زبانتان را مسواک بزنید

دکتر علیرضا طالبیان جراح، دندانپزشک

بوی دهان به دلیل فعالیت باکتری‌های مفیدی است که ما را در هضم ترکیبات پروتئینی یاری می‌کنند. ترکیبات پروتئینی دهان عبارتند از پروتئین های ترشحات پشت حلق (خلط گلو)، پروتئین‌های خون که درمایع شیار لثه‌ای منتشر می‌گردد، پروتئین‌های ناشی از مواد غذایی و پروتئین‌های بزاق. پروتئین‌ها پس از تجزیه به ترکیباتی تبدیل می‌شوند که در بین آنها ترکیبات گوگرددار ترکیباتی هستند که باعث بدبویی دهان می‌شوند. این ترکیبات که در ابتدا در بزاق محلول هستند به مرور تبخیر شده و با هوای تنفسی مخلوط می‌گردند و پس از خروج از دهان عارضه‌ای به نام بوی دهان ایجاد می‌کنند.

گاهی باکتری‌ها و ترکیبات حاصل از آنها، لایه‌ای بر روی زبان تشکیل می‌دهند که زرد یا سفید رنگ است. بوی ناشی از این لایه بسیار شبیه بویی است که از دهان متساعد می‌شود. شما در منزل با آزمون ساده‌ای به نام آزمون لیسیدن مچ دست (wrist-lick test) می‌توانید بوی ناشی از زبان خود را آزمایش کنید. در این آزمون لازم است سطح داخل مچ دست را به عقبی‌ترین قسمت زبان خود تماس دهید. بهتر است تا آنجا که می‌توانید زبان را بیرون بکشید. پس از 20-10 ثانیه مچ دست را بو کنید تا متوجه وجود بوی دهانتان شوید. اساس آزمون این است که بزاق به تنهایی ناقل خوبی برای ترکیبات بودار است و به همین علت، ارزیابی زمانی انجام می‌شود که بزاق تبخیر شده باشد. گرچه این آزمون در مقایسه با سایر آزمون‌ها نتایج موفقی کسب نکرده است اما می‌تواند به عنوان یک راهنمای اولیه محسوب شود.

در محیط دهان، زبان بیشترین نقش را در تولید بوی دهان به خود اختصاص می‌دهد. زبان از دو جهت قابل بررسی است:

1- مساحت زبان: 

در مقایسه با سایر نقاط دهان، زبان بزرگترین عضو محسوب می‌شود، لذا مساحت آن بیشتر از مساحت سایر اعضاء نظیر دندان‌ها و لثه‌ها است. به همین دلیل خانه مناسبی برای میلیاردها میکروارگانیسم اعم از باکتری، ویروس، قارچ و غیره است.

زبان شیاردار

سطح زبان بعضی افراد، شیارهای عمیقی دارد که خود باعث افزایش مساحت و جای‌دهی باکتری‌ها است. سطوح زبان از پرز (papilla) یا رشته‌های ریزی تشکیل شده است که در بین و بر روی آنها باکتری‌ها به راحتی رشد و نمو می‌کنند. اگر مساحت تمام این پرزها را با هم جمع بزنیم متوجه خواهیم شد که از مساحت کل دهان بیشتر است. در این سطح وسیع باکتری‌های تولیدکننده ترکیبات گوگرددار لانه گزینی می‌کنند و با تجزیه پروتئین های اطراف خود مشکلی به نام بوی دهان ایجاد می‌کنند. این پروتئین‌ها عمدتا از بزاق و ترشحات پشت حلق منشا می‌گیرند.

2- ارتباط زبان و گلو

گلو در ارتباط نزدیک با حلق قرار دارد و هر بار که لقمه غذا بلعیده می‌شود و یا آب دهان قورت داده می‌شود این عضو با جداره حلق در تماس قرار می‌گیرد. اگر همین الان آب دهان خود را قورت دهید متوجه موضوع خواهید شد. زبان در تماس‌های مکرری که با حلق پیدا می‌کند به ترشحات پشت حلق آغشته می‌شود. این خلط در حالت عادی رقیق است اما در مواردی غلیظ می‌گردد، لذا غلظت پروتئین‌های آن زیاد شده، مواد اولیه مناسب باکتری‌ها را تامین می‌کند. نتیجه تجزیه پروتئین‌ها، ایجاد ترکیبات گوگرددار و نهایتا بوی دهان خواهد بود.

ترشح خلط گلو در همه وجود دارد، ولی چرا این خلط در درصدی از افراد به بوی دهان منجر می‌شود؟

جواب این سوال این است که صرف وجود باکتری‌ها بر روی زبان و آغشته شدن آن به خلط گلو برای ایجاد بوی دهان کافی نیست. اگر زبان دائما توسط رژیم غذایی مناسب (فیبری) و شستشوهای معمولی و ترشح معمولی بزاق شستشو شود، علاوه بر ترکیبات گوگرددار جمعیت وسیعی از باکتری‌ها نیز از روی زبان کنده می‌شود و به معده منتقل می‌گردد و زمینه برای ایجاد بوی دهان رفع می‌شود.
برخی افراد، بهداشت را رعایت ننموده و ممکن است برای هفته‌ها مسواک نزنند، اما به بوی دهان نیز مبتلا نیستند. این شواهد تاییدکننده این است که بوی دهان مشکل چند علتی (multifactorial) است و صرف وجود یک یا دو علت برای ایجاد آن کافی نیست. در مقابل مبتلایانی را دیده‌ایم که هر 20 دقیقه یک بار مسواک می‌زنند، ولی دائما از این مشکل در رنج و عذاب فکری هستند. چون زبان در ایجاد بوی دهان نقش مهمی دارد بهداشت آن نیز در رفع مشکل، موثر است.

تمیز کردن زبان

توصیه‌های لازم در مورد بهداشت زبان عبارتند از:

پس از هر بار مسواک زدن، موهای مسواک را به دهانشویه آغشته کنید و حدود 10 بار از عقب به جلو بر روی سطح زبان بکشید. مراقب باشید که فشار زیاد بر روی زبان باعث تخریب پرزهای چشایی و در مواردی، زخم شدن آن می‌شود. اگر حالتان به هم می‌خورد می‌توانید اسپری بی‌حسی لیدوکایین 10 درصدی را 3-2 بار بر روی سطح زبان بپاشید تا به درستی و راحتی بتوانید این دستور را انجام دهید. البته استفاده همیشگی از اسپری را برای مدت طولانی توصیه نمی‌کنیم. سعی کنید به مرور و با تمرین به مسواک زدن روی زبان عادت کنید. تمیز کردن سطح زبان را می‌توان با استفاده از تمیزکننده‌های زبان نیز انجام داد. توجه کنید: «تمیز کردن روی زبان آری، تخریب سطح زبان هرگز». دائما زبان را مرطوب نگه دارید. به دفعات دهان را شستشو داده، غرغره کنید. به هنگام غرغره کردن سعی کنید زیر زبان و حلق نیز شستشو شود.