حضرت خدیجه (س) اولین و وفادارترین همسر پیامبر گرامی اسلام(ص) شناخته می شود. از ویژگی حضرت خدیجه سلام الله علیها نسبت به پیامبر، درک ارزش های واقعی ایشان در برابر فریبندگی های ظاهری و دنیوی بود. او معنای کمالات انسانی را به خوبی شناخت و چون توانست آن را تنها در وجود پیامبر اکرم بیابد، حاضر شد تمام شخصیت و دارایی خود را برای درک آن فدا کند. او در این راه هم از مال خود و هم از موقعیت اجتماعی اش گذشت.
خدیجه (س) برای درک این کمال واقعی، قالب های جاهلی را شکست و بهایی سنگین از جمله قطع رابطه زنان، حتی تا زمان تولد حضرت فاطمه سلام الله علیها را به جان خرید. خدیجه سلام الله علیها این نوع نگرش خود را هنگام ابراز تمایل به ازدواج، این گونه با پیامبر مطرح کرد: «یابن عم انی رغبت فیک لقرابتک و سعلتک فی قومک و امانتک و حسن خلقک و صدق حدیثک؛ ای پسر عمو، من به خاطر خویشاوندی، شرافت تو در بین مردم، امانت داری، خوش خلقی و راستگویی ات به تو تمایل پیدا کردم.» (تاریخ طبری، ج 1، ص 521) هر گاه رسول خدا از آزار و اذیت مشرکان اندوهناک می شد، خدیجه او را آرامش می بخشید، سنگینی مشکلات را از دوش او بر می داشت و آزار مردم را در نظر او آسان می کرد.
وجود چنین ویژگی هایی در وجود حضرت خدیجه(س) او را مقرب درگاه الهی و محبوب پیامبر(ص) قرار داد تا جایی که آن حضرت درت فسیر آیه 27 و 28 سوره مطففین آنجا که خداوند می فرماید «وَ مِزاجُهُ مِنْ تَسْنیمٍ؛و [ این باده ناب مُهر و موم شده،] آمیخته ای از تسنیم است»، «عَیْناً یَشْرَبُ بِهَا الْمُقَرَّبُونَ؛ همان چشمه بهشتی که مقربان از آن می نوشند»، حضرت خدیجه (س) را یکی از مقربان معرفی کرده و فرمود: «آن (باده بهشتی) بهترین نوشیدنی بهشت است که آل محمد از ان می نوشند و آنان هستند که مقربان و سابقان هستند: رسول اللَّه و علی بن ابی طالب و فاطمه و خدیجه و فرزندان آنها که از نظر ایمان پیروانشان بوده اند، این نهر از بلندی های قصر بهشتی آنها فرو می ریزد؛ هُوَ أَشْرَفُ شَرَابٍ فِی الْجَنَّةِ یَشْرَبُهُ مُحَمَّدٌ وَ آلُ مُحَمَّدٍ وَ هُمُ الْمُقَرَّبُونَ السَّابِقُونَ رَسُولُ اللَّهِ وَ عَلِیُّ بْنُ أَبِی طَالِبٍ وَ الْأَئِمَّةُ وَ فَاطِمَةُ وَ خَدِیجَةُ صَلَوَاتُ اللَّهِ عَلَیْهِمْ وَ عَلَی ذُرِّیَّتِهِمْ الَّذِینَ اتَّبَعُوهُمْ بِإِیمَانٍ تُسَنَّمُ عَلَیْهِمْ مِنْ أَعَالِی دُورِهِمْ.» (تأویل الآیات الظاهرة فی فضائل العترة الطاهرة، ص753)
بر اساس منابع تاریخی، حضرت خدیجه(س) در خانواده ای موحّد و مومن به آئین ابراهیم حنیف و در مکه دیده به جهان گشود. پدر گرانقدر این بانوی مکرمه، «خُوَیلِد» فرزند اَسَد، و مادر بزرگوار ایشان، «فاطمه»، دخت زائده، از موحدین مکه بودند که از لحاظ نسبی با پیامبر اکرم(ص) پیوند دارند؛ بر این اساس حضرت خدیجه(س) از لحاظ نسبی از تیره قریش است که از سوی پدر در نیای سوّم (قُصَی ) و از سوی مادر در نیای هشتم (لُؤَی) با پیامبر اکرم(ص) پیوند نسبی می یابد.
اجداد این بانو نیز نسل اندر نسل از بزرگان و موحدان عصر خویش به شمار می رفتند. آن بانو در زمان خود همچون آباء و اجداد خویش، از لحاظ حسب، نسب و ثروت و شخصیت، در زمره سرآمدان و بلکه در رأس آنها قرار داشت، چنانکه رهبر معظم انقلاب در این باره می فرماید: «خدیجه(س) هم بانوی اوّل مکه و از لحاظ حسب و نسب و ثروت، شخصیت برجسته ای بود».
در منابع تاریخی و دینی نیز القاب و اوصاف گوناگونی برای آن بانو ذکر شده است. اولین کنیه آن بانوی مکرمه را باید از زبان قرآن شنید که او و دیگر همسران پیامبر اکرم(ص) را «ام المومنین» لقب داده است. همچنین خدای متعال با عنوان «مبارکه» آن بانو را به حضرت عیسی معرفی نموده است.
بر اساس روایات، در انجیل نیز با همین عنوان از آن بانو یاد شده است. پیامبر اکرم(ص) نیز ایشان را «برترین و بهترین امهات مومنین» دانسته، و به هنگام معرفی آن بانو به جبرائیل امین، از ایشان با تعبیر «هذِهِ صِدِّیقَهًُْ أُمَّتِی؛این صدّیقه امّت من است» یاد کرده است.
امام صادق(ع) می فرماید مقصود از صدیقه، «معصومه» است. امیرالمومنین(ع) در وصف آن حضرت از تعبیر «سیدة النّسوان» استفاده نموده و امام کاظم(ع) ایشان را «سیده قریش» نام نهاده است.
پیش از اسلام نیز با عناوینی زیبنده همچون «سیده نساء قریش» و «طاهره» از ایشان یاد شده است. در یکی از زیارات نبی مکرم(ص) نیز با اوصافی همچون «صدّیقه، طاهره، زکیه، راضیه، مرضیه، خدیجه کبری و امّ المؤمنین» به آن بانو سلام داده شده است. در بیان و بنان و سیره نبوی نیز حضرت خدیجه(س) از چنان قدر و منزلتی برخوردار است که هیچ یک همسران پیامبر اکرم(ص) و نیز هیچ یک بانوان امت اسلام به آن جایگاه رفیع نظر نتوانند داشت.
پیامبر اکرم(ص) در مواقع مختلف و به ادنی بهانه ای به تعریف و تمجید و بیان فضائل آن بانو اهتمام داشته چندان که حقد و حسد برخی از همسران حضرت برانگیخته می شده است.
برخی از بیانات آن رسول گرانقدر درباره آن بانوی مکرمه - که عموماً در منابع پیروان مکتب خلفا ذکر شده- از قرار ذیل است: «خدیجه، صدّیقه امّت من است»، «هر روز چندین بار خداوند با خدیجه بر فرشتگان مباهات می کند»، «خدیجه برترین امّهات مؤمنین است»، «هرگز خدا همسری بهتر از او برای من جایگزین نکرده است» «برترین بانوان بهشتی، خدیجه دخت خویلد و فاطمه دخت محمّد است»، «خدیجه بر بانوان امّت من برتری داده شده است»، «خداوند محبّت خدیجه را بر من ارزانی داشت»، «خدیجه در ایمان به خدا و من، گوی سبقت را از همه بانوان عالم ربود»، «خداوند شکم مادرت را (خطاب به حضرت فاطمه) ظرف امامت قرار داد»، و «مریم بهترین بانوان زمان خود و خدیجه بهترین بانوان زمان خویش است».
عشق پیامبر(ص) به حضرت خدیجه(س)
بانوی گرامی اسلام که از زنان متمول قریش بود، در بذل مال برای ترویج دین و دستگیری از مستمندان، چنان سخاوتی به خرج داد که هنگام وفاتش، چیزی از آن ثروت باقی نماند. به گواهی تاریخ، او پیش از ازدواج با پیامبرخدا(ص) نیز، واجد صفات عالی انسانی بود. در میان بازرگانان مکه، کمتر کسی مانند حضرت خدیجه(س) نسبت به رعایت حق کارگران و کارگزارانش دقت می کرد. «ابن سیدالناس» در کتاب «عیون الاثر» می نویسد:«هنگامی که رسول خدا به سن رشد و کمال رسید و مال زیادی برای تجارت در اختیار او نبود، خدیجه [طی عقد مضاربه ای] وی را استخدام کرد و به سوی بازار حباشه که در تهامه قرار داشت، فرستاد و تعدادی از مردان قریش را همراه او کرد. رسول خدا می فرمود: من کارفرمایی بهتر از خدیجه ندیدم؛ هرگاه من و سایر افراد نزد او می رفتیم، برای ما غذایی لذیذ می آورد و از ما، [به نیکویی] پذیرایی می کرد.» این رفتار در جو آن روز مکه، رفتاری منحصر به فرد بود. «آیت ا...جعفر سبحانی»، در کتاب ارزشمند «فروغ ابدیت» می نویسد:«خانه خدیجه(س)، پیش از آن که با محمد(ص) ازدواج کند، کعبه آمال و خانه امید مردم بی نوا، بیوه زنان و یتیمان و دستگیری از فرودستان بود. پس از آن که با جوان قریش ازدواج کرد، کوچک ترین تغییری در وضع خانه و بذل و بخشش همسر خود نداد.»
دلیل پذیرش ازدواج خدیجه (س) با پیامبر(ص)
همان طور که اشاره کردیم، حضرت خدیجه(س)، پس از ازدواج با رسول خدا(ص)، تمام ثروت خود را در اختیار ایشان قرار داد. او به راهی که همسر بزرگوارش طی می کرد، ایمانی راسخ داشت. طی 15 سال بعد و تا زمان بعثت نبی اکرم(ص)، حضرت خدیجه(س) با شخصیت همسر بزرگوارش بیشتر آشنا شد. او شاهد بزرگ ترین و حساس ترین واقعه تاریخ بشریت بود؛ بعثت آخرین پیامبر خدا. «آیت ا...سبحانی» درباره لحظات پر هیجان پس از نزول نخستین وحی به پیامبر(ص) می نویسد:«اضطراب و خستگی فوق العاده [پیامبر(ص)] سبب شد که راه خانه خدیجه را در پیش بگیرد. وقتی وارد خانه شد، همسر گرامی [رسول خدا(ص)،] آثار اضطراب و تفکر را در چهره او مشاهده کرد. جریان را از او پرسید. [پیامبراکرم(ص)] آن چه را اتفاق افتاده بود، برای خدیجه شرح داد.» حضرت خدیجه(س)، بانویی اهل تفکر و تحقیق بود. وقتی حالات پیامبراکرم(ص) را مشاهده کرد، نزد عمویش، «ورقة بن نوفل» رفت. او از دانایان عرب و پیرو دین مسیحیت بود. حضرت خدیجه(س) وضعیت و حالات همسر بزرگوارش را برای عمو شرح داد و از او شنید:«ان ابن عمک لصادقٌ و إن هذا لبدء النبوه و إنه لیأتیه الناموس الاکبر؛ پسر عموی تو راستگوست. آنچه بر او پیش آمده، آغاز پیامبری است و آن ناموس بزرگ(رسالت) بر وی فرود می آید.» حضرت خدیجه(س) اسلام آورد و ثروت سرشار او، تماماً در اختیار اهداف عالی اسلام قرار گرفت. حالا، خدیجه(س)، نخستین بانوی انقلابی شده بود که آینده بشریت را دگرگون می کرد.
همگام با پیامبر خدا (ص) در سختی ها
با آشکار شدن دعوت پیامبر اسلام (ص)، رفتار مشرکان سرسخت مکه با ایشان تغییر کرد. سخت گیری بر رسول خدا (ص)، هر روز بیشتر می شد و طبعاً، افراد خانواده ایشان نیز، از این سخت گیری مصون نبودند. «ابولهب»، عموی پیامبر اکرم (ص)، که در همسایگی ایشان زندگی می کرد، در آزار رسول خدا (ص) و خانواده اش، گوی سبقت را از دیگر مشرکان ربوده بود. در آن شرایط سخت، رنج تنهایی رسول مهربانی ها، با همدلی و همراهی بانوی بزرگواری همچون خدیجه (س) التیام می یافت. او از فقر و محنتی که به واسطه صرف ثروت و مکنتش در راه دعوت الهی پیامبر اسلام (ص) به وجود آمده بود، تأثری نداشت. با هجرت گروهی از مسلمانان به حبشه و شکست مشرکان در بازگرداندن آنها، مسلمانان مکه تحت فشاری مضاعف قرار گرفتند. در همین راستا، تحریم اقتصادی رسول خدا(ص) و یارانش، برای وادار کردنشان به تسلیم، در دستور کار مشرکان مکه قرار گرفت. «یعقوبی» در جلد نخست کتاب «تاریخ» خود می نویسد:«نامه ای ستمگرانه را نوشتند که با احدی از بنی هاشم خرید و فروش نکنند.
چگونه خدیجه (س) از رسول خدا خواستگاری کرد؟ به آن ها زن ندهند و از آن ها زن نگیرند و هیچ گونه داد و ستدی با آن ها نداشته باشند تا آن که محمد (ص) را به آن ها تسلیم کنند.» شرایط بحرانی به وجود آمده و تهدید جان پیامبر اکرم (ص)، باعث شد ابوطالب پیشنهاد کند بنی هاشم و سایر مسلمانان، همراه با پیامبراسلام (ص)، راهی دره ای در نزدیکی مکه شوند تا بتوانند بهتر و راحت تر از رسول خدا (ص) حفاظت کنند. به این ترتیب، مسلمانان به مدت سه سال، گرسنگی، تشنگی و گرمای طاقت فرسای صحرا را در «شعب ابوطالب» تحمل کردند. در آن شرایط دهشتناک، حضرت خدیجه (س)، همراه با همسر بزرگوارش به شعب ابوطالب کوچ و باقی مانده ثروت خود را در راه کمک به مسلمانان گرفتار شده در تحریم، صرف کرد.
بانوی اسلام، که پس از ورود به شعب ابوطالب، اندکی بیمار و ناتوان شده بود، حاضر به بهره مند شدن از حمایت خویشان ثروتمندش نشد. او حاضر نبود پیامبرش را در چنین شرایطی تنها بگذارد. آن بانوی بزرگوار، در آخرین سال محاصره اقتصادی، بر اثر بیماری و رنج حاصل از اقامت در شعب ابوطالب، درگذشت.
به یاد همسر مهربان
پیامبر اکرم (ص)، همواره قدردان فداکاری های همسر مهربان خویش بود. او هیچ گاه همراهی و همدلی خدیجه(س) را از یاد نمی برد. رسول خدا (ص)، حتی دوستان و نزدیکان حضرت خدیجه(س) را به احترام همسر والامقامش دوست می داشت و به آن ها احترام می گذاشت. «مقریزی» در «امتاع الاسماء»، به نقل از «صحیح بخاری»، احادیثی از پیامبر اکرم (ص)، درباره احترام ایشان به دوستان حضرت خدیجه(س)، نقل کرده، از آن جمله نوشته است: «هرگاه پیامبر (ص) گوسفندی قربانی می کرد، مقداری از گوشت آن را برای دوستان و نزدیکان خدیجه(س) می فرستاد و می فرمود: اذهبوا به إلی فلانة، فإنها کانت صدیقة خدیجة؛ این را به منزل فلان بانو ببرید چراکه او دوست خدیجه بود.» «آیت ا...سبحانی» در کتاب «فروغ ابدیت»، ماجرای یکی از همسران رسول خدا (ص) را نقل می کند که به محبت ایشان به حضرت خدیجه (س)، خرده گرفته بود و پیامبر (ص)، با ناراحتی، در پاسخ به وی فرموده بودند:«بهتر از او نصیب من نشده است! او هنگامی به من ایمان آورد که سراسر مردم در کفر و شرک به سر می بردند. او اموال خود را در سخت ترین مواقع در اختیار من گذارد، خدا از او فرزندانی نصیبم کرد که به دیگر همسرانم نداد.»
حضرت فاطمه (س) در هنگام وفات مادرشان، پنج ساله بودند. پیامبر اکرم (ص) خبر درگذشت حضرت خدیجه (س) را از حضرت فاطمه زهراء (س) پنهان کردند. در حدیثی از امام صادق (ع) نقل شده است که وقتی حضرت خدیجه (س) از دنیا رفتند، پیامبر اکرم (ص) این مسأله را از حضرت فاطمه (س) پنهان کردند و حضرت فاطمه (س) به پدر پناه می بردند و می فرمودند: یا رسول الله! مادرم کجاست؟
پیامبر اکرم (ص) برای آنکه حضرت زهراء (س) دچار غم و اندوه نشود و به سختی نیافتد، به او جوابی نمی داد و چون حضرت فاطمه (س) از پدر پاسخی نمی یافت، به سراغ دیگران می رفت و از دیگران جویا می شد.
روزی جبرئیل امین (ع) بر پیامبر (ص) نازل شد و به ایشان عرضه داشت: خداوند متعال به حضرت فاطمه (س) سلام می رساند و می فرماید: به فاطمه (س) بگو که مادرش خدیجه (س) در بهشت جای گرفته است.
وصیت های خدیجه (س)
حضرت خدیجه(س) در آخرین لحظات زندگی وصایایی به شرح زیر به پیامبر اکرم نمود:
1ـ برای او دعای خیرکند.
2ـ او را به دست خود در خاک قرار دهد.
3ـ پیش از دفن در قبر او وارد شود.
4ـ عبایی را که به هنگام نزول وحی بردوش داشت، روی کفن او قرار دهد حضرت خدیجه که همه اموال منقول و غیرمنقولش را به حبیب خود بخشیده بود، در مقابل فقط یک عبا مطالبه نمود. حضرت خدیجه (س) در آن لحظات آخر در مورد حضرت زهرا (س) ابراز نگرانی کرد، اسماء بنت عمیس تعهد نمود که در شب زفاف او به جای خدیجه نقش مادری ایفا کند.
