زلزله بم، دو دهه بعد: زندگی ۳۰درصد جمعیت ایران همچنان در بناهای ناایمن/ هشدار استاد زلزله‌شناسی: انبوه‌سازی ارزان ریسک تازه شهرهای ایران

بامداد 5 دی 1382 زلزله‌ای با بزرگای حدود 6.6 ریشتر شهر بم در استان کرمان را لرزاند و یکی از مرگبارترین زلزله‌های تاریخ معاصر ایران رقم خورد. در این زمین‌لرزه بیش از 26 هزار نفر جان باختند و ده‌ها هزار نفر مجروح و بی‌خانمان شدند. دو دهه پس از زلزله ویرانگر بم، تصویر ایمنی شهری ایران نه‌تنها به‌طور معناداری بهبود نیافته، بلکه با پیچیده‌تر شدن الگوهای جمعیتی، گسترش بلندمرتبه‌سازی، انبوه‌سازی‌های ارزان‌قیمت و بحران فرونشست زمین، با ابعاد تازه‌ای از خطر روبه‌رو شده است. جمعیت ایران افزایش یافته، تعداد واحدهای مسکونی دو برابر شده و میلیون‌ها نفر در ساختمان‌هایی زندگی می‌کنند که یا فرسوده‌اند یا با استانداردهای قدیمی و غیراصولی ساخته شده‌اند. در این میان، تجربه زلزله‌های داخلی و خارجی، از بم تا ترکیه، نشان می‌دهد شکاف میان دانش مهندسی و اجرای ساختمانی همچنان یکی از نقاط ضعف جدی کشور است.

مهدی زارع، استاد پژوهشگاه زلزله‌شناسی در همین خصوص می‌گوید: در کلان‌شهرها مانند تهران برآورد می‌شود که حدود 75درصد ساختمان‌ها (شامل قدیمی و نوساز) آسیب‌پذیری «بالا» دارند. حدود 33 درصد جمعیت شهری ایران در بافت‌های ناکارآمد زندگی می‌کنند. بخشی از این بافت‌ها، ساختمان‌های نوسازی هستند که خارج از استانداردهای مهندسی یا در مناطق با ریسک بالا مانند حریم گسل‌های فعال بنا شده‌اند.

در ادامه، گفت‌وگو با این استاد دانشگاه را بخوانید:

داغ ترین های لحظه

 اگر زلزله‌ای مانند بم امروز رخ دهد، با توجه به تغییرات جمعیتی و شهری کشور، با چه شرایطی روبه‌رو خواهیم بود؟
 در زمان زلزله بم، ایران حدود 66 میلیون نفر جمعیت داشت و در سال 1404 به حدود 87 میلیون و البته ساکنان ایران به حدود 94 میلیون نفر رسیده است با احتساب حدود هفت میلیون نفر مهاجر ساکن ایران. بنابراین با حدود 30 درصد رشد جمعیت و البته رشد حدود 40 درصد جمعیت ساکنان ایران موجه شده است.

در سال 1382، تعداد واحدهای مسکونی کشور حدود 15 میلیون واحد بود. طبق برآوردها، این رقم در سال 1404 به حدود 30 میلیون واحد رسیده است. در تهران بیش از 1000 ساختمان بلندمرتبه (بالای 12 طبقه) وجود دارد و موج بلندمرتبه‌سازی به شهرهایی مثل مشهد، تبریز و شیراز نیز گسترش یافته است.

 بعد از زلزله بم، چه اقداماتی در زمینه نوسازی و بازسازی انجام شد و وضعیت کنونی واحدهای مسکونی چگونه است؟
 از سال 1382 تا 1400، حدود 7 میلیون واحد مسکونی در کل کشور نوسازی شده‌اند. تقریباً تمام 22 هزار واحد تخریب شده در بم بازسازی شدند. هنوز حدود 19 تا 20 میلیون واحد مسکونی در ایران وجود دارد که یا در بافت فرسوده قرار دارند و یا با استانداردهای قدیمی ساخته شده‌اند و نیاز به مقاوم‌سازی جدی دارند. برآورد می‌شود که حدود 30درصد جمعیت کشور همچنان در این بناهای ناایمن زندگی می‌کنند. سرعت نوسازی بافت‌های فرسوده از سرعت فرسودگی آن‌ها کمتر بوده است.

حدود 5 درصد از کل مساحت ایران معادل 90 هزار کیلومتر مربع با پدیده فرونشست مواجه‌اند. برآورد می‌شود حدود 40 میلیون نفر در مناطقی زندگی می‌کنند که زمین زیر پایشان در حال نشست است.

میزان آسیب‌پذیری ساختمان‌ها در کلان‌شهرها و وضعیت بافت‌های ناکارآمد چگونه برآورد می‌شود؟
 در کلان‌شهرها مانند تهران برآورد می‌شود که حدود 75درصد ساختمان‌ها (شامل قدیمی و نوساز) آسیب‌پذیری «بالا» دارند. حدود 33درصد جمعیت شهری ایران در بافت‌های ناکارآمد زندگی می‌کنند. بخشی از این بافت‌ها، ساختمان‌های نوسازی هستند که خارج از استانداردهای مهندسی یا در مناطق با ریسک بالا مانند حریم گسل‌های فعال بنا شده‌اند.

 تجربه زلزله‌های دو دهه اخیر چه تصویری از کیفیت ساخت‌وسازها، به‌ویژه پروژه‌های انبوه‌سازی، ارائه می‌دهد؟
 تجربه زلزله‌هایی مانند ورزقان 1391، مورموری 1393 و سرپل‌ذهاب 1396 و دماوند 1399 نشان دادند که بناهای مسکن مهر در هنگام زلزله‌هایی با بزرگای 5 تا 6.3 بسیار ضعیف و غیرتاب‌آور هستند. مسکن مهر و آپارتمان‌های ارزان‌قیمت دهه 80 و 90، در بسیاری از موارد مکان‌یابی اشتباه داشته‌اند.

در خوی در حاشیه شهر در زمین‌لرزه‌های با بزرگای 5.5 تا 5.8 در شش ماهه دوم 1401 تا فروردین 1402 مسکن مهر بسیار آسیب دید، در حالی که حتی بناهای قدیمی در شهر خوی چندان آسیب ندیدند. برخی از این پروژه‌ها دقیقاً روی حریم گسل‌های اصلی یا بر روی خاک‌های سست زمین‌های کشاورزی سابق نظیر مسکن مهر سرپل‌ذهاب در محله فولادی ساخته شده‌اند که شدت امواج لرزه‌ای را تشدید می‌کند.

وضعیت پایداری ساختمان‌ها در تهران و اثر انبوه‌سازی‌های ارزان‌قیمت بر ایمنی شهری چگونه است؟
در تهران، حدود 65 تا 75درصد ساختمان‌ها بر اساس استانداردهای سخت‌گیرانه، در برابر زلزله‌های با بزرگای بیش از 7 پایداری کامل نخواهند داشت. پروژه‌های انبوه‌سازی ارزان‌قیمت عملاً به بافت‌های خطرناک شهرها اضافه کرده‌اند. با وجود نوسازی‌های انجام شده پس از زلزله بم، سرعت فرسودگی و ساخت‌وسازهای غیر استاندارد (بافت‌های آسیب‌پذیر جدید) از سرعت بازسازی پیشی گرفته است.

مجموع چه تعداد واحد و چه جمعیتی در ایران در معرض خطر سکونت در بناهای ناایمن قرار دارند؟
برآورد می‌شود که بافت فرسوده سنتی حدود 2.7 میلیون واحد و بافت آسیب‌پذیر جدید حدود 3 میلیون واحد نوساز اما فاقد استانداردهای نظارتی باشند که جمع کل واحدهای ناایمن را در حدود 5.7 میلیون واحد نشان می‌دهد.

تراکم جمعیت در بافت‌های فرسوده و آسیب‌پذیر معمولاً بالاتر از میانگین شهری است. جمعیت کل در معرض خطر حدود 20 میلیون نفر برآورد می‌شود که بدان معنی است که حدوداً یک نفر از هر چهار ایرانی در خانه‌ای ناایمن زندگی می‌کند. این جمعیت در بافت‌های ناکارآمد در حدود 170 هزار هکتار از اراضی شهری شامل بافت فرسوده، سکونتگاه غیررسمی و بافت تاریخی پراکنده شده‌اند.

 تهران و ساختمان‌های نوساز در آمارهای جدید چه جایگاهی در نگرانی‌های لرزه‌ای دارند؟
در تهران حدود 37درصد جمعیت (بیش از 3 میلیون نفر) در بافت‌هایی ساکن هستند که در صورت وقوع زلزله با بزرگای بیش از 7، احتمال تخریب گسترده دارند. در آمارهای 1404، بخش بزرگی از نگرانی‌ها متوجه ساختمان‌هایی است که در 20 سال اخیر ساخته شده‌اند. این اتفاقی بود که در زمین‌لرزه‌های 6 فوریه 2023 در ترکیه بسیار مهم بود به نحوی که حدود 75 درصد از تلفات حدود 60 هزار نفری در آن زمین‌لرزه‌ها در بناهایی کشته شدند که در بیست ساله منتهی به سال 2023 احداث شده بودند.

برآورد می‌شود که حدود 30درصد جمعیت کشور همچنان در بناهای ناایمن زندگی می‌کنند.

نقش کیفیت مصالح و ساخت‌وساز در پهنه‌های گسلی در تشدید خطر چیست؟
 کیفیت پایین مصالح در برخی پروژه‌های ارزان‌قیمت هم در ایران و هم در ترکیه مشکل همچنان مهم در ساختمان‌های مجتمع مسکونی است. برآورد می‌شود صدها هزار واحد نوساز در کلان‌شهرها دقیقاً در پهنه‌های گسله فعال ساخته شده‌اند. این موارد را می‌توان به گستردگی در شمال تهران و شمال تبریز و جنوب مشهد و جنوب قم و شهرهای ورامین و قرچک و شهریار و ملارد در استان تهران مشاهده کرد.

برنامه‌های دولتی نوسازی و شکاف میان دانش مهندسی و اجرا چه نتیجه‌ای داشته‌اند؟
 تا سال 1404، برنامه نهضت ملی مسکن بخشی از ظرفیت خود را به نوسازی بافت فرسوده اختصاص داد، ولی به دلیل مشکلات بانکی و تورم ساخت‌وساز، کمتر از 2٪ از تسهیلات پیش‌بینی شده برای این بخش محقق شده است. با وجود اینکه ایران در دانش مهندسی زلزله جزو کشورهای پیشرو است، اما شکاف بین دانش فنی و اجرای ساختمانی باعث شده جمعیت ساکن در بناهای خطرناک از 15 میلیون نفر در دهه 80 به دست‌کم حدود 20 میلیون نفر در سال 1404 افزایش یابد.

فرونشست زمین چه ابعادی پیدا کرده و چگونه با خطر زلزله پیوند خورده است؟
بحران فرونشست زمین نیز در ایران از یک تهدید محیط‌زیستی به یک اَبَربحران زیرساختی تبدیل شده است. در سال 1404، فرونشست دیگر محدود به دشت‌های کشاورزی نیست و مستقیماً وارد محدوده قانونی شهرها شده است. از مجموع 1248 شهر ایران، حدود 380 تا 400 شهر در معرض سطوح مختلف فرونشست قرار دارند.

حدود 5 درصد از کل مساحت ایران معادل 90 هزار کیلومتر مربع با پدیده فرونشست مواجه است. برآورد می‌شود حدود 40 میلیون نفر در مناطقی زندگی می‌کنند که زمین زیر پایشان در حال نشست است. فرونشست زمین برخلاف زلزله، یک تخریب تدریجی اما بازگشت‌ناپذیر ایجاد می‌کند و بناها در پهنه‌هایی که دچار فرونشست می‌شوند در زمین‌لرزه‌های شدید تاب‌آوری کمتری خواهند داشت و خرابی‌های تدریجی موجب افزایش آسیب‌پذیری لرزه‌ای در کشور می‌شود.