سیدمسعود مدنی جامعه شناس- مدرس دانشگاه
مراحل شکل‌گیری تفکر خلاق
صاحبنظران در ارتباط با فرآیند و مراحل ایجاد و تبلور خلاقیت نظرات گوناگونی دارند که جمع آنها نشان می‌دهد که برای شکل‌گیری تفکر و نگاه خلاقانه و مبتکرانه، چهار مرحله اساسی بایستی طی شود:
1- مرحله آمادگی: یعنی فرد با توجه به نیاز یا نیازهای مطرح‌شده جدیدش، آمادگی لازم برای ایجاد یک تفکر خلاق (بر اساس ضرورت شکل‌گرفته) را داشته باشد و یا در خود ایجاد کند.
2- مرحله نهفتگی: فرد ایده‌های خود را سازمان داده و در معرض آزمون قرار می‌دهد.
3- مرحله کشف یا اشراق: زدن جرقه خلاقیت
4- مرحله ارائه، اثبات و اصلاح.
تفکر خلاق، شکل‌گیری و گسترش آن
در بحث تفکر و اندیشه خلاق، سه مورد باید مورد توجه و دقت قرار گیرد.
1- غوطه‌وری در بحر تفکر
2- تعمق و اندیشه‌ورزی درباره آنچه که ما را به تفکر کشیده است.
3- فرورفتن در خیالات و تصویرسازی‌هایی که به گسترش دامنه فکر فاصله و خلاقیت می‌انجامد.
(فرآیند تشکیل تصاویری از پدیده‌های ادارک‌شده در ذهن و استمرار آنها پس از محو شدن را توانایی تصویرسازی ذهنی گویند).
بنابراین می‌توان گفت: تخیل، تجسم و تصویرسازی از عوامل اساسی و زمینه‌ساز تفکر خلاقند. جهت رسیدن به تفکر خلاقانه، علاوه بر آنکه باید بر اساس یک الگو حرکت نمود، باید از تکنیک‌های تفکر خلاق نیز مطلع بود.
مهم‌ترین این تکنیک‌ها عبارتند از:
الف) تکنیک شبیه‌سازی (Simolation) از یک نمونه یا الگوی موفق: در این تکنیک سه کار عمده باید صورت گیرد:
1- کسب اطلاعات
2- پردازش (تخیل و تفکر خلاق)
3- بکارگیری
ب) تکنیک حذف کردن (EL): شامل حذف کردن عاقلانه مراحل یا مواردی از یک طرح است؛ به‌طوری که آن طرح سودمندتر، راحت‌تر و اصولی‌تر به انجام برسد.
ج) تکنیک انطباق (Ad): شامل تطبیق و سازگاری است؛ مثل حرکت در راستای انطباق اهداف فردی با اهداف سازمانی و یا انطباق محیط کار با محیط زندگی.
د) تکنیک تغییر کمیت (ChOO): یعنی با تغییر کمیت در یک پدیده به وضعیت جدیدی برسیم. از این تکنیک بیشتر در بسته‌بندی می‌توان استفاده کرد؛ به‌عنوان مثال: ریزتر، درشت‌تر، سالم‌تر، بدتر و ...
هـ) تکنیک تغییر کاربرد (Pou): نوعی حالت شراقی است و می‌تواند بسیار الهام‌بخش باشد. با بکارگیری این روش می‌توان گفت که خلاقیت، با خود خلاقیت بعدی را می‌آورد. به‌عنوان نمونه، با تغییر کاربرد یک شیء خاص می‌توان هم آن شیء و هم نیروی انسانی بکار گرفته را در جای دیگر به‌کار برد؛ مثلاً از یک ماشین بزرگ و اتاق‌دار، هم به‌عنوان مغازه، هم خانه و هم سینما و ... استفاده کرد.
و) تکنیک تجزیه و تفکیک: در این روش، افراد باید از قدرت تخیل و آینده‌نگری برخوردار باشند تا قادر به جداسازی اصولی و بدون ضرر موارد مورد نظر باشند.
نتایج به‌کارگیری تکنیک‌ها و تکنولوژی خلاقیت، نشان می‌دهد تبدیل غیرممکن‌ها به ممکن، به احتمال بسیار قوی امکان‌پذیر است و با آموزش و تمرین می‌توان شیوه‌های تفکر خلاق را در افراد گسترش داد.
مراحل آموزش خلاقیت
اصولی‌ترین و علمی‌ترین مراحلی که می‌توانند به گسترش و تعمیق خلاقیت در فرد، گروه، سازمان و یا حتی جامعه منجر شوند، شامل هفت مرحله هستند:
1- ایجاد انگیزش: خلاقیت حاصل درک و کشف ناخودآگاه و تلاش و کوشش است؛ بنابراین باید انگیزه‌های لازم جهت دو محور ذکر شده ایجاد شود.
2- فراهم کردن ابزار و منابع مورد نیاز
3- ایجاد شرایط روحیه علمی
4- توجه و تاکید بر تخیل
5- آموزش (فهم روش‌ها و شیوه‌های حل مسأله)
6- تحقیق و پژوهش
7- پرورش.
