در سه‌ماهه نخست صادرات از نظر ارزشی 5/ 1میلیارد دلار از واردات عقب است. در ماه سوم نیز ازش واردات از صادرات پیشی دارد؛ صادرات با ثبت رقم 4میلیارد و 987میلیون دلار و واردات کشور ارزشی به میزان 6میلیارد و 59میلیون دلار، تراز منفی 072/ 1میلیارد دلاری را ثبت کرده است. با اینکه صادرات کشور در سه‌ماهه نخست سال‌جاری 4/ 24درصد افزایش وزنی نسبت به سال‌گذشته نشان می‌دهد اما با افت ارزشی معادل 8/ 8درصد مواجه شده‌است.
این در حالی است که افزایش یک‌درصدی وزن کالاهای وارداتی در سه‌ماهه نخست سال1402 به نسبت مدت مشابه، به افزایش 79/ 5درصدی در ارزش آن در همین بازه منجر شده‌است. روندی که می‌توان از آن به «ارزانفروشی و گران‌‌‌‌‌‌خری» تعبیر کرد. در این گزارش با بررسی ارزش تناژ صادراتی و وارداتی ایران در سه‌ماهه سال‌جاری و خرداد ماه سال‌جاری، علاوه‌بر آن مقایسه همین رقم برای مدت مشابه سال‌گذشته به‌وضوح می‌توان دید که ارزش هر تن صادراتی کشور حدود یک‌سوم قیمت کالای وارداتی را داراست.
در گزارش گمرک دلیل افت ارزش صادرات با وجود افزایش میزان وزنی آن را کاهش جهانی ارزش کالاهای صادراتی ایران نوشته‌‌‌‌‌‌اند؛ از جمله به کاهش 18درصدی ارزش محصولات پتروشیمی به‌عنوان نمونه اشاره شده که در این تغییرات نقش داشته‌است. نکته‌‌‌‌‌‌ای که نشان‌دهنده وابستگی بخشی مهم از تجارت غیرنفتی ایران به مشتقات و فرآورده‌های هیدروکربوری است که بنا به طبیعت این بازار جهانی، وابسته به قیمت نفت هستند و بالطبع قیمت‌هایی بسیار پرنوسان دارند. در همین حال آمار گمرک نشان می‌دهد ارزش هر‌تن کالای وارداتی ایران نیز هم به نسبت ماه گذشته و هم به نسبت به 3ماه گذشته با افزایش مواجه بوده‌است، به این‌معنی که ما کالاهایی صادر می‌کنیم که دستخوش نوساناتی بعضا تا رقم بالایی تا 18درصد هستند و درمقابل کالاهایی وارد می‌کنیم که به نسبت قیمتی باثبات و همگام با تورم جهانی دارند. این نکته را باید به نقطه ضعف اساسی دیگر تجارت خارجی ایران اضافه کرد؛ این نقطه ضعف که میهمان تمامی گزارش‌های تجارت خارجی قبلی نیز بودهاند یعنی مقاصد محدود صادراتی. سیاستی که از نظر تجاری با ریسک بالا محسوب می‌شود و تجارت کشور را وابسته به رفتار تعداد اندکی از کشورها می‌کند. این کشورها ممکن است به دلایل داخلی یا تغییر شرایط بین‌المللی، خرید کالا از ایران را کاسته یا متوقف کنند. نمونه یکی از این تغییرات که کاملا تصادفی و حتی خارج از حیطه اتخاذ تصمیم مشخص درباره ایران بود، وقوع بحران اوکراین و تحریم روسیه بود که پیامد غیرمستقیم آن بازارهای مشتقات نفتی ایران، از جمله بازار قیر و محصولات پتروشیمی کشور در چین و هند تحت‌تاثیر ارزانفروشی روسیه قرار گرفت.
تجارت در بهار
بر اساس آمار گمرک ایران، تجارت در سه‌ماهه نخست سال1402، رقم 5/ 35میلیون تن کالا به‌‌‌‌‌‌ارزش 12میلیارد و 500میلیون دلار به‌‌‌‌‌‌استثنای نفت‌خام، نفت‌کوره، نفت سفید و تجارت چمدانی از کشور صادر و 8میلیون و 600هزار‌تن کالا به‌‌‌‌‌‌ارزش 14میلیارد دلار سهم واردات کشور بوده‌است. ارقامی که تراز تجاری کشور در بهار را منفی یک‌میلیارد و 500میلیون دلار می‌کند.
بنابر این گزارش، در این مدت صادرات غیرنفتی کشور به‌‌‌‌‌‌لحاظ وزنی نسبت به مدت مشابه سال‌قبل 42/ 24درصد افزایش و از حیث ارزش84/ 8درصد کاهش داشت و واردات کشور به‌‌‌‌‌‌لحاظ وزن و ارزش به‌‌‌‌‌‌ترتیب یک‌درصد و 79/ 5درصد افزایش یافته‌است. این گزارش می‌‌‌‌‌‌نویسد: به‌‌‌‌‌‌دلیل کاهش قیمت‌های جهانی برخی از کالاهای صادراتی از جمله محصولات پتروشیمی که از نظر وزنی 16درصد افزایش اما از نظر ارزش 18درصد کاهش داشته‌است، میزان کلی صادرات غیرنفتی کشورمان با چنین تغییرات وزنی و ارزشی مواجه شده‌است.
در مدت مشابه، یعنی بهار سال1401، صادرات 13میلیارد و 69میلیون دلار ارزش داشته و وزن آن 7/ 27میلیون‌تن بوده است. واردات کشور در این مدت بالغ بر 12میلیارد و 464میلیون دلار گزارش شده که وزنی معادل 8میلیون و 154هزار‌تن داشته است.
تجارت در ماه سوم
اما اگر ماه سوم را به‌تنهایی درنظر بگیریم، صادرات غیرنفتی کشور از حیث ارزش، رقمی معادل 4میلیارد و 987میلیون دلار و واردات کشور ارزشی به میزان 6میلیارد و 59میلیون دلار ثبت کرده است که حجم تجارت کشور را به 11میلیارد و 46میلیون دلار می‌رساند و تراز آن را به منفی یک‌میلیارد و 72میلیون دلار. از نظر وزنی حجم واردات این ماه 5/ 14میلیون‌تن و صادرات آن 732/ 4میلیون تن برآورد می‌شود. این ارقام برای خرداد سال1401، از حیث ارزش 954/ 4میلیارد دلار صادرات و 349/ 4میلیارد دلار واردات ثبت شده است که تراز تجارت غیرنفتی کشور در این ماه از سال1401 را مثبت 605میلیون دلار کرده بود. ارقام سال1401در مقایسه با مدت مشابه سال‌‌‌‌‌‌پیش از آن، یعنی سال1400، با صادراتی به ارزش 4میلیارد و 604میلیون دلار و وارداتی به ارزش 4میلیارد و 70میلیون دلار تفاوت چشمگیری ندارد، از این‌رو این نخستین سال پس از سال1400 است که تراز تجاری ماه خرداد منفی می‌شود.
ارزش تناژ تجاری کشور
برای قضاوتی دقیق‌تر درباره پستی و بلندی تجارت ایران، می‌توان از جمله به محاسبه قیمت هر‌تن از کالاهای وارداتی و صادراتی ایران پرداخت. در این ماه، یعنی خرداد سال 1402 ارزش هر‌تن کالای وارداتی 1566 دلار بوده و هر‌تن صادرات 343 دلار تمام شده است. در مدت مشابه، یعنی خرداد سال1401، هر‌تن کالای صادراتی ایران رقمی معادل 467 دلار ارزش داشته و واردات کشور به ازای هر‌تن 1462 دلار هزینه برداشته است. در فصل بهار سال1402 ارزش هر‌تن کالای وارداتی ایران1627 دلار بوده و صادرات هر‌تن کالای ایرانی 352 دلار ثبت شده است. این ارقام برای بهار سال‌گذشته برای واردات 1528 دلار و برای صادرات 471 دلار بوده است. چنانچه مشخص است ارزانفروشی و گران‌‌‌‌‌‌خری -به هر دلیلی- تنها توصیف این فرآیند است و نه قضاوتی درباره آن.
ادامه گزارش گمرک
این گزارش حاکی است در بهار امسال ذرت، دانه سویا، روغن دانه آفتابگردان، برنج، گندم و جو عمده‌‌‌‌‌‌ترین اقلام اساسی وارداتی به کشورمان بودهاند که در مجموع از نظر وزنی 56/ 15درصد و از نظر ارزشی 19/ 79درصد از کل واردات کشور را به خود اختصاص داده‌اند.
همچنین بنابر این گزارش، چین، عراق، ترکیه، امارات‌متحده‌عربی و هند 5کشور اول مقصد کالاهای صادراتی بودهاند که به‌‌‌‌‌‌ترتیب 3میلیارد و 500میلیون دلار، 2میلیارد و 300میلیون دلار، یک‌میلیارد و 700میلیون دلار، یک‌میلیارد و 300میلیون دلار و 489میلیون دلار به این 5 کشور صادر شده است. 5 کشور اول مبدأ کالاهای وارداتی در 3ماهه اول امسال به‌‌‌‌‌‌ترتیب شامل امارات‌متحده‌عربی به‌‌‌‌‌‌ارزش 4میلیارد و 100میلیون دلار، چین 4میلیارد دلار، ترکیه یک‌میلیارد و 500میلیون دلار، آلمان 548میلیون دلار و هند 501میلیون دلار بوده‌است. همچنین در این مدت 3میلیون و 500هزار تن کالا از مسیر ایران ترانزیت شد که نسبت به مدت مشابه سال‌قبل 7/ 86درصد کاهش داشته است.