مهدویّت و نجات بشریت توسط یک منجی آسمانی در تمامی ادیان الهی وجود داشته و دارد. در حوزة اسلام نیز این عقیده در بین همه فرق اسلامی کما بیش مطرح است . همچنین این مسأله در گسترة معارف شیعه امامیّه از چنان جایگاه والایی برخوردار است که همة اصول و فروع دین به نحوی به آن وابستگی دارد. تنها افزون از ششصد حدیث نسبت به غیبت و قیام حضرت خاتم الاوصیاء(ع ) از ائمه معصومین (ع ) صادر گردیده است . این احادیث جدا از حجم انبوه روایاتی است که دربارة شخص و شخصیّت حضرت بقیة الله (عج )، اعم از اسم و رسم و تولّد و سیرة عملی واجتماعی و مقام ومنزلت ظاهری و معنوی و نقش آن بزرگوار در دنیا وآخرت به ما رسیده است . 1
دربارة یکایک موضوعات فوق از سوی بزرگان شیعه آثار بسیاری در طول تاریخ تشیّع تألیف گردیده و به عنوان مثال در بحث غیبت و شبهات پیرامون آن از دوره شیخ صدوق (ره ) و محمد بن ابراهیم نعمانی دو تن از دانشمندان نامور شیعه در قرن چهارم که به ترتیب کتابهای «کمال الدّین و تمام النعمة » و «الغیبة » را نوشتند تا عصر شیخ طوسی که او نیز در قرن پنجم کتاب دیگری با عنوان «الغیبة » به رشته تحریر درآورد و تا روزگار حاضر، عناوین بسیاری در این موضوع نوشته شده است .
اصولاً سه بحث مهدویّت ، غیبت و قیام یا خروج امام مهدی (عج ) با روایات رسول خدا(ص ) در این موضوع آغاز شد و با گذشت زمان توسط ائمه معصومین (ع ) تکمیل گردید و با تغییر اوضاع اجتماعی وسرخوردگی های امت از ظلم خلفای جور، قوّت و شدّت یافت .
امت که ظهور مصلحی بزرگ برای نجات اسلام و مسلمین را انتظار می برد، این روایات را نصب العین خود قرارداد.
با سقوط بنی امیّه و روی کار آمدن بنی عباس که با شعار فریبندة «الرّضا من آل محمّد» اعتماد مردم را برای مدّتی کوتاه به خود جلب کردند، امید توده های محروم به ظهور دولت حقّه بیشتر شد. در این برهه با خلفا با بهره گیری از حربه تزویر و به منظور سوء استفاده از احساسات و اعتقادات مردم در زمینة ظهور منجی اسلام ، القاب حضرت ولیّ عصر و به ویژه لفظ «مهدی » را بر خویش و خلیفه زادگان خود می نهادند و به دروغ ادّعای مهدویت می کردند، مانند منصور، هادی ، مهدی ، و ... و البّته به زودی و با جنایاتی که این ستم پیشگان در حق خاندان پیامبر(ص ) اعمال کردند، اعتماد مردم از ایشان سلب شد. شاعری در دورة بنی عباس می گوید:
یا لیت جور بنی مروان عادلنا یا لیت جور بنی العباس فی النّار
ایکاش ستم بنی امیّه باز گردد و ظلم بنی عباس به دوزخ واصل شود!
در این دوره با پرسش مکرّر شیعیانی روبرو می شویم که از امام معصومِ عصر خود می پرسیدند: آیا شما آن «قائم آل محمّد» هستید که پیامبر وعده فرموده است ؟
اگر هنر را بازتاب فرهنگ و اعتقادات هر عصری بدانیم ، ملاحظه می کنیم که این انتظار در آینة هنر انعکاس بیشتری دارد و کمتر شاعری شیعی در این مقطع تاریخی است که ظهور و قیام امام مهدی (عج ) را در آثار واشعار خود نداشته باشد. از جمله می توان به شاعرانی نظیر کمیت ، سید حمیری و دعبل خُزاعی اشاره کرد که فرد اخیر در دورة امام رضا (ع ) می زیسته و قصیدة تائیّة مشهور و جاودان خود را برای اوّلین بار بر آن حضرت عرضه کرده است . وی در این قصیده می گوید:
خروج امام لا محالة خارج یقوم علی اسم الله و البرکات
یمیّز فینا کلّ حقٍ و باطلٍ و یجزی علی النّعماء و النقمات
ظهور و قیام پیشوایی که بی تردید و قطعاً در پرتو اسم اعظم الهی و برکات آن قیام خواهد کرد و بر اساس عدل و قسط ، بین حق و باطل جدایی می افکند و پاداش در خور نعمت ونقمت ، برای اهل آن خواهد داشت .
هنگامی که دعبل به این ابیات رسید و آنرا خواند، حضرت رضا (ع ) به شدّت گریست و فرمود:
ای خزاعی .. این دو بیت را روح القدس بر زبان تو جاری کرده است . آیا می دانی که آن امام کیست و چه زمانی قیام خواهد کرد؟
دعبل عرضه داشت : نه سرورم ، جز اینکه از اهل آن شنیده ام که امامی از شما خاندان وحی و رسالت به پا خواهد خاست و زمین را از تباهی و فساد پاک نموده ، آنرا همانگونه که از ظلم سرشار شده از عدل سرشار خواهد ساخت .
امام رضا(ع ) فرمود:
ای دعبل ! امام پس از من پسرم محمّد است و پس از او پسرش علی و پس از او پسرش حسن و پس از او پسرش حجّت قائمی است که در غیبتش انتظار برده می شود و پس از ظهورش ، فرمانش را اطاعت می کنند. اگر از عمر جهان جز یک روز باقی نمانَد، خداوند آن روز را آنقدر طولانی خواهد ساخت که او ظهور کند و زمین را از عدل و داد پر کند، همانطور که از ظلم و ستم انباشته شده است و ... 2
در بین روایاتی که از ائمه معصومین (ع ) دربارة حضرت مهدی (عج ) آمده روایات حضرت امیرمؤمنان علی بن ابیطالب (ع ) ویژگی خاصی دارند. این ویژگی را در دو جهت می توان بررسی کرد:
اوّل : شخصیت امیرمؤمنان علی بن ابیطالب (س )
دوّم : فاصلة زمانی آن حضرت تا امام مهدی و اِخبار غیبی امیرمؤمنان (ع )
در مورد اوّل باید توّجه داشت امام علی بن ابیطالب (ع ) سیّد الاوصیاء است . او در دامان پیامبر(ص ) رشد یافته و اوّلین کسی است که اسلام آورده و از سرچشمة وحی سیراب گشته است .
از این رو با توجه به کمالات و فضایلی که ویژه امام علی امیرمؤمنان (ع ) می باشد و همه روشنگر رفعت وبلند مرتبگی وجود مقدّس علوی است ، ارزش و اهمیّت اِخبار آن گرامی نسبت به خصائص و امتیازات فرزند ارجمندش حضرت ابا صالح المهدی (عج ) آشکار می شود.
امّا در بعد دوّم و از منظر فاصلة زمانی دوران امیر مؤمنان علی (ع ) و روزگار حضرت بقیة الله (عج ) باید گفت :
همانطور که بیانات رسول خدا(ص ) نسبت به حوادث آینده ، اِخباری غیبی است که از وحی الهی سرچشمه گرفته است ، حضرت علی (ع ) نیز با بهره گیری از علم پیامبر(ص ) اَخباری غیبی فرموده که بسیاری از آن ها در ظرف زمان خود قرار گرفته ، واقع گردیده است ، از جمله واقعه کربلا و شهادت امام حسین (ع ) و شهادت میثم تمّار بدست ابن زیاد و نحوة آن ، و استیلاء بنی عبّاس ، و بنای شهر بغداد وخصوصیّات آن ، و انقراض عبّاسیان به دست مغول و ...
بنابراین اِخبار آن حضرت راجع به حضرت مهدی (عج ) نیز که دویست و چند سال قبل از تولّد آن حضرت بیان شده از شمار مغیبات بوده و حائز اهمیت فراوانی است .
باید توجّه داشت که اهتمام امام علی بن ابیطالب (ع ) به بیان خصائص شخصی و شخصیّتی حضرت بقیة الله (عج ) و شیفتگی آن گرامی نسبت به امام مهدی (ع ) صرفاً یک شیفتگی احساسی و مبتنی بر رابطه پدری و فرزندی نیست ، بلکه این تعلّق و توجّه اوّلاً از کمالات بی کرانة آن طاووس اهل بهشت سرچشمه می گیرد که رسول خدا(ص ) در آخرین لحظات عمر شریفش با عباراتی نظیر: «پدر و مادرم به فدای آن کسی که انوار قدس از لباسهایش متشعشع است » او را می ستاید ... کمالاتی که از آباء طاهرین آن حضرت بلکه از همه انبیاء یکجا در او فراهم آمده و تجلّی و ظهور یافته است ، چنان که در توصیف آن سرور آمده است که دارای صولت حیدری و حلم حسنی و شجاعت حسینی و ... است و آنچه خوبان همه دارند، او به تنهایی دارد.
راز دیگر محبّت و عنایت علوی به وجود اقدس امام ابا صالح المهدی (ع ) نشأت گرفته از آن است که تنها اوست که مجاهدات همة انبیاء و اولیاء بویژه جهاد عظیم حضرت خاتم الانبیاء وامیرمؤمنان و ائمه اطهار(ع ) را در برپایی دین خدا و گستردن عدل و قسط در عرصه زمین به نتیجه و ثمر می رساند و به عبارت دیگر، تنها به دست اوست که دین در تمام ابعاد واقعی اش ، مجال ظهور و بروز و اجرا می یابد.
نمونه ای از آنچه آن بزرگوار درباره غیبت و قیام و شخصیت حضرت ولی عصر(عج ) فرموده به شرح زیر است :
راز ولادت پنهانی و غیبت :
قال امیرالمؤمنین علی (ع ): ان القائم منا اذا قام لم یکن لاحد فی عنقه بیعة فلذلک تخفی ولادته و یَغیبُ شَخْصُه .
امام علی بن ابیطالب (ع ) فرمود:
هنگامی که قائم ما بپا می خیزد، بیعتی از هیچکس بر عهده ندارد و از همین روست که ولادتش پنهان می باشد وغیبت اختیار می کند!
] مأخذ: ترجمه اعیان الشیعه ، بخش حضرت مهدی (ع )، صفحه 141 [
وضعیّت شیعیان در روزگار غیبت و ارزش پایداری بر ایمان :
قال علی (ع ):
للقائم منا غیبة امدها طویل کأنّی بالشّیعة یجولون جولان النعم فی غیبته یطلبون المرعی فلا یجدونه الا فمن ثبت منهم علی دینه و لم یقس قلبه لطول امد غیبته امامه فهو معی فی درجتی یوم القیمة .
امام علی (ع ) فرمود:
برای قائم ما خاندان غیبتی است طولانی ؛ گویا شیعیان را می بینم که در غیبت او چون چرندگانی در جستجوی چراگاه سرگردانند؛ آگاه باشید هر کس از آنان که بر دین خود پایدار بماند و درازی مدّت غیبت پیشوایش ، قلب او را به قساوت واندارد، او در رستاخیز همراه من و در درجه من خواهد بود.
]مأخذ: کمال الدین و تمام النعمة ، نسخه مترجم ، جلد 2، صفحه 421 [
داوری های نادرست نسبت به امام :
قال الامام علی (ع ): صاحب هذا الامر من ولدی هو الذی یقال ماتَ او هلک فی ایّ وادٍسلک .
امیرالمؤمنین امام علی بن ابیطالب (ع ) فرمود: صاحب الامر (صاحب این امر) از فرزندان من است . اوست همان کسی که در خصوصش گویند: در گذشته یا نابود گشته ! یا آنکه (اگر زنده باشد) معلوم نیست به کدام سرزمین رفته است !
] مأخذ: غیبت نعمانی [
تصدّی امر ولایت و تقدیر به اذن خداوند:
قال امیرالمؤمنین علی (ع ): ان لیلة القدر فی کل سنة و انَّهُ ینزل فی تلک اللّیلة امرُ السّنة ولذلک الامر وُلاةٌ من بعد رسول الله صلّی اللهعلیه وآله وسلّم ؛ (هُم ) انا و احد عشر من صلبی ائمة محدثون .
امیرالمؤمنین علی (ع ) فرمود:
همانا در هر سال شب قدر وجود دارد و در آن شب مقدّرات سال آینده نزول می یابد، و موضع نزول نیز والیانی هستند که پس از رسول خدا(ص ) عهده دار امر ولایتند، و نخستین ایشان منم و سپس یازده فرزندم ، پیشوایانی که فرشتگان با ایشان سخن گویند.
] مأخذ: ترجمه اعیان الشیعه ، بخش حضرت مهدی (ع )، صفحه 142 [
آرزومندی برای ظهور:
قال امیرالمؤمنین علی (ع ): فَیَا ابنَ خیرةِ الاِماء! مَتی تنتظرُ؟ ابشر بنصر قریب من رب رحیم .
امیرمؤمنان علی (ع ) پس از پایان پیکار نهروان در ضمن سخنانی که ایراد کرد، فرمود:
ای فرزند بهترین بانوان !3
تا کی برای دریافت فرمان ظهور از جانب خداوند، انتظار خواهی برد؟
بیا! و به پیروزی بزرگ و نزدیک از سوی پروردگار مهربان بشارت ده .
] مأخذ: ینابیع المودة ، قندوزی حنفی ، صفحه 512 [
ویژگی امام و یارانش :
قال الامام علی بن ابیطالب (ع ): سیأتی الله بقوم یحبهم الله و یحبونه و یملک من هو بینهم غریب ، فهو المهدی .
امام امیرمؤمنان علی (ع ):
بزودی خداوند مردمی را می آورد که آنان را دوست می دارد و آنان نیز خدا را دوست دارند و بزرگمردی که میان آنان غریب و ناشناخته است ، فرمانروا و زمامدار امور می گردد و آن وجود گرانمایه حضرت مهدی (ع ) است .
] مأخذ: معجم احادیث المهدی (ع )، جلد 5، صفحه 91 [
جایگاه عترت پیامبر و منزلت مهدی (ع ):
قال علی (ع ): فنحن انوار السموات و الارض و سفن النجاة و فینا مکنون العلم و الینا مصیر الامور و بمهدیّنا تقطع الحجج ، فهو خاتم الائمّة ومنقذالامّة و منتهی النور و غامض السّرّ.
امام امیرمؤمنان علی بن ابیطالب (ع ) فرمود:
ما نور آسمانها و زمین و کشتیهای نجاتیم ، دانش در ما نهان است و ما گنجینة
گلستان قرآن » شماره 86 (صفحه 24)
----------------------------------------
آنیم ، بازگشت امور بسوی ماست و به مهدی ما حجّت های الهی تمام می گردد. او آخرین امام معصوم ، رهایی بخش امّت ، غایت نور امامت و راز پیچیده آفرینش است .
] مأخذ: معجم احادیث المهدی (ع )، جلد 3، صفحه 54 [
قطعیّت ظهور:
قال الامام علی بن ابیطالب (ع ): یظهر صاحب الرایة المحمدیّة و الدولة الاحمدیّة ، القائم بالسیف و الحال الصادق فی المقال ، یمهد الارض ویحیی السنة و الفرض .
امیرالمؤمنین امام علی (ع ) فرمود:
پرچمدار رایت محمّدی و دولت احمدی (ص )، همان بر پا خیزنده به شمشیر عدل و آن نیکوکردار راست گفتار سرانجام ظاهر خواهد شد؛ تا زمین را برای استقرار عدالت مهیّا و سنّت ها و واجبات الهی را زنده سازد.
] مأخذ: امام مهدی (ع ) از ولادت تا ظهور، صفحه 122 [
اقبال همگانی به امام :
قال امیرالمؤمنین علی (ع ): اذا نادی مناد من السماء: ان الحق فی آل محمد فعند ذلک یظهر المهدی علی افواه الناس یشربون ذکره فلا یکون لهم ذکر غیره .
امام امیرمؤمنان علی (ع ) فرمود:
آنگاه که آن فریادگر از آسمان ندا دهد که حقّ در پیروی از آل محمّد است ، ناگاه نام مقدّس مهدی بر زبانها می افتد، مردم هماره از او یاد می کنند وجز نام او سخن دیگری بر زبان ها نباشد.
] مأخذ: معجم احادیث المهدی (ع )، جلد 3، صفحه 35 [
فرمان آسمانی به اطاعت امام :
قال الامام علی (ع ): ... یقول جبرئیل فی صیحته : یا عبادالله! اسمعوا ما اقول : ان هذا مهدی آل محمّد، خارج من ارض مکّة فاجیبوه !
امام امیرمؤمنان (ع ) فرمود: (هنگام ظهور) جبریل در ندای آسمانی خویش می گوید: ای بندگان خدا! آنچه را می گویم بشنوید؛ این مهدی آل محمّد است که از مکّه ظهور کرده است ، پس او را پاسخ گویید و اطاعتش نمایید.
] مأخذ: الزام الناصب ، جلد 2، صفحه 200 [
مهدی (ع )، میراث دار انبیاء:
قال الامام امیرالمؤمنین (ع ): المهدی من ذرّیتی یظهر بین الرکن و المقام . علیه قمیص ابراهیم و حُلّة اسماعیل و فی رجله نعل شیث و الدلیل علیه قول النبی (ص ): عیسی بن مریم ینزل من السماء و یکون مع المهدی من ذرّیتی .
امام امیرمؤمنان (ع ) فرمود:
مهدی (عج ) از فرزندان من است . در مسجدالحرام از بین رکن یمانی و مقام ابراهیم آشکار می شود. پیراهن ابراهیم را در بر دارد و جامه اسماعیل را بر اندام و پای افزار شیث را به پای . نشانه وجود گرانقدر او سخن پیامبر(ص ) است که فرمود: عیسی بن مریم از آسمان فرود می آید و همواره همراه فرزندم مهدی خواهد بود.
] مأخذ: اثبات الهداة ، جلد 7، صفحه 45 [
امام مهدی (عج ) ، فرزند حسن و از نسل حسین :
قال الامام امیرالمؤمنین (ع ): الا و ان المهدی یطلب القصاص ممن لا یعرف حقنا و هو الشاهد بالحق و خلیفة الله علی خلقه ، اسمه کاسم جده رسول الله(ص ) ابن الحسن بن علی (ع ) من ولد فاطمه من ذریة الحسین ولدی !
امام امیرمؤمنان علی (ع ) فرمود:
آگاه باشید همانا مهدی از آنانکه حق ما خاندان پیامبر را نشناسند، انتقام خواهد گرفت . او گواه حق و خلیفه خداوند بر مردم است . او همنام جدّش رسول خداست و فرزند امام حسن بن علی العسکری ، و از فرزندان فاطمه زهرا و از نسل فرزندم حسین (ع ) می باشد.
] مأخذ: الزام الناصب ، جلد 2، صفحه 200 [
مهدی (ع )، نهمین نواده حسین (ع ):
امام ابو الحسن الرّضا از امیرالمؤمنین علی (ع ) چنین می گوید که به فرزندش حسین (ع ) فرمود:
نهمین ذرّیّة تو به حق قیام می کند و دین را پایداری و عدالت را گسترش می دهد.
امام حسین (ع ) عرضه داشت : ای امیرمؤمنان ! آیا آنچه فرمودی تحقّق خواهد یافت ؟
حضرت فرمود: آری ، به خداوندی که محمّد(ص ) را به رسالت برانگیخت و او را بر همه آفریدگان برتری داد، این امر واقع خواهد شد، امّا پس از غیبت بزرگ او وضعیّتی پیش خواهد آمد که جز دوستان با اخلاص و مؤمنان پاک سرشت که نور ایمان و محبّت ما در صفحه ضمیرشان نقش بسته ، کسی در باور دینی خود پایدار نمی ماند.
] مأخذ: ترجمه جلد 13 بحارالانوار، صفحه 334 [
هنگامه ظهور و فراخوان یاران :
از سخنان امیرالمؤمنین علی بن ابیطالب در نهج البلاغه شریف اوست که فرمود:
آنگاه که وضع زندگی مردم به آنجا برسد که از هر جانب ستم و آشوب روی دهد، آن سیّد بزرگوار و سرور عالی مقدار ظاهر می گردد و بر اریکه حکمرانی قرار می گیرد. یاران وی از هر سو چون پاره های ابر بهم پیوسته پیرامونش فراهم می آیند. او و پیروانش بر دین حق پایدار می مانند.
] مأخذ: نهج البلاغه فیض الاسلام ، صفحه 1192 [
پی نوشت ها:
1- معجم احادیث الامام المهدی و نیز جلدهای مربوط به زندگی امام مهدی (عج) از کتاب شریف بحار الانوار .
2- اکمال الدین ج 2 ص 372 و فرائد السمطین ج 3 ص 337.
3- خیره الاماء به معنای بهترین کنیزان می باشد که در اینجا برای تعظیم و تجلیل ، بهترین بانوان ترجمه شده است .
پایان مقاله
