تفاوتهای زن و مرد از منظر
امام علی(ع) با نگرش روان شناختی
یکی دیگر از اصول بسیار مهمی که باید به آن توجه شود و در آن بستر به کلام امام علی(ع) در مورد زنان نگاه شود مسأله تفاوتهای روانی ـ جسمی زنان و مردان است. همان طور که در بخش قبل به این مسأله پرداخته شد، هم روان شناسان و هم دین باوران و نظریه پردازان فن، وجود تفاوتها را یک امر بسیار ضروری و قابل احترام می دانند.
تفاوت زن و مرد در عرصه عقل و
عاطفه
یکی از تفاوتهای غیر قابل انکار بین زن و مرد تفاوت از حیث قوای دماغی و عقلانی و عاطفی است. البته لازم به تذکر است مقصود از عقل، عقل نظری است چرا که در عقل عملی نه تنها زنان ضعیف تر از مردان نمی باشند بلکه گاهی نیز بر آنها غلبه می نمایند. به عبارت دیگر عقل تئوریک و تحلیل گر و فرضیه باف و فلسفه پرداز و عقل سیاسی ـ اجتماعی در مردان، دامنه و قدرت بیشتر و گسترده تر دارد.
به طور کلی عقل خشک ـ ریاضی و تفکر محض نظری در صنف مردان بیش از زنان فعال است ولی عقل عملی که به کمال و صعود انسانها مربوط است در مورد مرد و زن مساوی است.(1)
اگرچه دنیای عقلی و دنیای شهودی و عاطفی زنان متفاوت است. لکن این مسأله دخالتی در ارزشگذاری انسانی ندارد و عقل عملی که به کمال و صعود انسانی مربوط است در مرد و زن مساوی است، قیاس و استقراء و حل معادلات ریاضی و چیدن صغرا و کبرا، یک فن است نه یک ارزش انسانی.
و اگر نوع مرد در این جهت با نوع زن متفاوت است و کمیت چنین نیرویی در آن دو یکسان نباشد هرگز به معنی کسر شأن یکی و قدر قیمت دیگری نیست، به ویژه که در درک حیات و کمال معرفت الهی و رشد اخلاقی و اراده که همه به عقل عملی مربوط است زن و مرد مساوی اند. و درک برخی حقایق لطیف عاطفی و شهودی برای زنان آسان تر از مردان است و در این نوع ادراکات، زنان حتی قوی ترند.(2)
به هر حال یکی از تفاوتهای بین زن و مرد در زمینه قوای عقلانی است که روان شناسان هم به این مسأله توجه داشته اند:
در این رابطه خانم لامبر می گوید: «در زن قدرت عقل ناقص است. زیرا عاطفه قدرتمندش او را بازی می دهد. ما زنان در عین تیزهوشی و ادراک سریع، افکارمان در مسایل اجتماعی ارتباط و پیوستگی ندارد.»(3)
و یکی از تفاوتهایی که حضرت علی(ع)، در بیان حد عقلی بین زن و مرد به آن اشاره داشته اند مسأله نواقص العقول است که حضرت در خطبه 80 به این مسأله توجه داشته اند که همان طور که گفتیم منظور از این نقص به معنای نقص ارزشی نیست بلکه در عرصه مسایل خشک عقلانی و نظری زنان نسبت به مردان ضعیف تر هستند، و ضعف و نقصان زنان در این مسأله به بالندگی و تکامل زنان در عرصه های ارزشی هیچ گونه آسیب جدی وارد نمی نماید.
علاوه بر تفاوت در حد عقل نظری در میان زنان و مردان، تفاوت در عواطف هم وجود دارد. طبیعی است که زنان به خاطر رسالت مادری و همسری خود، از شدت عواطف بیشتری برخوردار هستند که این
مسأله به خودی خود برای زن، بسیار ارزشمند است چرا که غرایز و عواطف در آدمی سرچشمه همه نوع حرکت و فعالیت است و بنا بر تعبیر روان شناسان موتور اصلی حرکت و فعالیت مادام العمر در انسان، عواطف می باشد و نوع و شدت و ضعف آن تأثیر خاصی در زندگی فردی، اجتماعی انسان دارد.
کلید سعادت و شقاوت انسان را باید در سلامت و عدم سلامت عاطفی او جستجو کرد. مکدوگال می گوید: «تنظیم و تعادل عواطف، اساس تکامل شخصیت است و شخصیت هر فرد عموما از قوت و ضعف عواطف او سرچشمه می گیرد.»
از آنجا که شدت عواطف در زنان بیشتر است، لذا ادراکات عقلی زن بیشتر از عواطف تأثیر می پذیرد. ولی مردان به جهت آنکه کمتر تحت تأثیر ساختار عاطفی خویش قرار دارند از جهت غلبه و قدرت عاطفی بر مردان غالب شده، در نتیجه مردان از جهت عاطفی و زنان از حیث عقلانی نسبت به یکدیگر احساس نیاز می کنند.
به عبارت دیگر، نقصان عقلی زن به تمامیت عقلی مرد و نقصان عاطفی مرد به تمامیت عاطفی زن ترمیم و جبران می شود و از آنجا که زندگی انسان و کمال او هم محتاج زمینه های عاطفی و هم نیازمند عقل تمام می باشد، در این صورت یک زن و مرد با هم یک واحد تمام انسانی را می سازند.
لذا امام علی(ع) در نهج البلاغه به صراحت می فرماید:
«معاشر الناس! ان النساء نواقص الایمان و نواقص العقول ...»
همان طور که توضیح داده شد این یک نقص ارزشی و کیفی نمی باشد، بلکه به جهت وجود سراسر عاطفه زن، و به جهت تأثیرپذیری ادراکات از عواطف (چه زن، چه مرد) است که همین مسأله موجب نقصان عقل در زن می شود.(4)
تفاوت در حدود وظایف و تکالیف
شرعی بین زن و شوهر
یکی از تفاوتهای دیگری که بین زن و مرد وجود دارد و حضرت علی(ع) هم به آن اشاره کردند تفاوتها در عرصه های وظایف و تکالیف است.
همان طور که در بخش قبل توضیح دادیم، گرچه فعالیت عقلی تجریدی و تعمیمی در مغز مرد بیشتر است اما بزرگتر بودن جمجمه و سنگین تر بودن مغز مرد و بیشتر بودن عقل نظری در مرد به معنای نزدیک بودن مردان به آستان حقیقت متعالی و درک بهتری از واقعیت هستی نیست بلکه اگر مرد به وسیله حواس و عقل نظری خود به حیات می نگرد و به حقیقت نایل می شود، زن بیشتر نوعی علم حضوری و شهودی دارد، در حالی که مرد، بیشتر با علم حصولی به حقیقت می نگرد. اگر مرد بیشتر در آیینه عقل به حقایق چشم می دوزد ولی زن در آیینه ذات خویش به حقیقت می نگرد.(5)
و از آنجا که عقل در اغلب روایات و سخنان معصومین(ع) به معنای عمل به دین و تقوای عملی آمده است و آنچه که مایه گرامی داشت انسان در محضر پروردگار می گردد تقوا است: «ان اکرمکم عند اللّه اتقیکم» و تقوا در اثر عمل صالح است که رشد پیدا می کند بنابراین ضعف و محدودیت عقل نظری زن هیچ گونه آسیبی در عرصه دینداری و دین باوری او نمی زند، بلکه زن به خاطر نفس بسیار حساس و مستقیمی که در حیات دارد خیلی سریع تر و بهتر با خدای هستی بخش ارتباط برقرار می کند.
به طور کلی باید گفت وصول به تقوای عملی و کمال اخلاقی برای مردان به جهت حاکمیت قدرتمند غرایز و تمایلات شهوانی و همچنین داشتن روحیه سخت و زمخت و انعطاف ناپذیر و آمادگی بیشتر برای خودخواهی، عصیانگری، تکبر و ... امری مشکل بوده و محتاج مشقات و تحمل ریاضتهاست، در حالی که بر عکس مردان، زنان به جهت ضعف و محدودیت غرایز و شهوات بر آنها و داشتن روحیه لطیف و سریع الانفعال و انعطاف پذیر، زمینه گرایش به تقوا و ایمان الهی در آنان بیش از مردان است. گرچه سطح قدرت فکری، عقلانی و حکمت نظری زنان پایین تر از مردان است ولی در مقابل استعداد شدید عاطفی زن و رابطه مستقیم او با حیات، طی طریق تقوا و عمل و تعهد و عرفان و تعبد برای او سهل تر و آسان تر است و زن از طریق شهود و عرفان بهتر می تواند راه قرب الهی را بپیماید.(6)
البته روان شناسان هم به مسأله وجود بینش درونی در زن و زمینه برقراری ارتباط بیشتر با جهان هستی و هستی آفرین را مطرح کردند که امکان پرداختن مفصل به نظریات آنان نمی باشد. در این مسأله بین روان شناسان و نظریه پردازان توافق اجماعی وجود دارد که زنان در عرصه دینداری و دین باوری از مردان به خاطر برخورداری از بینش درونی قوی تر هستند. خانم جینالمبروز، روان شناس معروف می گوید:
«بینش، قوه باصره درونی زن است و این دیده پنهانی می تواند قبل از وقوع واقعه، نتیجه آن را مشاهده کند، و به زن الهام دارد. بینش زن قطب نمایی است که او را از گمراهی نجات بخشیده...».(7)
«سوزان ویه» که متخصص گیاهان دارویی است به این نکته اشاره دارد و می گوید: «در سراسر دنیا مردان از طریق تفکر درون گرایانه در رسیدن به بینش درونی و ارتباطات تلاش می نمایند حال آنکه زن یائسه به طور طبیعی در این مرحله قرار می گیرد.»(8)
در پیشتازی زنان و از فضایل آنان همین بس که در صدر اسلام، زنان زیادی قبل از اینکه همسران خود دین حنیف را بپذیرند حقانیت آن را با استدلال تشخیص داده و در پرتو عزم استوار به آن ایمان آورده اند. در حالی که مردان فراوانی نه تنها از آن استنکاف داشته و در حقانیت آن تردید داشتند بلکه برای خاموش کردن نور آن سعی بلیغ می نمودند. این مسأله نشانه هوشمندی و نبوغ زنان و پیشتازی آنان در عرصه دینداری است. در همین رابطه مالک بن انس در موَطَاء خود چنین نقل می کند که عده ای از زنان در حالی اسلام آورده بودند که شوهران آنها کافر بوده اند مانند دختر ولید بن مغیره که همسر صفوان بن امیه بود و قبل از شوهرش مسلمان شد و نیز ام حکیم دختر حارث بن هشام که شوهرش عکرمة بن ابی جهل بود پیش از همسرش اسلام آورد.(9)
حضرت علی(ع) نقصان ایمان زنان را در دوران قاعدگی به جهت ترک نماز و روزه می دانند، و این به این معنی نیست که ساختار اعتقادی زنان دچار نقصان است. بلکه به جهت شرایط خاص جسمی و روانی زن در دوران قاعدگی بعضی از تکالیف و وظایف در این دوره از زن خواسته نشده است لذا میزان و حد تکلیف زنان و مردان از این جهت با هم متفاوت است که البته ترک نماز و روزه در این دوره ممکن است از نظر اعتقادی، خللی در زن ایجاد نماید. و جهت جبران این نقصان و کمبود اسلام سفارش به برقراری رابطه با خداوند به وسیله ذکر و دعا و قرائت قرآن نموده است و در اوقات خاص نماز، توصیه شده که زنان وضو بگیرند و در سجاده نماز خود مشغول ذکر و دعا شوند و از طرف دیگر روزه هایی را که در این ایام ترک کرده را هم بعد از ماه مبارک رمضان به جا آورد.
پس این کاهش فشار تکلیف و رهایی زن، به خاطر شرایط خاص زن است و زن می تواند با ذکر دعا و ارتباط با خدا از عوارض سوء آن در ایمان خود بکاهد. اصلاً به این معنی نیست که زنان به طور کلی از نظر ایمانی دچار نقصان هستند و اشاره حضرت به دلیل نقصان ایمان (که همان برکنار بودن از نماز و روزه در ایام عادت) مؤید این مسأله می باشد، چطور ممکن است که بنابر تعبیر قرآن زنان برخوردار از حیات طیبه باشند و دارای تمامی کمالات معنوی که مردان از آن برخوردارند باشند ولی از نظر ساختار اعتقادی و شخصیت ایمانی دچار نقص باشند؟!!
تفاوت زن و مرد در عرصه هیجانات
یکی دیگر از تفاوتهای روانی که بین زن و مرد وجود دارد،در زمینه هیجانات است و روان شناسان معتقدند زنان سرعت هیجان آنان بیشتر از مردان است. لذا عکس العمل آنان در مقابل حوادث و اتفاقها متفاوت است.
پرفسور ریک می گوید: «زن و مرد از نظر ترکیب به کلی با هم فرق می کنند، علاوه بر این احساس موجود و میزان هیجانات آنها مثل هم نخواهد بود و هیچ گاه یک جور در مقابل حوادث و اتفاق عکس العمل نشان نمی دهند.»
در این زمینه جینالمبروز می گوید:
«آنچه زن را به اتخاذ تصمیمات خود برمی انگیزد احساسات قلبی او است نه مقدمات عقلی ...»(10)
به هر حال سرعت هیجان پذیری زن نسبت به مرد یک تفاوت روانی است بین آن دو که در عکس العمل ها و تصمیم گیری های زن تأثیر دارد.
لذا حضرت علی(ع) به این تفاوت روانی توجه داشته اند و سفارش می کنند که «و لا تهیجوا النساءَ باذیً ...؛
عواطف و احساسات زنان را تهییج نکنید ولو آنکه به نوامیس و بزرگان شما اهانت کنند ...»
تحریک عواطف و احساسات زن ممکن است باعث انجام کارهای خلاف عقل و شرع شود و عکس العمل نامناسب از خود نشان دهد. چون سرعت هیجانات او باعث می شود که قوای عقلانی و نفسانی او تضعیف شود و ضعف این قوا در اعمال زنان و تصمیم گیری های آنان تأثیر بسیار زیادی در زنان دارد. لذا توصیه حضرت این است که زنان را دستخوش حوادث و هیجانات زیاد قرار ندهید تا موجب رفتار ناشایست آنان فراهم نشود.
4ـ تفاوتهای زن و مرد در تحمل
بارهای سنگین و طاقت فرسای زندگی
یکی دیگر از تفاوتهای روانی، بین زن و مرد از دیدگاه روان شناسان و متخصصان فن تفاوتهای آنها در تحمل مسؤولیتهای سنگین و بارهای سنگین و طاقت فرسا است. جان گری روان شناس مشهور آمریکایی می گوید:
«زنان چون دارای دیدی بسیار باز و گسترده هستند، احتیاجات دیگران، آنها را خیلی زود کلافه می کند، زنان در آن واحد حواس خود را به چندین موضوع و شکل معطوف می دارند و یکی از عواملی که باعث می شود زنان زود کلافه شوند این است که خیلی سریع توانایی خود را در تعیین تقدم امور از دست می دهند و نمی دانند کدام یک از مسایل را زود بررسی کنند. این حالت سبب می شود که زودتر مغشوش و آشفته شوند و یک دفعه احساس می کنند توانایی انجام هیچ کاری را ندارند. ولی هوشیاری و درایت مرکزی که مردان دارند به صورت غیر قابل باوری باعث مصمم بودن و کارآیی آنها می شود.»(11)
و به همین جهت است که روان شناسان معتقدند که اگر اموری در حد طاقت زنان نسبت به آنها تحمیل شد موجبات مسخ روانی آنها فراهم می شود و توصیه می شود که زنها حتی الامکان کمتر در معرض کارهای سنگین و کلان و امور طاقت فرسا قرار گیرند تا سلامت روانی آنها دچار اختلال نشود.
امام علی(ع) در هزار و چهار سال پیش از این توجه به این نکته داده و در وصیت خود به امام حسن(ع) فرمودند:
«و لا تملّک المرأَةَ من امرها ما جاوز نفسَها، فان المرأة ریحانة و لیست قهرمانة؛(12)
زن را بیش از حدّ خودش، اختیاردار و مسؤول نکن، چرا که زن، گلی است و نه مسؤول دخل و خرج».
و یا همان طور که قبلاً اشاره شد باز حضرت سفارش می کنند: «و لا تحملو النساء اثقالکم ...؛ بارهای سنگین زندگی را بر زنان تحمیل نکنید».
5ـ تفاوتهای زن و مرد در
عرصه های تصمیم گیری و مشورت
یکی دیگر از تفاوتهای روانی زن و مرد، تفاوت در تصمیم گیری است. همان طور که توضیح دادیم متمرکز بودن مردان و دید باز زنان در تصمیم گیری آنان نقش مؤثری دارد. زنان برای حل مشکل، چندین راه حل را پیدا می کنند لذا قادر نیستند متمرکز شوند و تصمیم گیری کنند. همچنین زنان چون خواهان برقراری رابطه هستند بیشتر تمایل دارند که در تصمیم گیری های خود دیگران را نیز شرکت دهند.
بر عکس مردان به خاطر تمرکز کامل روی مشکل و مسأله، خیلی سریع قادر به تصمیم گیری هستند و ابتدا تصمیم می گیرند بعد آماده هستند در مبنای اطلاعات دیگران تصمیم خود را عوض کنند. و همین مسأله در مشورت زنان و مردان، تفاوت ایجاد می کند.
همان طور که گفتیم خانم جینالمبروز می گوید: «آنچه زن را به اتخاذ تصمیمات خود برمی انگیزد احساسات قلبی اوست نه مقدمات عقلی.»(13)
لذا احساسات و عواطف شدید همان طور که می تواند در تصمیم گیری مرد تأثیر گذارد در زنها هم تأثیر می گذارد منتها به جهت غلبه عواطف و احساسات شدید زنان، بیشتر بر اساس عواطف و احساسات تصمیم می گیرند قبل از آنکه جنبه های عقلانی آن را در نظر بگیرند. به همین جهت حضرت علی(ع) در وصیت خود به امام حسین(ع) فرمودند:
«ایاکم و مشاورة النساء فان رأیهُنَّ الی وهن؛(14) بپرهیزید از مشورت با زنان، زیرا رأی و اراده شان ضعیف و سست است.»
البته مقصود از سخن فوق نفی هر گونه مشورت با هر زنی نیست چرا که زنان مؤمنه و کسانی که از نظر عقلانی رشد یافته هستند باید مورد مشورت قرار گیرند.
لذا در کلام دیگر حضرت علی(ع) می فرمایند: «ایاک و مشاورة النساء الا من جربت بکمال عقل؛ از مشورت با زنان بپرهیزید مگر زنانی که کمال عقل آنها آزمایش شده است.»(15)
6ـ تفاوت زن و مرد در عرصه های
عشق ورزی و نیاز به محبت
کلمه واحد عشق دو معنای متفاوت برای زن و مرد دارد، آنچه زن از عشق، استنباط می کند، یعنی ایثار، سرسپردگی بی دریغ و فروگذاری است ولی مردان در شدیدترین شیفتگی هایشان خود را هرگز یکسره وا نمی گذارند. هیچ گاه نمی خواهند هستی خود را یکسره به پای زن بریزند و در زن تحلیل روند اما زنان بی محاسبه و خالصانه عشق می ورزند و به راحتی شخص خود را در این عشق ورزی فراموش می کنند.
خانم جینالمبروز می گوید:
زنان به سوی امور زنده و سودمند تمایل دارند. زنان دیگرخواه هستند و از تصور اینکه زحمت آنها موجب راحتی دیگران است خرسند شده و به هر رنجی تن می دهند. ولی مرد قیدی به مفید بودن اعمال خود برای دیگران ندارد و تنها منظورش آن است که خرسندی خاطر خویش را فراهم سازد.(16) و به همین جهت است که زن حاضر است تمام موجودی خود را در راه عشق و محبت نسبت به همسر خود، نثار کند و تمام همّ و تلاش او مصروف به دست آوردن قلب همسر خود می کند و هر چه کمتر محبت ببیند بیشتر محبت می کند تا شاید بتواند محبت و توجه همسرش را به خود معطوف نماید.
پروفسور ریک می گوید:
بهترین جمله ای که یک مرد می تواند به زن خود بگوید عبارت عزیزم تو را دوست دارم است.(17) عدم توجه به این نیاز اساسی زن می تواند خسارتهای جبران ناپذیری به بار آورد. «زن فقط وقتی زنده است که معشوق باشد و توجه کردن به او، مایه حیات است».(18)
حضرت علی(ع) در این زمینه فرموده اند: «زنان آرمانشان مردانند». امام صادق(ع) در باره نیاز زنها به محبت و به هدف ارزشمند نمودن محبت به زنان، و ارج نهادن به این نیاز اساسی زنان، می فرمایند محبت به زنان از اخلاق انبیاء است.(19)
نقش زن در خانواده از نگاه
امام علی(ع)
نقش زن در خانواده از محوری ترین نقشها است چرا که دو وظیفه بسیار اساسی و حیاتی در خانواده به عهده زن گذاشته شده است؛ وظیفه همسری، و وظیفه مادری. که این دو نقش از حیاتی ترین و اصیل ترین نقشها در ایجاد سلامت در جامعه می باشد.
زن مظهر سکونت و مودت که دو عامل مهم برای ایجاد سلامت روانی در افراد و نهایتا در جامعه است می باشد خانواده بهترین زمینه ساز کمال زن و مرد است و آثار عمده ای در ارتقاء و رشد و پویایی جامعه ایفا می کند، و زن محور خانواده است.
به همین جهت ایفای وظیفه زن در کانون خانواده از طرف مولای متقیان علی(ع) به عنوان یک جهاد فی سبیل اللّه شمرده شده است:
«جهاد المرأة حسن التبعل؛(20) جهاد زن حسن شوهرداری است.»
علاوه بر وظیفه همسری که زن به عهده دارد وظیفه بسیار مهمی را مادر در زمینه تربیت کودکان دارد. در این رابطه به ذکر چند کلام نورانی از امام(ع) اکتفا می کنیم:
حضرت در مورد تغذیه کودک با شیر مادر و نقش آن در پرورش شخصیت کودک می فرمایند:
«ما من لبن رضع به الصبی اعظم برکة علیه من لبن امه؛(21)
هیچ شیری که به کودک داده می شود از شیر مادرش عظمت و برکتش بیشتر نیست.»
امام علی(ع) به تأثیر شیردهی در بنای ساختار شخصیتی و اعتقادی به میزانی اهمیت می دادند که افراد را سفارش به توجه و داشتن حساسیت نسبت به این مسأله می کردند. فرمودند: آنچنان که برای ازدواج (حساسیت به خرج می دهید) و انتخاب می کنید، برای شیر دادن نیز انتخاب کنید، زیرا شیر دادن طبیعت را تغییر می دهد.(22)
حضرت علی(ع) نقش مادر را در ایجاد سجایای اخلاقی در فرزندان بسیار مهم می دانند و می فرمایند:
«حسن الاخلاق برهان کرم الاعراق؛(23) سجایای اخلاقی دلیل پاکی وراثت و فضیلت ریشه خانوادگی است.»
همچنین حضرت فرمودند:
کسی که ریشه خانوادگی اش شریف است در حضور و غیاب و در هر حال دارای فضیلت و صفات پسندیده است.(24) و نیز فرمودند:
ملکات پسندیده و اخلاق خوب دلیل وراثتهای پسندیده انسان است.(25)
مجموعه صحبتهای حکیمانه امام علی(ع) حکایت از نقش کلیدی و محوری مادر در ایجاد و تربیت فرزندان سالم با سجایای اخلاقی و پسندیده که یکی از مؤثرترین خدمتها به جامعه است، دارد.
نقش زن در جامعه از دیدگاه
امام علی(ع)
از آنجا که نظام اجتماعی در طرح نظام حکومتی اسلام با حیات انسانی پیوندی قوی دارد و در این طرح حکومتی زنان جایگاه ویژه ای دارند، چرا که عرصه حیات اجتماعی یکی از ساحتهای مهم تکاپو و رشد و تعالی انسان به سوی کمال است و اسلام بعد از اینکه زن را به مقام و مرتبت انسانی رساند در جهت نیل او به کمال هیچ گونه ممانعتی به عمل نیاورد.
گرچه مسؤولیتهای طبیعی و کنش فطری آنها احراز برخی از مشاغل (جهاد، حکومت، قضاوت) را بر ایشان محدود می سازد، اما فضای سیاسی برای فعالیتها و مشارکتهای اجتماعی دیگر باز است. همان طور که پیامبر اکرم(ص) او را در فعالیتهای اجتماعی همچون بیعت، مسؤولیت امر به معروف و نهی از منکر، هجرت، پناهندگی سیاسی و حرکات اجتماعی دیگر سهیم ساخت از آنجا که در این مقاله فرصت پرداختن به آنها نمی باشد، به همین مقدار بسنده می کنیم.
چرا که همان طور که اشاره شد زنان به جهت ساختار روانی خاص خود بیش از مردان در معرض آسیب و هدف توطئه، توطئه گران و فتنه جویان قرار می گیرند. چون یکی از ویژگیهای زن، ظرافت روحی و قدرت عاطفه اوست اگرچه این روحیه حساس برای تربیت انسان و ایفای نقش مادری زن ضرورت دارد ولی اگر در مسیر صحیح قرار نگیرد و دائما تحت مراقبت و تربیت شدید نباشد در معرض خطر سوء استفاده و بهره کشی غیر معقول و غیر منطقی و ظالمانه قرار خواهد گرفت.
تجربه تاریخی نشان داده است، زنان بیش از مردان در معرض سوء استفاده سیاسی قرار می گیرند. نکته مهمی که امام در جریان فعالیتهای اجتماعی زنان مورد توجه قرار دادند میزان آسیب پذیری زنان و توجه به اینکه مراقب باشند که مورد بهره کشی قرار نگیرند، چرا که شیادان و فرصت طلبان در کمین هستند.
خطبه 80 امام علی(ع) پس از یک حادثه سیاسی (جنگ جمل) نکته مهمی را که در واقع به نفع زنان است تذکر می دهد و از حقیقتی پرده برمی دارد که مراعات آن در حوادث و فتنه ها راهگشا و جهت نما است. در واقع این خطبه یک حکم ارشادی را بیان می کند، زمینه انحراف و سوء استفاده را نشان می دهد و هشداری است برای آنها که در بحرانها و درگیریهای سیاسی و اجتماعی قرار می گیرند و دانسته و نادانسته کمک به ظلم و فساد می کنند.(26)
عواملی که از دیدگاه امام علی(ع) آسیب پذیری اجتماعی زنان را افزایش می دهد:
1ـ تأثیر عواطف و احساسات آنها بر قضاوتهای عقلی
2ـ هیجانات و انفعالات شدید زنان
3ـ نقصان در ایمان که به جهت ترک نماز در ایام حیض برای زن ایجاد می شود (همین مضمون در سخنی از پیامبر اکرم(ص) نیز آمده است.)(27)
4ـ زیبادوستی و خودآرایی در زنان
5ـ عاطفه دگرخواهی و ارتباطات گسترده.
همان طور که گفته شد به خاطر وجود این پنج ویژگی در زنان، زمینه آسیب پذیری اجتماعی و دینی آنان، افزایش می یابد و مجموعه صحبتهای امام علی(ع) ایجاد حساسیت و جلب توجه زنان به این مقوله ها و همچنین دست اندرکاران اداره جامعه است.
امروزه از نظر روان شناسی ثابت شده، زنانی که برای جلب نظر مردان خویش، خود را به آب و آتش زده و آسایش جسم و روح خویش را فدای یک لحظه عنایت آنان می سازند اصولاً افراد بیمار، افسرده و اندرونی ناامن و پراضطراب دارد.(28)
به همین جهت امام علی(ع) به فرزندشان امام حسن، لزوم کنترل این حسن دگرخواهی و ارتباطات گسترده را یادآور می شوند.
ماحصل کلام اینکه از منظر امام علی(ع) هیچ گونه ممانعتی برای فعالیتهای اجتماعی خانمها وجود ندارد کما اینکه حضرت فاطمه زهرا(ع) و دخترشان زینب(ع) چنین فعالیتهایی را داشتند.
در حکومت علی(ع) نیز بانوانی بودند مصمم و ثابت قدم، که در راه احیای ارزشهای اسلامی و دفاع از حریم ولایت و امامت و پاسداری از اسلام تلاش کردند و ثابت قدم و استوار، و با قدرت تمام در مقابل توطئه گران ایستادند. از جمله آنها زرقاء بنت عدوی است که در صفین میان لشکر امیر مؤمنان بود و مردم را به نصرت آن حضرت تشویق می نمود. وی شعرها و مقاله های فصیح بسیار در این موضوع سروده است.
از جمله صحابه امام علی(ع) سوده دختر اشتر همدانی است که اموال خود و قبیله اش را سربازان معاویه گرفته بودند. او به دربار معاویه رفت و اموال را باز خواست، معاویه شعرهای سوده را که در جنگ صفین علیه او سروده شده بود یادآور گشت و سوده پاسخ داد، البته این اشعار از من است و شخصیتی چون من به خاطر ترس، هرگز از حق رویگردان نمی شود. و از دوستی علی(ع) دفاع نمود.(29) در جنگ جمل نیز از زنان صحابه حدود 20 نفر همراه حضرت بودند.
