آوای علوی (شرحی بر غررالحکم و درر الکلم) / جایگاه علم از دیدگاه اسلام

چراغی به نام علم

در بینش اسلامی، علم مقام والایی دارد و از آن ستایش بسیار شده است. علم با روشن کردن چراغ عقل انسان، او را از کج فهمی ها و کج روی ها باز می دارد. این سخن برگرفته از کلام شیوای امیر مؤمنان علی علیه السلام است که می فرماید: «اَلْعِلْمُ مِصباحُ العَقل؛ علم چراغ عقل است».

در آموزه های دین اسلام، یادگیری علم به عنوان حسنه و مطالعه اش تسبیح و بحث از آن، به منزله جهاد و یاد دادن آن به کسی که آن را نمی داند، صدقه به شمار می آید. اهمیت کسب علم در دین اسلام به سبب آن است که علم بر گستره دید بشر می افزاید و افکار آمیخته با خرافه ها و باورهای بی اساس را از ذهن انسان دور می کند. البته علم زمانی ارزش دارد که در خدمت دیگران و نجات دهنده و هدایت گر آنها باشد.

پیام متن:

جهان، بزمی است که خداوند، بشر را به آن دعوت کرد تا با نشان دادن شگفتی ها و قدرت خویش، او را به طاعتی درونی وا دارد. کسی که در پی کسب علم نباشد، برای تماشای عظمت الهی، دعوت حق را نپذیرفته است.

چند اصل پیشنهادی برای یادگیری

1. کوتاهی و پرمحتوایی مطالب

روش های تعلیم و تربیت، از اصول منظم و حساب شده ای پیروی می کنند که به کار بردن آنها انسان را از سرگردانی در این راه رهایی می بخشد. حضرت علی علیه السلام در این باره چنین به زیبایی سفارش می کند:

قَدْ یُکْتَفی مِنَ الْبَلاغَةِ بِالاْیْجازْ.

البته آن که فصیح و سخن گستر است، از بلاغت به کوته سخنی بسنده می کند (و معانی بسیار را در ظرف الفاظ کوتاه می گنجاند).

همین کلام مولا علی علیه السلام ، امروزه در یادگیری مدرن، به نام روش «کد گذاری» شناخته می شود که در آن، نشانه ها و تعبیرهای کوتاه، یادآور معنایی گسترده در آموزش هستند.

2. جایگزینی اندیشیدن به جای تکرار

از دیگر نکته های کلیدی در امر آموزش که حضرت علی علیه السلام به آن اشاره می کند، توجه به اندیشیدن است، نه تکرار، آنجا که می فرماید: «برتریِ اندیشیدن و فهمیدن، از برتری تکرار کردن و گفت وشنود، سودمندتر است».

درک عمیق مطلب، با متمرکز کردن نیروی ذهنی صورت می گیرد و ذهن تنها در این حالت، نکته ها و جزئیات آن را به خوبی دریافت می کند.

3. درست پرسیدن

پیشنهاد دیگر، توانایی یافتن در طرح پرسش های مناسب است که خود، نیمی از فهم علم است. حضرت علی علیه السلام می فرماید: «دانشمند، درست و خوب می پرسد.» پس اگر کسی مطلبی را به خوبی فرا گرفته باشد، می تواند پرسش های مناسب و راه گشا نیز مطرح کند. یک ضرب المثل آلمانی می گوید: «بهتر است دو بار بپرسی تا اینکه یک بار به اشتباه بروی».

اگر شرم از پرسیدن به سبب دوستانه نبودن مکان آموزشی باشد، معلم با بردباری باید درصدد رفع این مشکل برآید نکته دیگر آن که ذهن پویا و آماده یادگیری باید آگاه باشد که اگر «آنچه را نمی داند، بگوید نمی دانم، خود، نیمی از دانش است.» همچنین فروتنی دو طرفه در مکان های آموزشی، زمینه ساز ارتباطی دوستانه و مطمئن می شود. با نیک اندیشیدن در این گونه روایت ها درمی یابیم که علم عالمی چون علی علیه السلام ، هنوز هم زمان با آخرین رهنمودهای علمی روزگاران پس از خود پیش می رود و دل های مشتاق را در پی مکتب خود می کشد.

پیام متن:

گزیده گویی، وظیفه آموزگار و اندیشیدن و سؤال به جا، از وظایف شاگردان است. این سه اصل در یادگیری اهمیت بسیاری دارند.

خشیت از خدا، یکی از نمونه های علم

از نگاه اسلام، علم تنها علوم ظاهری نیست، بلکه برخی از امور معنوی نیز به «علم» تعبیر شده است. برای مثال، کسی که در دلش خوف و خشیت از خدا وجود دارد، در واقع، از علمی معنوی بهره مند است. مولای متقیان علی علیه السلام در این باره می فرماید: «کَفی بِالْخَشْیَةِ عِلْما؛ همین اندازه که خشیت از خدا [نیز نوعی [علم است، آن را بس است».

آن حضرت در جایی دیگر فرمود: «مَنْ خَشِیَ اللّه َ کَمُلَ عِلْمُهِ؛ هرکه از خدا بترسد، علمش کامل است.» در این مسیر، تا کسی خشوع بندگی خداوند را در جان خویش احساس نکند، نور علم الهی را در خود نخواهد یافت.

پیام متن:

بسا انسان ها که از علم بی بهره اند، ولی عالمند؛ چون در برابر خدای خویش خاشع هستند.

علم زیان بار

علم اندوزی، زمانی فضیلت دارد که با خلوص نیت همراه باشد و در پی انگیزه هایی مانند به دست آوردن مال و جاه و شهرت نباشد. افرادی که برای مصرف های دنیایی به دنبال علم می روند، نیتشان خالص و برای خدا نیست. ازاین رو، آثار نیک و مثبت علم واقعی بر رفتار و گفتار چنین افرادی پدیدار نخواهد شد. در روایتی از حضرت علی علیه السلام آمده است:

کَمْ مِنْ عالِمٍ فاجِرٍ وَ عابِدٍ جاهِلٍ فَاتَّقُوا الْفاجِرَ مِنَ العُلَمآءِ و الْجاهِلَ مِنَ المُتِعَبِّدین.

بسا عالمی که بدکار است و عبادت کننده ای که نادان است. بنابراین، از عالمان بدکار و عبادت کنندگان نادان بپرهیزید (که پشت دین داری را این گروه می شکنند).

منظور از عالم بدکار در این روایت، کسی است که گرچه از نظر علمی به جایگاه والایی رسیده، از نظر تزکیه و تهذیب نفس موفق نبوده است، بلکه هر چه توان و دانش ذهنی او افزایش یافته، خودخواهی و خودبینی در آنها رشد کرده و تاریکی، نفس او را فرا گرفته است. در جهان امروز، بسیاری از جنگ های ویران کننده را همین عالمان بی تعهد پایه ریزی کرده اند. بدین ترتیب، برای به دست آوردن شهرت و ثروت، بزرگ ترین جنایت های بشری مرتکب شده اند؛ آنها که علم را در خدمت تولید سلاح های جنگ افروز درآورده و به واسطه قلم های خود، اندیشه مادی و غیر اخلاقی را در ذهن نسل های آینده تزریق می کنند.

اینان نمونه آشکار این سخن سنایی هستند که: «چو دزدی با چراغ آید، گزیده تر برد کالا».

در نظر مولا علی علیه السلام نیز جهل، از چنین علمی بهتر است: «رُبَّ جَهْلٍ اَنْفَعُ مِن عِلْمٍ؛ چه بسا جهل که از علم سودمندتر است».

و باز به تعبیر حکیم سنایی:

پیام متن:

1. بر علم فرد بی ایمان افزودن، مانند آن است که درختی با میوه تلخ را همواره آبیاری کنیم.

2. اندیشمندان یک جامعه، کشتی هایی هستند که مردم خود را به آن می سپارند. بهوش باشیم که اگر ناخدا مست باشد، هم خود و هم سرنشینان کشتی را در توفان حادثه ها غرق خواهد کرد.