به قلم : دکتر محمدحسین صالحی سورمقی ؛ متخصص فارماکوگنوزی ؛ استاد دانشکده داروسازی
تحریریه زندگی آنلاین :
گیاه‌شناسی:
زوفا گیاهی است بوته‌ای و پایا که ارتفاع آن به 60 سانتی‌متر می‌رسد. این گیاه معطر که اکثراً به صورت خودرو در نواحی مختلف اروپا، آسیای صغیر، روسیه و ایران می‌روید، دارای ساقه‌های زیاد و چوبی است. برگ‌های آن کوچک، باریک و نوک‌تیز و بسیار معطر هستند که به صورت متقارن روی ساقه قرار دارند و گل‌ها به صورت فراهم در قسمت‌های انتهایی ساقه به شکل سنبله می‌رویند و زیبایی خاصی به گیاه می‌بخشند. این گل‌ها به رنگ‌های آبی مایل به بنفش و گاهی گلی و سفید می‌باشند.
گل‌های زوفا به خاطر شهد فراوانی که دارند، یکی از منابع تولید عسل می‌باشند. قسمت مورد استفاده گیاه سرشاخه‌های گلدار است که پس از باز شدن کامل گل‌ها آنها را چیده و در سایه خشک می‌کنند. برگ‌های این گیاه اسانس خوشبویی دارند و به همین دلیل در مصارف صنعتی مورد استفاده قرار می‌گیرند. زوفا در نواحی مختلف ایران از جمله شمال غربی (مانند آذربایجان) و نواحی جنوبی (مانند بلوچستان) می‌روید.
بیشتربخوانید:
نام فارسی: زوفا (هیزوپ)
نام علمی: Hyssopus officinalis
نام عمومی: Hyssop
نام انگلیسی: Hyssop
نام عربی: زوفا
نام فرانسوی: Hysope
نام آلمانی: Hysop
نام‌های مترادف: H. canescens و H. altissimus
نام خانواده: Labiatae (نعناع)
بیشتربخوانید:
تاریخچه:
گیاه زوفا قرن‌ها در طب گیاهی مورد توجه بوده است. به علاوه، در انجیل اشاراتی به گیاهی به نام زوفا شده ولی اختلاف نظرهای زیادی درباره هویت واقعی این گیاه وجود دارد. با این حال شواهد کمی مبنی بر آن است که گیاه نامبرده در انجیل، براستی هیزوپوس افی‌سینالیس باشد. در قدیم از این گیاه بعنوان حشره‌کش، دافع حشرات و شپش‌کش استفاده می‌شده است. گیاه زوفا در طب سنتی برای درمان گلو درد، سرماخوردگی، گرفتگی صدا و به منظور داروی خلط‌آور کاربرد داشته است.
برخی از گیاهشناسان همچنین بر این عقیده‌اند که این گیاه تاثیرات مفیدی بر آسم، تورم مجاری ادراری و تحریک اشتها دارد. در کاربردهای پزشکی این گیاه، به درمان قولنج و تخلیه گاز معده نیز اشاره شده است. عصاره برگ زوفا برای درمان زخم‌ها توصیه می‌شده و این در حالی است که ظاهرا هیچ مدرک مستدلی مبنی بر خاصیت ضدباکتری آن وجود ندارد.
عصاره گیاه زوفا در عطریات و به عنوان طعم‌دهنده در تهیه انواع لیکور، سس، دسر و آب‌نبات مصرف می‌شود.
بیشتر بخوانید:
ترکیبات مهم:
زوفا مانند بقیه گیاهان خانواده نعناع حاوی ترکیبات اسانس است که مهم‌ترین این ترکیبات عبارتند از: پینوکامفون، ایزوپینوکامفون، آلفا و بتاپینن، کامفن، آلفاترپینن که حدود هفتاد درصد اسانس این گیاه را تشکیل می‌دهند.
ترکیبات دیگر شامل گلوکزیدهای هیزوپین، هسپریدین و دیوزمین می‌باشد. زوفا دارای حدود 5 تا 8 درصد تانن، اسید اولئیک، اسید اورسولیک، بتاسیتوسترول و رزین است.
اسیدهایی نیز از جمله اسید سیس پینیک، اسید سیس پیونیک، اسید میریستیک و اسید رزماری‌نیک در زوفا وجود دارند. مقدار اسید رزماری‌نیک در زوفای خام به 5/0 درصد می‌رسد. این گیاه همچنین حاوی مشتقات مختلف هیدروکسی سینامیک به میزان 2/2 درصد است.
داروشناختی و اثرات مهم:
از زوفا هنوز به عنوان درمان گیاهی استفاده می‌شود. به نظر می‌رسد بیشترین اثرات زوفا مربوط به ترکیبات اسانس آن باشد. زوفا تأثیر ضعیفی در درمان زخم گلو و به عنوان خلط‌آور دارد. آزمایش‌های مختلف نشان داده است این گیاه پوست را تحریک و ملتهب نمی‌کند؛ به همین دلیل از اسانس آن برای تهیه عطر و صابون استفاده می‌شود. عصاره گیاه خصوصاً برگ زوفا ضد ویروس ایدز است. این اثر ممکن است به خاطر ترکیباتی از جمله اسید کافئیک، تانن‌ها و ترکیباتی ناشناخته با جرم ملکولی زیاد باشد. در تحقیقات جدید این اثر را مربوط به پلی‌ساکاریدی دانسته‌اند که HIV را مهار می‌کند.
مطالعات انجام‌شده نشان می‌دهد که زوفا به عنوان ضد ایدز می‌تواند به درمان بیماران کمک کند.
بیشتربخوانید:
سمیت:
این گیاه از طرف سازمان غذا و داروی آمریکا (FDA) (بدون خطر GRAS) شناخته شده و مصرف آن به عنوان دارو، عارضه جانبی به دنبال ندارد. البته در تزریق عصاره این گیاه به موش‌های آزمایشگاهی (رات) تشنج گزارش شده است و شاید در موارد معدودی در انسان نیز این عارضه را ایجاد کند؛ اما در مجموع، مصرف داروهای تهیه‌شده از این گیاه بی‌خطر است. زوفا به عنوان طعم‌دهنده، معطرکننده، حشره‌کش، دورکننده حشرات، ضد سرفه و درمان سرماخوردگی مورد استفاده زیادی دارد.
طریقه و میزان مصرف:
جوشانده: 10 گرم از گیاه را به همراه یک لیوان آب به مدت 5 دقیقه می‌جوشانیم؛ سپس آن را صاف کرده و مصرف می‌کنیم. این میزان می‌تواند تا روزی سه بار تکرار شود.
تنتور: از تنتور زوفا می‌توان روزانه 2 تا 4 میلی‌لیتر استفاده کرد که بهتر است در دو یا سه نوبت (صبح و ظهر و شب) مصرف شود.
قطره: از قطره زوفا بر حسب دستور روی شیشه استفاده شود.
کپسول: کپسول‌های 445 میلی‌گرمی زوفا نیز طبق راهنمای دارو مصرف شود.
بیشتربخوانید:
مصرف در دوران شیردهی و بارداری:
در مورد مصرف این گیاه در دوران شیردهی مطالعاتی انجام نگرفته است، ولی در زمان حاملگی بهتر است مصرف نشود.
نکات قابل توجه:
بر اساس تحقیقات دکتر امین گیاهی که به نام زوفا در ایران به فروش می‌رسد، گیاهی از تیره نعناع و از نظر ظاهر تقریباً شبیه هیزوپ (زوفا) می‌باشد که نام علمی آن نپتا براکته‌آتا است؛ اما چون هر دو گیاه از یک خانواده‌اند (مواد مؤثر بیشتر این خانواده رایحه آنهاست) و اثرات آنها مشابه است، به یک نام شناخته شده‌اند. گیاه زوفا که در بازار ایران رایج است و به طور سنتی از آن استفاده می‌شود، مسکن آسم و ضد نفخ می‌باشد.
گیاه زوفا در بیشتر نقاط ایران می‌روید و قسمت مورد استفاده آن سرشاخه‌های گلدار است.
نام عمومی زوفا در کتاب دکتر امین کاتمینت معرفی شده که این نام در کتب خارجی، نام عمومی گیاه نپتا کاتاریا می‌باشد.