راز شهر بدون آلودگی

منشأ این آلودگی بیش از همه ناشی از فرسودگی خودروهای شخصی و ناوگان حمل‌ونقل عمومی است که منجر به تولید آلاینده‌های ناسالم یعنی گازهای موجود در هوا از جمله کربن می‌شود. کیفیت غیراستاندارد گازوئیل و مازوت‌‌‌‌سوزی در نیروگاه‌ها و همچنین خودروهایی که گازوئیل پرگوگرد می‌‌‌‌سوزانند و ساختمان‌ها و سیستم‌های گرمایشی آن نیز آلاینده‌ها را افزایش می‌دهند، اما براساس تازه‌‌‌‌ترین تحقیقاتی که سازمان حفاظت از محیط‌زیست در ماه‌جاری منتشر کرد، هوای تهران علاوه‌بر کربن و گوگرد، سرشار از نیترات است. براساس این گزارش، میزان انتشار نیترات در هوای تهران بالاتر از سطح استاندارد جهانی است که این ناشی از آلاینده اکسیدهای نیتروژن است که از مصرف گاز در خانه‌‌‌‌ها، ادارات و صنایع منتشر می‌شود. درحالی‌که خودرو بر شهر تهران غلبه کرده، عنصر غالب در بسیاری از پایتخت‌های سبز در جهان، فضای سبز است و همین نبود فضای سبز کافی در تهران منجر به انباشت آلودگی و هوای سمی شده‌است. در چنین فضایی این سوال مطرح می‌شود که چگونه می‌توان از این وضعیت خلاص شد و دست‌کم تا سال‌دیگر آلودگی را به حداقل رساند؟ 

پاسخ این پرسش در الگوی «کپنهاگ» است که طی 1.5‌دهه ‌با سرمایه‌گذاری زمانی و مالی، به اولین شهر «کربن صفر» رسید‌ و ثابت کرد که یک‌شبه نمی‌توان به هوای پاک دست‌یافت. بررسی‌‌‌‌ها نشان می‌دهد، در یک‌‌‌‌ فصل گذشته، هوای کپنهاگ همواره «پاک» بوده‌است. مدیریت شهری کپنهاگ سه منبع تامین‌اعتبار را برای دستیابی به کربن صفر درنظر گرفت تا از این طریق، آن را در 4 بخش شهری یعنی انرژی پاک، حمل‌ونقل عمومی سبز، گرمایش پاک در ساختمان و فضای سبز سرمایه‌گذاری کند، به‌طوری‌که در فاصله هر 300 متر یک فضای سبز درنظر گرفته‌ شده‌است. همین باعث‌شده امروز، سه‌چهارم «آلاینده‌‌‌‌های هوا» در کپنهاگ کاهش پیدا کند.

مدیران شهری جهان در کنفرانس تغییرات اقلیمی سازمان ملل‌متحد 2025 (COP30) که در برزیل برگزارشده بود، بر ضرورت اقدامات فوری و راهبردی برای کاهش انتشار کربن، توسعه حمل‌ونقل پاک، ارتقای بهره‌‌‌‌وری انرژی در ساختمان‌ها و ایجاد زیرساخت‌های مقاوم در‌برابر اقلیم تاکید کردند و آن را بخشی جدایی‌‌‌‌ناپذیر از راهبرد جهانی برای کاهش انتشار گازهای گلخانه‌‌‌‌ای تا سال‌2050 معرفی کردند. آنچه در این کنفرانس در محور توجه قرارگرفت، این بود که شهرها باید نقشی فعال در ایجاد راهکارهای نوآورانه ایفا کنند؛ راهکارهایی که علاوه‌بر «کاهش کربن»، «کیفیت زندگی شهروندان» را بهبود بخشند و «اقتصاد سبز» را توسعه دهند.   شهر کپنهاگ  یکی از نمونه‌‌‌‌های برجسته و موفق با هدف دستیابی به وضعیت «کربن صفر» است که مجموعه‌‌‌‌ای از ابتکارات گسترده در حوزه‌های انرژی، حمل‌ونقل، ساختمان، فضاهای عمومی و مدیریت شهری را اجرا کرده‌است.

طرح 10‌ساله کپنهاگ

کپنهاگ، پایتخت دانمارک، بیش از یک دهه‌پیش تصمیم گرفت جسورانه‌‌‌‌ترین مسیر اقلیمی اروپا را انتخاب کند؛ مسیری که هدف آن نه کاهش نسبی انتشار، بلکه تبدیل‌شدن به اولین پایتخت کربن‌‌‌‌ صفر جهان تا سال‌2025 بود. این تصمیم زمانی اتخاذ شد که شهر از 2005 تا آن مقطع(2010) توانسته بود 38‌درصد از انتشار دی‌‌‌‌اکسیدکربن خود را کاهش دهد و نشان دهد که رشد اقتصادی، توسعه شهری و کاهش انتشار لزوما در تضاد با یکدیگر نیستند. کپنهاگ در دوره‌‌‌‌ای وارد این چالش شد که جمعیتش در حال افزایش بود و انتظار می‌رفت تا پایان‌دوره برنامه‌‌‌‌ریزی یعنی 2025 دست‌‌‌‌کم 100‌هزار نفر به تعداد ساکنان آن اضافه شده و بیست‌هزار شغل جدید ایجاد شود، با این‌حال مدیران شهری اعلام کردند؛ قصد دارند در همین دوره 10 ‌‌‌‌ساله 2‌میلیون‌ تن از ردپای کربن شهر را حذف کنند و الگویی برای شهرهای اروپایی ارائه دهند.

طرح رسمی «CPH 2025» چارچوبی جامع برای رسیدن به انتشار صفر خالص را ارائه می‌داد و بر چهار محور اصلی کاهش مصرف انرژی، تولید انرژی پاک، حمل‌ونقل سبز و مدیریت شهری پایدار تاکید کرد. تا اواخر سال‌2024، کپنهاگ پیشرفت چشمگیری در مسیر رسیدن به هدف کربن خنثی 2025 داشته‌است، اما هنوز چند بخش کلیدی نیازمند تمرکز بیشتر هستند. بر اساس داده‌های رسمی و پروژه‌های اجرا‌شده، کاهش انتشار گازهای گلخانه‌‌‌‌ای از سال‌2010 تاکنون حدود 65‌درصد بوده‌ و شهر موفق شده‌است ردپای کربن خود را به‌طور چشمگیری کاهش دهد. مهم‌ترین منابع انتشار کربن در کپنهاگ شامل ساختمان‌ها، حمل‌ونقل و صنعت انرژی است که هریک با اقدامات ویژه تحت‌کنترل قرارگرفته‌‌‌‌اند.

هوای پاک با 4 اقدام

مدیریت شهری کپنهاگ، به‌عنوان متولی اصلی این طرح، طیف گسترده‌ای از اقدامات را طی این 1.5‌دهه ‌به اجرا گذاشت. ساختمان‌ها که بخش بزرگی از مصرف انرژی و انتشار کربن را شامل می‌شوند، به‌طور ویژه در مرکز توجه قرارگرفتند. در بخش ساختمان‌ها، شهرداری کپنهاگ به کاهش 40‌درصدی مصرف انرژی در ساختمان‌های تحت‌مدیریت خود نسبت به سال‌2010 متعهد شد. این امر با ثبت و پایش سیستماتیک مصرف انرژی، به‌کارگیری اقدامات بلندمدت صرفه‌جویی، مقاوم‌‌‌‌سازی اقلیمی ساختمان‌های موجود و ساخت ساختمان‌های جدید با ویژگی کم‌‌‌‌مصرف انرژی و سازگار با آب و هوا عملی شد. تا سال‌2020، ساختمان‌های جدید شهرداری، الزامات طبقه‌‌‌‌بندی انرژی دانمارک را رعایت کردند و همزمان 60‌هزار مترمربع پنل خورشیدی در ساختمان‌های موجود و جدید نصب شد. این اقدامات نه‌تنها در کاهش مصرف انرژی و انتشار کربن موثر بودند، بلکه بازار انرژی را نیز به سمت سازگاری با اقلیم هدایت کردند.

حمل‌ونقل نیز یکی از محورهای اصلی کاهش انتشار کربن در کپنهاگ است. این شهر که در سطح جهانی به‌خاطر شبکه گسترده دوچرخه‌‌‌‌سواری خود شناخته شده‌است، اقدامات گسترده‌ای برای کاهش انتشار کربن ناشی از ترافیک انجام داده‌است. جایگزینی اتوبوس‌‌‌‌ها و کشتی‌های شهری با مدل‌های برقی، توسعه شبکه دوچرخه‌‌‌‌سواری، ایجاد مناطق محدودیت خودروهای شخصی و بهبود دسترسی به حمل‌ونقل عمومی، نمونه‌‌‌‌هایی از این اقدامات هستند. این سیاست‌ها علاوه‌بر کاهش انتشار گازهای گلخانه‌ای، تجربه سفر شهری را ایمن‌‌‌‌تر، سریع‌تر و سالم‌‌‌‌تر‌ کرده و انگیزه استفاده از حمل‌ونقل سبز را افزایش دادند.

در بخش حمل‌ونقل، کپنهاگ پیشگامی خود را با جایگزینی خودروهای عمومی شهرداری با وسایل نقلیه برقی، هیدروژنی و سوخت‌های زیستی نشان ‌داده‌است. برای خودروهای سواری شهرداری زیرساخت‌های شارژ برقی و هیدروژنی فراهم کرده و خودروهای سنگین نیز از سوخت‌های نوین مانند بیوگاز استفاده می‌کنند. پروژه‌های آزمایشی مانند ایجاد مناطق شهری «جزیره ترافیکی» و جایگزینی اتوبوس‌‌‌‌ها و کشتی‌های بندر با راه‌‌‌‌حل‌‌‌‌های برقی، نقش مهمی در این موفقیت داشته‌‌‌‌اند، با این‌حال رشد جمعیت و افزایش تقاضای حمل‌ونقل، همچنان چالشی برای رسیدن به انتشار صفر خالص تا پایان 2025 بوده‌است.

در حوزه «انرژی»، کپنهاگ با سرمایه‌گذاری در شبکه گرمایش منطقه‌ای و سرمایش از راه دور، توانسته است تقریبا کل تامین گرمایش و سرمایش ساختمان‌ها را به سیستم‌های کم‌‌‌‌کربن متصل کند. یکی از برجسته‌‌‌‌ترین پروژه‌ها، آزمایشگاه انرژی نوردهاون است که در محله بندری تازه بازسازی‌‌‌‌شده اجرا می‌شود و به‌عنوان «فانوس دریایی انرژی هوشمند» در دانمارک شناخته می‌شود. این آزمایشگاه، تمامی اشکال انرژی مرتبط با شهر را ادغام‌کرده و نمونه‌‌‌‌ای واقعی از شبکه هوشمند انرژی شامل برق، گرمایش و سرمایش، ساختمان‌های با بهره‌‌‌‌وری بالا و حمل‌ونقل الکتریکی را به نمایش می‌گذارد. از طریق این سیستم‌‌‌‌ها، گرمای هدررفته صنعتی و تجاری بازیافت می‌شود و بهره‌‌‌‌وری انرژی در سطح شهر افزایش می‌‌‌‌یابد که به کاهش انتشار دی‌‌‌‌اکسید‌کربن و کاهش وابستگی به سوخت‌های فسیلی کمک می‌کند.

در بخش مدیریت شهری، شهرداری کپنهاگ با اعمال الزامات زیست‌محیطی در خریدها و پروژه‌های توسعه‌‌‌‌ای خود، بازار را به سمت راهکارهای سازگار با اقلیم هدایت می‌کند، همچنین به بازطراحی فضاهای شهری، حفظ ساختمان‌های موجود و کاهش تخریب، توجه ویژه‌ای کرد. پروژه‌های بازسازی شهری، استفاده از مصالح قابل‌بازیافت، مواد زیستی و پنل‌‌‌‌های خورشیدی در نماهای ساختمان‌ها، نمونه‌‌‌‌های موفقی از همزیستی توسعه شهری و پایداری محیط‌زیست هستند. مناطق سبز شهری و فضاهای عمومی برای همه شهروندان، به‌ویژه در شعاع 300 متری از محل سکونت، توسعه‌یافته‌‌‌‌اند تا هم به کاهش اثرات کربن و هم به ارتقای کیفیت زندگی کمک کنند.

سه منبع مالی کاهش آلودگی

کپنهاگ برای رسیدن به «هوای پاک» سه منبع تامین‌اعتبار یعنی سرمایه‌گذاری مستقیم شهرداری، جذب بخش‌‌‌‌خصوصی و منابع حاصل از صرفه‌جویی در مصرف سوخت را درنظر گرفت. کپنهاگ بیش از 98‌درصد از ساختمان‌های خود را با گرمایش منطقه‌ای پاک تامین می‌کند. این گرمایش از طریق سوزاندن زباله و زیست‌‌‌‌توده و به مرور زمان از منابع انرژی تجدیدپذیر تامین می‌شود. علاوه‌بر گرمایش، سیستم‌های سرمایش منطقه‌ای نیز در حال گسترش هستند که آب دریا به‌عنوان منبع خنک‌‌‌‌کننده در اطراف شرکت‌ها گردش می‌کند و می‌تواند تا 80‌هزار‌ تن کربن سالانه صرفه‌جویی کند. کپنهاگ به‌طور فعال در گسترش پنل‌‌‌‌های خورشیدی و انرژی باد سرمایه‌گذاری کرده‌است. برنامه‌های نصب پنل‌‌‌‌های خورشیدی در ساختمان‌های جدید و موجود، بخشی از هدف بلندپروازانه کاهش انتشار کربن است.

طرح کربن خنثای کپنهاگ 2025 نیازمند سرمایه‌گذاری قابل‌توجهی است. بودجه ‌این طرح شامل ترکیبی از سرمایه‌گذاری‌های مستقیم شهرداری، مشارکت بخش‌خصوصی و صرفه‌جویی‌‌‌‌های عملیاتی حاصل از کاهش مصرف انرژی است. همچنین تبدیل چراغ‌‌‌‌های خیابان به LED حدود 270‌میلیون کرون هزینه دارد که باعث صرفه‌جویی تقریبی 140‌میلیون کرون در هزینه ‌برق خواهدشد. این سرمایه‌گذاری‌ها نه‌تنها در کاهش انتشار کربن موثر هستند، بلکه فرصت‌های شغلی گسترده‌ای در بخش سبز ایجاد می‌کنند. پیش‌بینی می‌شود این طرح تا سال‌2025 به ایجاد 30‌هزار شغل تمام‌‌‌‌وقت منجر شود.

بازنگری در پروژه «کربن صفر»

طبق بازنگری سال‌2023 شورای‌شهر کپنهاگ، این پروژه تا پایان 2025 تکمیل نمی‌شود و حدود 400‌هزار‌تن کربن هنوز در شهر باقی خواهد‌ماند، به‌ همین‌دلیل، دستیابی به هدف «کربن صفر کامل» تا پایان سال‌2025 به‌صورت رسمی ممکن نیست، هرچند کاهش سرانه کربن شهری از حدود 4.7تن در سال‌2010 به 1.3تن در سال‌2022 نشان‌دهنده پیشرفت چشمگیر و حرکت نزدیک به هدف است. کپنهاگ با رشد سریع شهری و نیاز به مسکن، زیرساخت‌ها و پروژه‌های جدید، باید اطمینان حاصل کند که توسعه‌‌‌‌های جدید مطابق استانداردهای کم‌‌‌‌کربن و سازگار با محیط‌زیست طراحی شوند، همچنین محدودیت‌های بودجه، فشارهای سیاسی و نیاز به‌همراهی بخش‌خصوصی و شهروندان، تصمیم‌گیری‌های بلندمدت را پیچیده‌‌‌‌تر می‌کند.

شهرداری کپنهاگ برای جبران این فاصله، تمرکز خود را بر افزایش بهره‌‌‌‌وری انرژی، گسترش انرژی‌های تجدیدپذیر، توسعه شبکه‌‌‌‌های حرارتی هوشمند و تقویت حمل‌ونقل سبز گذاشته‌است. با وجود این چالش‌ها، از سال‌2010 تا امروز، کپنهاگ موفق به کاهش 65‌درصدی انتشار گازهای گلخانه‌‌‌‌ای شده‌است. گذار سبز ادامه دارد و مرحله بعدی، کاهش 50‌درصدی انتشار کربن مبتنی بر مصرف تا سال‌2035 است که ردپای کربن کالاها و خدمات مصرفی خارج از شهر را نیز شامل خواهدشد. این رویکرد، اقتصاد چرخشی ساختمان و تغییر الگوهای مصرف شهروندان از جمله در غذا، حمل‌ونقل و سبک زندگی را ترویج می‌کند.