چند بانو بین آزادگان ایرانی بودند؟

به گزارش مشرق، در گرمای سوزان مردادماه 1369، جاده‌ای که سال‌ها محل عبور گلوله و تانک بود، این بار میزبان اتوبوس‌هایی شد که آزادگان چشم‌انتظار را به وطن بازمی‌گرداندند. مردانی که سال‌ها در اردوگاه‌های بعثی، با درد غربت و شکنجه زیسته بودند، حالا به آغوش خانواده و خاک میهن بازمی‌گشتند. این بازگشت نه‌فقط یک تبادل بزرگ بلکه تصمیمی عجیب از سوی کسی بود که سال‌ها با زبان آتش سخن گفته بود: «صدام حسین».

یکی از رویدادهای کم‌نظیر و در عین حال شگفت‌انگیز جنگ تحمیلی، ماجرای تبادل گسترده اسرای ایرانی و عراقی در اواخر دهه 60 بود؛ اتفاقی که صدام، برخلاف روحیه سیاسی و نظامی شناخته‌شده‌اش، پیش‌قدم آن شد. این تصمیم ناگهانی، نه‌تنها بدون هماهنگی اولیه با ایران رخ داد، بلکه چنان گسترده و سریع اجرا شد که بسیاری از مقامات ایرانی را نیز غافلگیر کرد. اقدام صدام بیش از آنکه از موضع انسان‌دوستی باشد، تلاشی برای رهایی از فشارهای بین‌المللی پس از تجاوز به کویت و ترمیم چهره مخدوش خود بود.

ماجرای تشکیل کمیسیون اداره اسرای جنگی به دوران آغازین جنگ باز می‌گردد. در پی عملیات «فتح‌المبین» و تأکید امام خمینی (ره) بر نحوه برخورد انسانی با اسرا، این کمیسیون در فروردین 1361 با مصوبه شورای عالی دفاع و با مسئولیت شهید محمدعلی نظران شکل گرفت. بعدها این مسئولیت به امیر نجفی و سپس به سرتیپ سید حسام هاشمی واگذار شد. این کمیسیون با حضور نمایندگانی از نهادهای مختلف، وظیفه نظارت بر تعیین وضعیت مفقودین، بازگشت اسرا و پیکرهای شهدا را بر عهده داشت.

بازگشت آزادگان ایرانی در سه مرحله از 26 خرداد 1360 آغاز و تا 26 اسفند 1381 ادامه یافت و طی آن، 39 هزار و 140 نفر در 78 مرحله به کشور بازگشتند. اما نقطه عطف این روند، تبادل بزرگ اسرا در مرداد 1369 بود؛ زمانی که صدام طی شش نامه پیاپی، اعلام کرد که شرایط ایران برای صلح را پذیرفته و قصد دارد اسرای ایرانی را آزاد کند.

در یکی از این نامه‌ها آمده بود: «به‌عنوان ابتکار و حسن نیت، از 26 مرداد 1369 نیروهای خود را از مرزهای شما فرا می‌خوانیم و کلیه اسرای جنگ را از طریق مرزهای زمینی آزاد خواهیم کرد.» پاسخ ایران، یک روز پس از آغاز تبادل، توسط رئیس‌جمهور وقت، در تأیید این اقدام و با اعلام آمادگی برای مذاکره ارسال شد.

در روز 26 مرداد، مقامات ایرانی به قصرشیرین اعزام شدند و در جلسه‌ای با حضور نمایندگان سپاه، ارتش، وزارت اطلاعات و هلال احمر، جزئیات تبادل بررسی شد. 36 دستگاه اتوبوس برای انتقال آزادگان تدارک دیده شد. پس از عبور از منطقه مین‌گذاری‌شده پل خیر ناصرخان و حضور نمایندگان صلیب سرخ، اولین گروه از هزار آزاده ایرانی تحویل گرفته شد. این افراد در شرایط بسیار سختی، زیر آفتاب سوزان، منتظر آزادی بودند. نمایندگان صلیب سرخ مطابق روال، با هر فرد بدون حضور ناظر عراقی گفت‌وگو کردند تا از رضایت آنان برای بازگشت اطمینان حاصل شود.

صحنه‌ای تأثر برانگیز و در عین حال غرورآفرین رقم خورد؛ آزادگان با بیرون آوردن تصاویر حضرت امام و رهبر معظم انقلاب، شگفتی نیروهای عراقی را برانگیختند. تبادل در روزهای بعد نیز ادامه یافت. در مجموع، از 26 مرداد تا 24 شهریور 1369 در 42 مرحله، 37 هزار و 532 نفر آزاد شدند. از این تعداد، فقط 17 هزار و 219 نفر توسط صلیب سرخ ثبت شده بودند و بیش از 20 هزار نفر دیگر تا آن زمان مفقودالاثر محسوب می‌شدند. این تبادل با مشکلاتی نیز همراه بود. در یکی از روزها، طرف عراقی به‌جای هزار نفر، 999 نفر را تحویل داد و مدعی شد یکی از اسرا نافرمانی کرده است. طرف ایرانی نیز متقابلاً یکی از اسرای عراقی را پیاده کرد تا تبادل متوقف شود؛ تا زمانی که آزاده ایرانی بازگردانده شد.

در شرایط سخت آب‌وهوایی منطقه، گرما و بی‌آبی به یکی از چالش‌های اصلی تبدیل شده بود. حتی دبه‌های آب به دلیل گرمای شدید، جوش می‌آمد. با پیگیری‌های مسئولان ایرانی، محوطه‌ای در نقطه صفر مرزی آسفالت شد تا اسرا به‌جای توقف در چادر، مستقیماً از اتوبوس پیاده و منتقل شوند. در مجموع، ایران در طول جنگ 39 هزار و 140 اسیر داشت که 18 هزار و 536 نفر از آنان توسط صلیب سرخ ثبت شده بودند و 20 هزار و 604 نفر مفقود محسوب می‌شدند. در میان آزادگان، 23 زن نیز حضور داشتند که در سال‌های 60 تا 62 آزاد شدند.

در طرف مقابل، ایران در سه مقطع، اقدام به بازگرداندن اسرای عراقی کرد. از سال 60 تا دی 68، در 23 مرحله، 1342 اسیر نظامی عراقی بازگردانده شدند. در تبادل بزرگ، از 27 مرداد تا 26 شهریور 69، ایران 37 هزار و 903 اسیر عراقی را در 42 مرحله تحویل داد. نکته قابل‌توجه اینکه از مجموع اسرای ایرانی، بیش از 32 هزار نفر از طریق مرز خسروی-منذریه و حدود 6600 نفر از طریق فرودگاه مهرآباد وارد کشور شدند.

در نگاه کلی، تبادل بزرگ اسرای جنگ تحمیلی، نه‌تنها رویدادی انسانی و ملی بود، بلکه نمادی از ایستادگی، هوشیاری و هماهنگی دقیق نهادهای ایرانی در پاسخ به یکی از غیرمنتظره‌ترین تصمیمات رژیم بعث به‌شمار می‌آید؛ تصمیمی که بیشتر از سر ناچاری سیاسی بود تا حسن نیت واقعی.