باخت دامداران از دلا‌ر ۴۲۰۰

یک روز خبر جوجه‌های معدوم شده و یک روز خبر کشتار زود هنگام گاوهای مولد در صدر اخبار قرار می‌گیرد. اقتصاد ایران هر از چندگاهی جنجال‌هایی این چنین را تجربه می‌کند؛ جنجال‌هایی که همه آنها به چند علت واحد منتهی می‌شود. رد پای دولت و سیاستگذاری‌های اشتباه در این جنجال‌ها مشهود است. از یکسو، معضلات دلار 4200 تومانی و از سوی دیگر قیمت‌گذاری دستوری و مداخله سیاستگذار در بازار به واسطه دستورالعمل‌های ستاد تنظیم بازار دو علت اصلی در بروز اتفاقاتی همچون گاوکشی و جوجه‌کشی است. نرخ دستوری دلار 4200 تومانی برای واردات نهاده‌ها و تعیین دستوری قیمت تمام شده محصولاتی که تولید می‌شود، در فصل بهار 1400 بازار مرغ را به هم ریخت و حال در تابستان، صنعت دامداری را تحت تاثیر قرار داده است. مشکلات ایجاد شده در صنعت دامداری و به تبع آن  کشتار گاوهای مولد را می‌توان باخت دوم اقتصاد دولتی در سال جاری دانست.  در ماجرای گاوکشی، دامداران در حالی مجبور به فروش محصول خود‌(شیر خام) به قیمت دستوری هستند که اولا تمامی نهاده‌های دامی مشمول دریافت دلار 4200 تومانی نیستند و دوما نهاده‌هایی که مشمول دلار 4200 تومانی هستند نیز به موقع تامین ارز نمی‌شوند. در نتیجه دامداران مجبور به تامین نهاده‌های مورد نیاز خود از بازار آزادند. حال آنکه در این شرایط که هزینه‌های آنها افزایش یافته است، دولت اجازه افزایش قیمت شیرخام را نمی‌دهد و آن را به زمان نامعلوم موکول کرده است. از این رو برخی از دامداران به دلیل کاهش قدرت تولید، به کشتن گاوهای مولد روی آورده‌اند.

به گزارش «دنیای‌اقتصاد»، دخالت دولت در بازار، سرنوشتی برای هر صنعتی رقم خواهد زد که بارها نیز تکرار شده است؛ تا زمانی که بازار با سیاست دستوری و بخشنامه‌ای اداره شود، صنایع نیز محکوم به زیان خواهند بود. همان‌طور که از صحبت‌های فعالان صنعت دامداری نیز برمی‌آید، مصوبه تنظیم بازار ریشه اصلی بحران در این حوزه است. ارزیابی‌ها حاکی از این است تا زمانی که شرایط برای تولید فراهم نباشد یا صرفه اقتصادی نداشته باشد، فعالان این حوزه نیز انگیزه کافی نخواهند داشت. در عین حال، یکی از روش‌های رایج برای حمایت از تولید داخلی که سال‌هاست هم در ذهن سیاستگذاران جا خوش کرده، این است که تصور می‌کنند که با عرضه نهاده‌های ارزان قیمت، می‌توان محصول نهایی را هم به قیمت پایین در اختیار مصرف‌کنندگان قرار داد. این در حالی است که سیاست دولت برای تخصیص دلار با نرخ 4200تومانی برای واردات نهاده‌های دامی و تعیین دستوری شیرخام، هر دو منجر به اختلال شده است. وضعیت تامین نهاده‌های دامی تاثیر مستقیم در تامین کالاهای اساسی نظیر شیر، گوشت قرمز، مرغ و تخم مرغ دارد و می‌تواند به راحتی وضعیت تولید این محصولات را به بحران بکشد. در ماه‌های گذشته نیز شاهد بحران در تولید گوشت مرغ و تخم مرغ بودیم و در هفته‌های اخیر تشکل‌های دامداران نیز اعلام کردند که به دلیل مشکلات کمبود نهاده، به فروش و کشتار دام‌های مولد و شیری روی آورده‌اند.

تایید و تکذیب افزایش قیمت شیرخام

نرخ شیر خام طی چند ماه اخیر حواشی زیادی ایجاد کرده است؛ دامداران می‌گویند با توجه به افزایش قیمت نهاده‌های تولید (نهاده‌های تولید، واکسن دام و...) قیمت تمام شده هر کیلوگرم شیرخام به 7400 تومان و با احتساب حداقل سود 15 درصد، به 8510 تومان افزایش یافته است؛ حال آنکه میانگین قیمت خرید شیرخام توسط کارخانه‌های لبنی از دامداران در حال حاضر 5 هزار تومان به ازای هر کیلوگرم است. با این حساب، دامداران روی هر کیلوگرم شیرخام 3500 تومان ضرر می‌کنند.

تقریبا هر ساله به صورت جسته و گریخته خبر از افزایش قیمت شیر خام به گوش می‌رسد. خارج شدن شیرخام از قیمت‌گذاری دستوری مطالبه جدیدی نیست و بارها از سوی متولیان صنعت دامداری مطرح شده است. اما همزمان با مدیریت واردات و مصارف ارزی کشور از سال 97 چالش‌های این بخش نیز مانند بسیاری از بخش‌های اقتصاد افزایش یافت. یک روز واردات نهاده‌ها با چالش روبه‌رو می‌شد و خبر از رسوب و فساد آنها در گمرکات به گوش می‌رسید و یک روز هم سبد دلار 4200 تومانی کوچک می‌شد و برخی از نهاده‌ها از این سبد بیرون می‌ماندند. یک روز سیاستگذار تصمیم می‌گرفت تا تامین نهاده‌های دامی را به واسطه راه‌اندازی سامانه بازارگاه رصد کند و روز دیگر دلال‌ها در بازار مانور می‌دادند و دامداران‌(برعکس سیاستگذاران) برای تامین نهاده‌ها ناگزیر باید بازار سیاه را هم به رسمیت می‌شناختند. در کنار تمام این معضلات اما مرغ ستاد تنظیم بازار تنها یک پا دارد: تعیین قیمت دستوری برای شیر خام.  البته گاهی کورسوی امیدی هم برای دامداران ایجاد می‌شد و قول‌هایی از سوی مسوولان در مورد افزایش قیمت شیر داده می‌شد که به فاصله کوتاه، مقامات دیگر آن را تکذیب می‌کردند.

آخرین خبر مربوط به افزایش قیمت شیر خام مربوط به اواخر خرداد امسال بود که سیداحمد مقدسی، رئیس هیات‌مدیره انجمن صنفی گاوداران خبر از تصمیم معاونت توسعه بازرگانی وزارت جهاد کشاورزی از افزایش قیمت شیر خام به 6400 تومان داد و قرار بود این قیمت از یکم تیرماه از سوی ستاد تنظیم بازار اعمال شود. در این راستا، فعالان صنایع لبنی نیز اعلام کردند که چنانچه قیمت شیرخام به این میزان افزایش یابد، محصولات لبنی نیز تا 70درصد افزایش خواهد یافت. اما این خبرها از سوی مقامات بالاتر بی‌پاسخ نماند و محمود واعظی، رئیس دفتر رئیس‌جمهور با تکذیب خبر افزایش قیمت شیرخام عنوان کرد «آقای رئیس‌جمهور دستور دادند در این ماه‌های آخر دولت، بدون هماهنگی نباید هیچ قیمتی افزایش پیدا کند.» یک مقام آگاه در این زمینه به خبرگزاری ‌مهر‌ گفته است: «قطعا نرخ شیرخام باید تعیین تکلیف شود، اما با توجه به دستور رئیس‌جمهور، قرار شد صبر کنیم که از 22 تیرماه مسوولیت تنظیم بازار محصولات کشاورزی به وزارت جهاد کشاورزی بازگردد و وزارت جهاد کشاورزی درباره نرخ شیرخام تصمیم‌گیری کند.»

تجمعات اعتراضی دامداران

تعیین قیمت دستوری شیرخام از سوی ستاد تنظیم بازار در چند روز گذشته موجب برگزاری تجمعات اعتراضی در شهرهایی همچون کرمان، اصفهان، یزد، مشهد، شیراز و البرز شده است. دلیل اصلی مخالفت این گروه از فعالان اقتصادی عدم همخوانی هزینه‌ها با قیمت تعیین‌شده از سوی سیاستگذار است. به گفته آنها، در حالی‌که قیمت نهاده‌های دامی نسبت به پارسال افزایش چند برابری داشته، اما این افزایش در قیمت شیرخام دیده نشده است. با توجه به انفعال دستگاه‌های ذی‌ربط درخصوص افزایش قیمت شیرخام به دلیل گری دولت، دامداران می‌گویند اگر دولت نرخ شیر خام را اصلاح نمی‌کند، باید نهاده‌های تولید را با نرخ معقول در اختیار ما قرار دهد.

تاثیر سرکوب قیمت محصولات صنایع دام به بهانه پرداخت یارانه، حکایت تلخی است که تنها با بررسی اعداد و ارقام جلوه واقعی آن قابل لمس است. بررسی «دنیای‌اقتصاد» نشان می‌دهد فاصله فاحشی بین بهای دولتی و نرخ خرید آزاد جو، سویا و ذرت به عنوان سه مورد از اقلام موردنیاز در پرورش گاو در صنایع دام وجود دارد. برای نمونه درحالی‌که بهای جو در سامانه بازارگاه وابسته به جهادکشاورزی حدود 1830تومان است، این عدد در بازار آزاد تا 6هزار تومان هم می‌رسد که این یعنی 227درصد گران‌تر در هر کیلو جو که دولت به‌دلیل سرکوب قیمت شیر یا گوشت، به دامدار تحمیل می‌کند. بررسی قیمت ذرت نیز نشان می‌دهد فاصله زیادی بین بهای ذرت در سامانه دولتی بازارگاه با نرخ این نهاده در بازار آزاد وجود دارد. نرخ ذرت در حالی در سامانه بازارگاه حدود 1900تومان است که این نرخ در بازار آزاد به بیش از 6هزار تومان می‌رسد. به عبارتی، دامدار این نهاده را 216 درصد گران‌تر از بازارگاه تامین می‌کند. کنجاله سویا هم که به گفته فعالان این صنعت به سختی به دست می‌آید، در سامانه بازارگاه بهایی 3600تومانی دارد؛ درحالی‌که در بازار آزاد این عدد تا 9 تا 10هزار تومان هم می‌رسد. به این ترتیب بنگاه‌های پرورش‌دهنده گاو باید در این قلم اضافه پرداختی معادل 150 تا 170درصد را بپذیرد؛ بدون آنکه آن را در قیمت فروش محصول خود لحاظ کند. از آنجا که دولت تمایل دارد مصرف‌کنندگان خرد، شیر بیشتری با قیمت کمتر مصرف کنند، شکاف میان هزینه تولید و قیمت فروش شیر را نیز باید به تولیدکننده بپردازد. منتها بدون تامین نهاده‌های دامی ارزان تنها ادعای اعطای یارانه به تولید را دارد. این رویکرد با اینکه خود ضدتولید است و ریشه در درک خطا از مساله «حمایت از تولید» دارد، اما دستاویز سرکوب قیمت اقلامی نظیر شیر در ازای تخصیص نهاده‌ دامی ارزان است؛ موردی که در عمل رخ نداده است. درنهایت اینکه آنچه اتفاق می‌افتد، سرریز کردن فشار تورم به بنگاه تولیدکننده است که در میان‌مدت توان بنگاه را برای سرمایه‌گذاری جدید از بین می‌برد و در بلندمدت باعث ورشکستگی بنگاه می‌شود.

سید‌احمد مقدسی، رئیس هیات‌مدیره انجمن صنفی گاوداران کشور در این باره گفته است: قیمت سبوس از 1.400 تومان در هر کیلوگرم به 4.700 تومان در هر کیلوگرم رسیده است.

وی با اشاره به افزایش نرخ مصوب نهاده‌های دامی، افزایش 4٠ درصدی دستمزدها و افزایش قیمت علوفه‌های خشبی گفته است: سال گذشته قیمت هر کیلوگرم یونجه ٢5٠٠ تومان بوده اما هم اکنون قیمت آن 5٧٠٠ تومان در هر کیلوگرم است همچنین قیمت ذرت علوفه‌ای که پارسال ٩٠٠ تومان بوده هم اکنون به ١5٠٠ تومان افزایش یافته است.

مقدسی همچنین اظهار کرده است: قیمت یونجه امسال به 5هزار تومان رسیده، در حالی‌که در مدت مشابه سال قبل بین 2000 تا 2200 تومان بوده؛ همچنین قیمت کاه که ارزش غذایی زیادی هم ندارد، سال گذشته هزار تومان بوده که امسال به حدود 3500 تومان رسیده و کرایه حمل و نقل و سایر هزینه‌های تولید نیز افزایش سرسام‌آوری داشته است.موسی رهنمایی، قائم مقام نظام صنفی کشاورزی و منابع طبیعی کشور نیز پیش از این در گفت‌وگو با خبرگزاری مهر عنوان کرده بود: نه فقط قیمت نهاده‌ها بلکه قیمت سایر مولفه‌های تولید نیز با افزایش شدیدی مواجه شده است، به طوری‌که در پاییز سال گذشته، هزینه واکسیناسیون تب برفکی یک گاوداری با حدود 700 راس دام، حدود 5 میلیون تومان بوده اما امسال این رقم به 35 میلیون تومان رسیده و 7 برابر شده است.

ناترازی مالی در پرورش گاو و گوسفند

گفت‌وگوی «دنیای‌اقتصاد» با یک دامدار که در غرب کشور ساکن است، حاوی نکات جالبی بود. مهم‌ترین نکته عنوان شده از سوی علی‌پناه چولکی که مدت‌ها به پرورش گاو، گوساله و گوسفند به شکل صنعتی پرداخته، یک چیز است؛ اینکه تراز مالی دامدار به هم خورده و دلیل وضعیت امروز ضرردهی پرورش گاو و گوساله است. وی می‌گوید: «جهاد کشاورزی درصد کمی از خوراک دام را تامین می‌کند؛ ولی در قیمت شیر تا می‌تواند دخالت می‌کند. ما اگر بتوانیم به زحمت سهمیه‌ای از دولت بگیریم، کفاف 10درصد نیازهای یک گاو را هم نمی‌دهد. یک گاو سالانه به یک تن جو نیاز دارد که با توجه به قیمت 6تا 7هزار تومانی هر کیلو جو و بهای 30 تا 40 میلیونی هر راس گاو، می‌توان ادعا کرد چرخه مالی پرورش گاو یک دور باطل است.» این دامدار می‌گوید: «هر راس گاو به جز کاه و یونجه، سبوس و ذرت علوفه‌ای هم مصرف می‌کند. مواد غذایی خاصی که گرچه در بازار یافت می‌شوند، اما به نرخ آزاد. نرخ بازار آزاد برای دامدار با این قیمت‌ها صرفه ندارد. برخی از دامداران گندم و جو را با برخی از اقلام دیگر خرد می‌کنند و به گاو می‌دهند. این اتفاق به دلیل نبود نهاده‌های دامی رخ‌می‌دهد. دولت امروزه دیگر  اقلام موردنیاز برای پرورش گاو را به دست دامدار نمی‌رساند.» وی می‌افزاید: «امروز قیمت هر راس گاو با 700 کیلوگرم وزن به مرز 28 میلیون رسیده که این برای یک گاو ماده شیری حدود 35 میلیون تومان است. هر گاو روزانه در کمترین حالت 25 کیلو و در نمونه‌های بهتر تا 40 کیلو شیر می‌دهد. قیمت هر کیلو شیر مشخص است. وقتی دامدار از یک سو با قیمت پایین شیر روبه‌رو می‌شود و از سوی دیگر خشکسالی آمده، علوفه نیست و نهاده‌ها هم به نرخ مناسب دست او نمی‌رسد، بنابراین ترجیح می‌دهد گاو را بفروشد. امروز اگر گاوهای شیرده سلاخی می‌شوند دلیلی جز عدم انتفاع پرورش گاو ندارد. من فکر می‌کنم با این رویه احتمالا سال آینده مشکل کمبود گوشت به دلیل سلاخی دام‌های ماده جدی باشد.»

دامدار دیگر در گفت‌وگو با خبرگزاری مهر گفته است: دولت تنها سه قلم نهاده جو، ذرت و کنجاله سویا را با نرخ دولتی تامین می‌کند که آن هم به صورت 100 درصد نیست ضمن اینکه این سه قلم تمام جیره غذایی گاو را تشکیل نمی‌دهد و علاوه بر آن یونجه، کاه و سیلوی ذرت نیز باید در جیره غذایی این دام باشد که این علوفه‌های خشبی افزایش قیمت سرسام‌آوری را تجربه کرده‌اند. یکی دیگر از دامداران نیز عنوان کرده است: جو، ذرت و کنجاله سویا و سبوس نهایتا 30 تا 35 درصد خوراک روزانه گاو را تشکیل می‌دهند، 50 تا 55 درصد آن را علوفه و حدود 10 درصد را نیز مکمل‌ها و... تشکیل می‌دهد. امسال قیمت کاه 7 برابر، سیلوی ذرت 5 برابر و یونجه 3 برابر شده و دامداران در تنگنا قرار گرفته‌اند.

دریافت رانتی نهاده‌های دامی

مجتبی عالی، مدیرعامل اتحادیه مرکزی تعاونی‌های کشاورزی دامداران ایران در گفت‌وگو با «دنیای‌اقتصاد» اعلام کرد: دولت 30درصد نهاده‌های مورد نیاز را با نرخ دولتی تامین می‌کند؛ البته برای دامداران صنعتی؛ دامداران سنتی درصد کمتری را دریافت می‌کنند. مثلا یک دامداری یک درصد و یک دامداری 10 درصد نهاده دولتی دریافت می‌کند. حجم ارز دریافتی نیز بستگی به میزان رفت و آمدها به شرکت پشتیبانی امور دام، وزارت جهاد کشاورزی و تعاملات دامداران با مسوولان آنها دارد. به گفته عالی، به دنبال آزادسازی قیمت سبوس عملا سبوس را 4500تومان تهیه می‌کنیم. سال گذشته قیمت سبوس هزار و 400تومان بود. حالا باتوجه به اینکه 30درصد کنسانتره از سبوس تهیه می‌شود و کنسانتره 40درصد غذای دام را تامین می‌کند، درنتیجه افزایش سه برابری آن منجر به رشد قیمت تمام شده می‌شود.

او سهم علوفه را در سبد غذایی دام حدود 60 درصد اعلام کرد و گفت امسال به دلیل خشکسالی قیمت هرکیلو علوفه درب دامداری 2هزار و 800تومان است؛ درحالی که سال گذشته قیمت آن 500 تومان بود. عالی افزود: قیمت یونجه نیز از 2 هزار تومان به 6 هزار تومان رسیده است. قیمت کاه نیز به‌رغم اینکه ارزش غذایی منفی دارد از 700 تومان به 4 هزار و 500 تومان افزایش یافته است. مدیرعامل اتحادیه مرکزی تعاونی‌های کشاورزی دامداران ایران علت پدید آمدن این شرایط را گذشته از خشکسالی، سوء‌مدیریت خواند و گفت: در حال حاضر گذشته از صادرات علوفه به افغانستان و عراق شاهد قاچاق به این کشورها نیز هستیم. وی تاکید کرد: عدم ترخیص نهاده‌های دامی از گمرکات نیز در افزایش قیمت بازار و در نهایت قیمت نهایی تولید تاثیرگذار است. به گفته عالی با افزایش 3 تا 4 برابری قیمت علوفه و از سوی افزایش سه برابری سبوس دامداران در ورطه ورشکستگی قرار گرفته‌اند و درحال کشتار دام‌های خود هستند.

تصمیم‌گیر اصلی برای تعیین قیمت شیرخام کیست؟

پیرو پیگیری «دنیای‌اقتصاد» از دفتر سعید صارمی معاون دفتر برنامه‌ریزی تامین، توزیع و تنظیم بازار وزارت صمت درخصوص علل عدم افزایش قیمت شیر و متقابلا آزادسازی قیمت سبوس در ستاد تنظیم بازار، دفتر وی اعلام کرد این موضوع ارتباطی با ستاد تنظیم بازار ندارد و صارمی در این خصوص اظهار نظر نمی‌کند و به این ترتیب این توپ به زمین جهاد کشاورزی انداخته شد. البته برخی مسوولان وزارت جهاد کشاورزی نیز اعلام کردند ما خواهان افزایش قیمت شیر به درخواست تولیدکنندگان هستیم تا دامداران دچار ضرر و زیان نشوند. اما براساس دستور اخیر ریاست‌جمهوری ما مجاز به افزایش قیمت شیر نیستیم. در حقیقت جهاد کشاورزی نیز این توپ را به دفتر رئیس‌جمهور پاس داده است.

نامه دامداران به وزارت جهاد کشاورزی

روز گذشته نامه‌ای از سوی اتحادیه سراسری دامداران خطاب به وزیر جهاد کشاورزی منتشر شده است که فعالان این حوزه در این نامه از آزادسازی نرخ سبوس و روند تامین نهاده‌های دامی انتقاد و اعلام کرده‌اند که اکنون شیرخام 3500 تومان زیر قیمت تمام شده از دامدار خریداری می‌شود. نایب رئیس اتحادیه سراسری دامداران ایران در نامه‌ای به کاظم خاوازی، وزیر جهاد کشاورزی عنوان کرده است که تصمیمات غیرکارشناسانه موجب افزایش قیمت تمام شده تولید، شده و ادامه این روند در نهایت سبب نابودی صنعت دامپروری کشور می‌شود. در بخشی از این نامه آمده است: «مصوبه کارگروه ستاد تنظیم بازار مبنی بر آزادسازی قیمت سبوس که هیچ‌گونه ارتباطی به واردات و ارز و دلار ندارد و فقط سبب افزایش قیمت سبوس از 1400 تومان به 4هزار و 500 تومان می‌شود به معنی افزایش قیمت تمام شده تولید است. همچنین عدم ترخیص به موقع نهاده‌های دامی از بنادر کشور، تخصیص سهمیه نهاده‌های دامی از بنادر جنوبی به استان‌های شمالی و بالعکس که سبب افزایش کرایه‌ها به هزینه تولید می‌شود و همچنین عدم تخصیص نهاده‌های دامی به میزان کافی از جمله تصمیمات غیرکارشناسی و غیرمسوولانه است که هزینه‌های تولید را بالا برده و در نهایت سبب نابودی صنعت دامپروری کشور می‌شود.» در بخش دیگری از این نامه به جلسه‌ای اشاره شده است که به‌منظور تعیین کارشناسی قیمت شیر با حضور کارشناسان این اتحادیه و نمایندگان وزارت جهاد کشاورزی مورخ ششم تیرماه امسال تشکیل شده است. بر اساس آنچه از سوی تشکل اعلام شده، در این جلسه مشخص شده که قیمت تمام شده شیر با وضعیت نهاده‌های موجود 7400 تومان است و با احتساب حداقل سود 15 درصد، این رقم 8510 تومان می‌شود. این در حالی است که هم‌اکنون شیر دامداران با میانگین قیمت 5هزار تومان خریداری می‌شود که این امر سبب ضرر و زیان دامداران می‌شود.» وزیر جهاد کشاورزی تا لحظه تنظیم این خبر واکنشی به این نامه نشان نداده است.

سخن آخر

داستان گاوکشی و فریادهای دامداران، داستانی آشناست. همین چند ماه پیش، مرغداران دچار چنین مشکلی بودند. این داستان‌ها یک وجه مشترک دارد و آن، دخالت دولت در بازار است. دخالتی که حاصل تامین نهاده‌های دامی به قیمت دلار 4200 تومانی است. البته همان‌طور که در گزارش پیش رو آمده است، تمامی نهاده‌های دامی هم از سوی دولت تامین نمی‌شود و بازار آزاد و دلالان حرف اول را در تامین نهاده‌ها می‌زنند. حتی واردات آن دسته از نهاده‌ها که با دلار 4200 تومان وارد می‌شوند نیز چندان به موقع انجام نمی‌شود و گاهی واردکنندگان ماه‌ها برای تامین ارز درصف می‌ایستند. حتی اخیرا خبر از فاسد شدن بخشی از نهاده‌ها در شمال کشور منتشر شده است.

از این رو کارشناسان و فعالان این صنعت عنوان می‌کنند که در تمامی جنجال‌های ایجاد شده پای یک مداخله در میان است و عنوان می‌کنند که دولت باید دست از دخالت و قیمت‌گذاری‌های دستوری بردارد و اجازه دهد نرخ‌ها با توجه به عرضه و تقاضا تامین شود. به گفته آنها، تنها راه برون رفت از این شرایط حذف ارز 4200 تومانی و آزادسازی بازار براساس عرضه تقاضاست. در غیر این‌صورت هر روز یک صنعت به سرنوشت گاو و مرغ در کشور دچار می‌شود.