوی. البته یک بار هم در سال 1318 هجری شمسی اداره باستان شناسی فارس اقدام به بازسازی و مرمت مسجد جامع عتیق شیراز نموده است.

نفس مسیحایی حافظ لسان الغیب و صحن مسجد جامع عتیق شیراز

دومین عاملی که باعث افزایش شهرت معماری مسجد جامع عتیق شیراز گشته است گره خودن نام حافظ شیرازی این غزل سرای به نام پارسی با این بنای تاریخی است. این طور که در اسناد و روایات آمده است حضرت حافظ هر شب جمعه در مسجد به تلاوت قرآن مشغول بوده و به این طور که به نظر می رسد عهدی داشته با خود در این خصوص که هیچگاه شکسته نشده است. در کتاب چهار جلدی هفت اقیلن که امین احمد رازی در قرن یازدهم آن را نگاشته و یکی از تذکره نویسان به نام ایرانی بوده این مسئله به وضوح بیان شده است. البته برخی محققین هم دلیل حضور هفتگی لسان الغیب در مسجد جامع عتیق شیراز را دستوری می دانند که شاه اسحاق اینجو صادر کرده و وی را مسئول دارالمصحف نموده بوده است. از آن جایی که حافظ شیرازی شغلی دیوانی داشته و از این راه امرار معاش می نموده ملزم به اجرای دستور بوده است. اما چه حافظ به عهدی می آمده یا دستوری، حس نفس و حضورش بعد از چندین قرن همچنان در فضای مسجد جامع عتیق شیراز حس می شود و قابل درک است.

بناهای موجود و معماری مسجد جامع عتیق شیراز

این بنای تاریخی و مذهبی با داشتن شش مدخل ورودی و چندین شبستان و حجره در کنار سازه ای بلند دارای نکاتی در ساخت و نوع معماری است که بهتر است با آن آشنا شوید.

 1) دارالمصحف (خدایخانه)

شاید مشهورترین قسمت مسجد همین دارالمصحف یا خدایخانه باشد که دقیقا در مرکز مسجد و در ارتفاع یک متر بالاتر ساخته شده است. این بنای ساخته شده با سنگ و گچ را با نام های دروازه زمان، کعبه ثانی و بیت المقدس نیز می شناسند و در گذشته ها معتقد بودند عصای موسی پیامبر در خدایخانه دفن شده است. اتاقی که در وسط دارالمصحف قرار دارد 6 متر عرض و 8 متر طول دارد و یکی از ایوان های آن دارای 10 متر عرض و 12 متر طول است. چهار ستون مقرنس کاری شده و حجاری شده سقف ایوان های غربی و شرقی را نگه داشته اند. بر بالای هر کدام از این ستون ها قطعه سنگی قرار دارد به شکل محراب که خطوط اسلیمی و گل و بته روی آن ها کار شده است. سقف ایوان های جنوبی و شمالی نیز توسط دو ستون مدور بر پا شده است. دارالمصحف در حقیقت بنایی است شبیه کعبه که ایوانی به عرض 2 متر آن را از گزند نور مستقیم خورشید و باران در امان نگه داشته است. کتیبه ای به خط ثلث که بر روی سنگی یک پارچه با عرض یک متر دیده می شود به خط یحیی الجمالی الصوفی است که این اشعار عربی را در توصیف قرآن نگاشته است. یحیی الجمالی یکی از مشهورترین و زبده ترین خطاطان دوره شاه اسحاق است. خطوط برجسته کتیبه با کاشی های آبی و معرق لا به لای آن بر زیبایی و شکوه این کتیبه ارزشی دو چندان داده است. معماری مسجد جامع عتیق شیراز به بنای دارالمصحف خود می بالد.

چرا دار المصحف؟

به نظر می رسد این خانه واقع در مسجد عتیق در شیراز حکم چاپخانه را داشته است. از آن جایی که در آن زمان هنوز صنعت چاپ به منصه ظهور نرسیده بوده در این بنا علاوه بر تلاوت قرآن به کتابت و رونویسی قرآن نیز مشغول بوده اند. اما اصلی ترین دلیل نامگذاری این بنا به نام دار المصحف وجود چندین قرآن به خط حضرت علی (ع)، حضرت امام جعفر صادق (ع) و حضرت امام حسن مجتبی (ع) و جند تن از صحابه و تابعین است که این بنا را به نام دار المصحف زینت داده اند. البته در دارالمصحف مسجد عتیق شیراز یک قرآن نیز وجود دارد که به خط عثمان، خلیفه سوم مسلمین بوده و چندین قطره خون نیز هنگام قتل عثمان بر آن چکیده است. البته وجود قرآنی از دوره شاه اسماعیل صفوی که بر گوشه تمام صفحانش نام مسجد عتیق شیراز نوشته شده نیز از دیگر دلایل شهرت دار المصحف است. امروزه این قرآن به همراه چند قرآن تک جزیی دیگر در موزه پارس شیراز برای نمایش عموم نگهداری می شود.

2) دیوار ندبه

علامت یک سرو با کاشی های آبی رنگ بر روی یک دیوار در بخش جنوبی مسجد جامع عتیق در شیراز، نشان دهنده دیوار ندبیه است. در روایات گذشتگان چنین آمده است که بُراق، مرکبی که پیامبر (ص) را به معراج رسانده است از این مکان حرکت کرده است و پیامبر را در سفر شبانه معراج از مسجد الحرام تا مسجد القصی برده است.

3) طاق مروارید

در قسمت شمالی معماری مسجد جامع عتیق شیراز طاق بلندی وجود دارد که به طاق مروارید مشهور است. سقف مقرنس و دو گلدسته بسیار زیبا زینت بخش طاق مروارید مسجد عتیق شیراز هستند. مسیر دسترسی به بام و گلدسته ها یک ردیف پلکان است و خط نسخ روی کاشی ها که سوره هل اتی را نگاشته از دیگر زیبایی های داخلی این طاق است. در شرق این طاق نماها شبستانی وجود دارد به عرض 17 متر و طول 30 متر که البته بخشی از آن دو طبقه است و عرضی 5 و نیم متری دارد. تمام دیوارهای این شبستان دارای کاشی هایی است که با آیات و احادیث و خطوط اسلیمی و گل و بته مزین شده است. این شبستان دارای پنج در مشبک آهنین است و محرابی دارد از جنس سنگ. اما پشت طاق شبستانی کم عرض وجود دارد که در حال حاضر دفتر اداری مسجد عتیق شیراز است و در سال 1347 هجری شمسی ساخته شده است.

4) در دوازده امام

در قسمت شمالی معماری مسجد جامع عتیق شیراز دری وجود دارد که چهار کتیبه در میان جرزهای دو طرف آن کار شده است. بر روی این کتیبه های سر در نام دوازده اما حک شده است و باعث گردیده این سر در مقرنس کاری شده به در دوازده امام شهرت یابد. البته نمی توان از کتیبه ای گذشت که بر بالای این در نصب شده و به خط زیبای علاء الدین جوهری سال مرمت مسجد عتیق شیراز را بر روی آن حک کرده است. سال 1301 هجری قمری یعنی دوره صفویه.

5) ضلع غربی

ورودی ضلع غربی مسجد جامع عتیق در شیراز را می توانیم مهم ترین ورودی این مکان بنامیم چرا که این ورودی از حرم شاهچراغ است و رواق هایی دارد با ده دهانه. سر در آن با کاشی کاری و معرق و یزدی بندی مزین شده است و کتیبه ای بر روی کاشی دارد با خطی درشت و به شیوه ثلث که هوش از سر می برد. بر روی این کتیه سال 1027 هجری قمری حک شده است. در کنار این کتبیه، روی کتیبه ای دیگر تاریخ مرمت مجدد مسجد جامع عتیق در شیراز حک شده است که باز می گردد به سال 1026 هجری قمری که بیانگر زمان زمام داری شاه عباس صفوی است.

6) صحن مسجد

مساحتی بالغ بر 1672 متر مربع با سنگ های مرمرین صحن مسجد جامع عتیق در شیراز را تشکیل می دهد. سنگاب های بزرگی که در دالان های ورودی صحن قرار گرفته مجلی بوده است که پر از آب می شده برای وضو گرفتن نمازگزاران مسجد عتیق شیراز. در حال حاضر یکی از این سنگاب ها که قطر داخلی آن در حدود یک متر است در ورودی موزه پارس قرار دارد و می توان آیات قرآنی و نقوش اسلامی گرداگرد آن را مشاهده نمود هر چند که این خطوط به دلیل وجود آب دچار فرسایش شده اند و برای دیدن شان دقتی دو چندان لازم است. سه سنگاب دیگر که همگی دوازده ضلعی هستند هنوز هم در صحن مسجد عتیق شیراز قرار دارند.

7) طاق نمای جنوبی و شبستان

طاق نمای بزرگی که در ضلع جنوبی قرار دارد و کتیبه خط ثلث زیبایی دارد در سال 1348 هجری شمسی تخریب و دوباره سازی شده است. اما شبستان باریکی که در پشت این طاق نما قرار دارد و دارای سقفی آجری است به زمان شاه طهماسب اول باز می گردد. بنای دو طبقه و کتیبه خط ثلث از زیبایی های این شبستان است. دو ستون مارپیچ و سقف مقرنس کاری شده با کاشی لاجوردی از مشخصات محراب این شبستان زیبا است. بر بالای این محراب نام پنج تن در کنار سوره توحید به خط نسخ نوشته شده به دو آیه از قرآن کریم نیز مزین گردیده است. منبر چوبی سیزده پله ای این محراب از دیگر دیدنی های مسجد عتیق شیراز می باشد. شبستانی قدیمی نیز در بخش شرقی شبستان معرفی شده واقع است که چهل ستون نامیده می شود و 45 متر طول و 32 متر عرض دارد. دلیل شهرت این بخش مسجد عتیق شیراز به چهل ستون وجود چهل ستون مکعبی شکل در ابعاد 2 متر در 2 متر است و سال 930 – 984 هجری قمری بر روی آن حک شده است.

8) ضلع شرقی مسجد جامع عتیق شیراز

طاق بلند و پهنی نیز در این ضلع مسجد عتیق شیراز قرار دارد که دارای کاشی کاری های خاص هنر دست مردان ایران زمین است. در شمال آن چهار طاق نمای کوچک تر قرار دارد که دارای ایوان و راه پله است. شبستانی نیز در این محل واقع است که امروزه تبدیل به مخروبه ای بلااستفاده گردیده و در سال های 1358 تا 1361 هجری شمسی محلی بوده برای کتابخانه و کانون فرهنگی مسجد عتیق شیراز. کتیبه ای متعددی از آیه های سوره هایی چون جمعه و تطهیر بر رواق سه دهنه آن وجود دارد که یکی از آن ها به کوچه های بین الحرمین راه دارد.

9) شبستان نوساز و اصلی

در قرینه شبستان چهل ستون یعنی در بخش غربی در جنوبی مسجد عتیق شیراز شبستانی بزرگ وجود دارد که مطابق معماری رایج به کار رفته در دیگر عمارت های مسجد عتیق شیراز دارای کاشی کاری و کتیبه هایی به خط ثلث  و نسخ است. وجود سیزده آیه و حدیث نبوی بر کتیبه های این بخش ار مشخصات خاص این شبستان 12 ستونی است که ستون های آن از جنس بتون می باشد. منبری با دوازده پله از جنس مرمر و آهن در سمت چپ محراب این شبستان قرار دارد.

سخن آخر

درباره مسجد عتیق شیراز که به شماره 72 در زمره آثار ملی ایران و در 15 دی ماه سال 1310 هجری شمسی به ثبت رسیده است افسانه های بسیاری نقل شده است. دفن شدن عصای موسی در خدایخانه و نزول حضرت عیسی همراه با میکاییل و اسرافیل از این جمله روایت هایی است که سینه به سینه نقل شده است. حتی عده ای بر این باور هستند که قبله مسلمین پیش از تغییر، به طرف مسجد عتیق شیراز بوده است. در هر حال مسجد عتیق شیراز یکی از قدیمی ترین و بزرگ ترین عبادتگاه هایی است که در ایران وجود دارد و به دلیل حضور آیت الله دستغیب (ره) در زمان انقلاب یکی از پایگاه های مهم نیروهای انقلابی به شمار می رفته است. این مسجد قدیمی و خوش ساخت در خود صدای تلاوت حافظ، این لسان الغیب غزل سرا را جای داده است و با کتیبه های خطوط و کاشی کاری های بی نظیر شهرتی دو چندان را نصیب خود کرده است.