|
إِنَّ الَّذِینَ قَالُواْ رَبُّنَا اللَّهُ ثُمَّ اسْتَقَمُواْ تَتَنزََّلُ عَلَیْهِمُ الْمَلَئکَةُ أَلَّا تخََافُواْ وَ لَا تحَْزَنُواْ وَ أَبْشِرُواْ بِالجَْنَّةِ الَّتیِ کُنتُمْ تُوعَدُونَ
نحَْنُ أَوْلِیَاؤُکُمْ فیِ الْحَیَوةِ الدُّنْیَا وَ فیِ الاَْخِرَةِ وَ لَکُمْ فِیهَا مَا تَشْتَهِی أَنفُسُکُمْ وَ لَکُمْ فِیهَا مَا تَدَّعُونَ
بر آنان که گفتند: پروردگار ما اللَّه است و پایداری ورزیدند، فرشتگان فرود می آیند که مترسید و غمگین مباشید، شما را به بهشتی که به شما وعده داده شده بشارت است.
ما در دنیا دوستدار شما بودیم و نیز در آخرت دوستدار شماییم. در بهشت هر چه دلتان بخواهد و هر چه طلب کنید برایتان فراهم است.(فصلت، آیه 03 و 13)
پایداری و ثبات قدم 1
یکی از موضوعاتی که برای تهذیب اخلاق بسیار ضروری می نماید، ثبات قدم و پایداری در مسیر تهذیب است که ایات قرآن کریم و روایات اهل بیت علیهم السلام و به پیروی از آن ها، بزرگان و علما2نیز بر این موضوع پافشاری دارند. از جمله کلید واژه های این بحث در قرآن و روایات، واژه «استقامت3» و «ثبات قدم4» می باشد.
ممکن است به عللی برای انسان، جذبه ای حاصل شود و ناگهان مسیر نادرست خود را تغییر دهد یا فکری او را به حق راهنمایی کند و او تصمیم بگیرد راه درست را بپیماید؛ ولی در این تصمیم ، ثابت نباشد و علل و عواملی او را در این تصمیم سست کند؛ بنابراین صرف ایمان ابتدایی برای سلوک، کافی نیست و سالک باید به مرحله ثبات در ایمان و [عمل] برسد؛ از این رو خداوند در قرآن کریم، یکی از اوصاف برجسته سالکان کوی حق را ثبات قدم می داند.5
آثار پایداری و ثبات قدم از نگاه قرآن
الف. آثار مادی (وسعت رزق)
قرآن کریم می فرماید :
و اَنْ لَوِ استقاموا علی الطریقة لَاَستقینهم ماء غدقا6
اگر آن ها بر طریقه ایمان، پایداری و استقامت کنند، ما آن ها را با آب فراوان سیراب می کنیم.
در تفسیر این ایه می خوانیم : آنچه مایة وفور نعمت می شود، استقامت بر ایمان است ؛ نه اصل ایمان7؛
لذا در ایة بعد، به نقطه مقابل اشاره می کند و می فرماید:
و من یعرض عن ذکر ربه یسلکه عذابا صعدا
و هرکس از یاد پروردگارش روی برگرداند، او را به راه عذاب شدید و روزافزونی می برد.
استقامت بر طریقه، به معنای ملازمت و ثبات بر اعمال و اخلاق است که ایمان به خدا اقتضای آن را دارد . «ماء غدق» به معنای آب بسیار است و بعید نیست از سیاق استفاده شود که جمله مذکور، بخواهد توسعه در رزق را برساند . اعراض از ذکر خدا، لازمة استقامت نداشتن بر طریقه است که به عذاب پروردگار می انجامد.8
ب. آثار معنوی
خداوند متعال می فرماید:
إِنَّ الَّذِینَ قَالُواْ رَبُّنَا اللَّهُ ثُمَّ اسْتَقَمُواْ تَتَنزََّلُ عَلَیْهِمُ الْمَلَئکَةُ أَلَّا تخََافُواْ وَ لَا تحَْزَنُواْ وَ أَبْشِرُواْ بِالجَْنَّةِ الَّتیِ کُنتُمْ تُوعَدُونَ
نحَْنُ أَوْلِیَاؤُکُمْ فیِ الْحَیَوةِ الدُّنْیَا وَ فیِ الاَْخِرَةِ وَ لَکُمْ فِیهَا مَا تَشْتَهِی أَنفُسُکُمْ وَ لَکُمْ فِیهَا مَا تَدَّعُونَ9
از این ایات به دست می اید که استقامت و پایداری بر ایمان، آثار معنوی متعددی دارد که عبارتند از :
1. نزول فرشتگان بر انسان
برخی روایات، نزول فرشتگان را هنگام مرگ دانسته اند و این، از باب ذکر مصداق بارز می باشد؛ ولی در روایات دیگر به معنای گسترده تری تفسیر شده است که حال حیات را نیز شامل می شود.10 نزول پیاپی فرشتگان که از فعل مضارع «تتنزل» فهمیده می شود؛ نشانگرعنایت ویژه خداوند به موحدان با استقامت می باشد11. آری؛ این بشارت های فرشتگان الهی است که در روح و حال انسان بایمان و دارای ثبات قدم پرتو می افکند و در طوفان های سخت زندگی، به آن ها نیرو و توان می بخشد.
2. آرامش و اطمینان
یکی از آرزوهای همیشگی بشر، رسیدن به آرامش و رهایی از اضطراب و نگرانی است. آری؛ در پرتو ایمان و استقامت، فرشتگان بر انسان فرود می ایند و بشارت می دهند که نه از حوادث بیمناک آینده ترس داشته باش و نه از حوادث ناگوار گذشته، اندوه.12
3. مژده به بهشت با همه اوصافش
عبارت «کنتم توعدون» تعبیر جامعی است که همه اوصاف بهشت را که شنیده اند در نظر مؤمنان ثابت قدم تداعی می کند . در فراز بعد می فرماید: «ولکم فیها تشتهی انفسکم ولکم فیها ماتدعون».
تقدیم «فیها» بر «تشتهی» گویای حصر است؛ یعنی: آنچه می خواهید و آرزو می کنید، تنها در بهشت بدان دست می یابید و در غیر بهشت، این گونه نیست که آدمی هر چه بخواهد، بتواند به دست آورد13.
4. مددکاری فرشتگان در دنیا و آخرت
انسان، در حال جنگ تمام عیاری با شیطان است، که دشمن قسم خورده انسان می باشد. از طرفی این جنگ، نابرابر است، زیرا شیاطین او را می بینند؛ ولی از دید انسان پنهان هستند:
انه یریکم هو قبیله من حیث لاترونهم14
این جا است که انسان، پیوسته به یاری و امدادهای غیبی نیاز دارد.
در پرتو استقامت و پایداری، فرشتگان الهی چنین مژده می دهند:
نحن اولیاؤکم فی الحیوة الدنیا و الاخرة
ما در زندگی دنیایی و آخرت، یاران و مددکاران شماییم. ]... در نیکی ها به شما کمک می کنیم و در لغزش ها و برابر دشمنان، شما را حفظ می کنیم.[
5. میزبانی خداوند
مؤمنان با استقامت، از نعمت های مادی و معنوی بهشت بهره مند می شوند که آن هم به میزبانی خداوند بخشنده و مهربان می باشد.
از سیاق ایة « ان الذین قالوا ربنا الله... نزلا من غفور رحیم» به دست می اید که خداوند، لغزش ها و گناهان مؤمنانی که دارای استقامت باشند را مورد عفو و بخشش قرار می دهد. با توجه به معنای نزل (به معنای پیش درآمد پذیرایی از میهمان) تأمین نیازها و ارضای همه خواسته ها و آرزوهای اهل ایمان که داری ثبات قدم و استقامت می باشند پیش پذیرایی خداوند بخشنده و مهربان است15.
برخی نیز گفته اند: ایه اشاره دارد که این پیش پذیرایی اهل بهشت، همان مژده فرشتگان الهی است و این که ما با شما هستیم، تا شما را به بهشت که دار کرامت الهی است، برسانیم16.
با دقت در این مفاهیم و عظمت این وعده های الهی، روح آدمی اوج می گیرد. در پرتو همین معارف بود که اسلام، انسان های نمونه ای تربیت کرد که از هیچ ایثاری مضایقه نداشتند و همین ایات، می تواند الهام بخش مسلمانان، در راه پیروزی بر شیاطین انسی و جنی باشد.
از امام صادق(علیه السلام) حکایت شده است:
لوان شیعتنا استقاموا لصافحتهم الملائکة ولأ ظلمهم الغمام17
اگر شیعیان ما استقامت داشتند، هر اینه فرشتگان با آن ها مصافحه می کردند و ابرها بر سرشان سایه می افکندند.
در حفر چاه، با چند ضربه، به آب نمی توان رسید و استقامت و استمرار لازم است. چه بسا افراد کم طاقتی که از رسیدن به آب ناامید می شوند؛ در حالی که با یکی دو ضربه دیگر موفق می شدند. در مسیر تهذیب اخلاق و رسیدن به آب حیات نیز استقامت و استمرار در عمل لازم است، تا چشم انسان به ملکوت باز شود و آسمان ها و زمین که جنود الهی هستند، یار و یاور انسان شوند و راه رسیدن به کمال الهی هموار گردد.
راه های تحصیل ثبات قدم و استقامت
1. سحرخیزی و قرائت قرآن
خداوند، در سوره مزمل، سنگینی وحی را بیان می کند18 و برای تقویت و ایجاد آمادگی این رسالت الهی، خطاب به پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله می فرماید:
یا ایها المزمل قم اللیل الا قلیلا، نصفه او انقص منه قلیلا او زد علیه و رتل القرآن ترتیلا
با سحرخیزی و قرائت قرآن بود که پیامبر اکرم(صلی الله علیه و آله ) دارای چنین ظرفیت وسیعی شد و توانست مخاطب فرمان سنگین «فاستقم کما امرت و من تاب معک» شوند.
2. دعا
دومین گام برای به دست آوردن استقامت و ثبات قدم، درخواست از درگاه حضرت حق می باشد. همان گونه که در شماری از دعاهای قرآنی می خوانیم: «ربنا افرغ علینا صبرا و ثبت اقدامنا وانصرنا علی القوم الکافرین19.
برای این که این موضوع در وجود انسان نهادینه شود، مستحب است در وضو هنگام مسح پا زمزمه کنیم : «اللهم ثبت قَدَمَی علی الصراط یوم تزل فیه الاقدام». ظهور این دعا درخواست ثبات قدم برای نجات از لغزش در روز قیامت است؛ ولی اطلاقش شامل دنیا نیز می شود20. در زیارت عاشورا نیز چنین ترنم می کنیم: «اللهم ... وثبت لی قدم صدق عندک مع الحسین و اصحاب الحسین».
3. دقت و تفکر در زندگی انبیا و اولیای الهی و مخالفان آن ها
قرآن کریم می فرماید :
و کُلاًّ نقص علیک من انباء الرسل ما نثبت به فؤادک و جاءک فی هذه الحق وموعظة و ذکری للمؤمنین21
خداوند متعال با بیان سرگذشت انبیا و مخالفان آن ها همت و اراده پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله و پیروان آن حضرت را تقویت می کند22، تا بر اثر مخالفت ها و کارشکنی دشمنان، گرد و غبار ناامیدی بر قلب آن ها ننشیند و بدانند دشمنان آن ها به اندازه فرعون قوی نیستند و خود آن ها هم به اندازه موسای در گهواره ضعیف نیستند. همان خدایی که موسی را بر فرعون پیروز نمود، پیروزی شما را هم تضمین می کند. از طرفی در این اخبار، قوانین و حقایقی مربوط به شکست و پیروزی امت ها و افراد وجود دارد که برای ما درس آموز می باشد. از آن جا که داستان های انبیا سطح عالی عرفانی ایات قرآن را حامل است، برای مؤمنان مایه پند و اندرز می باشد ؛ برای مثال، وقتی می بینیم با ثبات قدم است که یوسفِ وجود انسان از قعر چاه به اوج جاه می رسد روح استقامت و ثبات قدم در وجود انسان دمیده می شود.
4. انفاق در راه خدا
قرآن کریم، در ایه شریف « ... الذین ینفقون اموالهم ابتغاء مرضات الله و تثبیتا من انفسهم»23 انفاق در راه خدا را باعث تثبیت دل و تقویت روح ایمان در وجود انسان می داند.
5. ذکر
برای حیات دل و استقامت در راه حق گفتن ذکر «یاحی یاقیوم» مؤثر است24.
یادآوری
از آیات متعدد، از جمله آیه شریف «واستقم کما اُمرت و من تاب معک ولاتطغوا انه بما تعملون بصیر» به دست می آید که پایمردی و استقامت در مسیر مذکور، باید همراه تعبد باشد. خدا، به پیامبر صلی الله علیه و آله و پیروانش می فرماید: همان گونه که به شما دستور داده شده (کما امرت) استقامت کنید، نه آن طور که خودتان می خواهید. این استقامت باید بدون «افراط» و «تفریط» باشد و بدانید خداوند به آنچه عمل می کنید، آگاه است.
این مجموعه دستورات بود که این آیه را از سنگین ترین آیات نازل شده بر پیامبر صلی الله علیه و آله قرار داد که در پی آن آثار پیری در آن حضرت پدیدار شد.25
نتیجه
از آنچه گذشت، به دست می اید: برای این که در تهذیب اخلاق به توفیقاتی دست یابیم، به ثبات قدم و استقامت نیازمندیم. اگر در این مسیر، ثبات قدم و استقامت را از دست بدهیم، نه تنها آنچه را که تحصیل کرده ایم از دست می دهیم، بلکه باید منتظر عواقب کار خود نیز باشیم.26 و برای تحصیل این مواهب الهی، باید از طریق سحرخیزی و قرائت قرآن، ظرفیت خود را بالا ببریم؛ در دعاهای خود از خداوند طلب کنیم؛ با دقت در زندگی انبیا و اولیای الهی، سرمشقی برای خود ترسیم نماییم؛ با بذل و بخشش مال، ریشه های درخت «ثبات» را در دل خود محکم کنیم و با نور «ذکر»، آن را بارور نماییم که اگر ثابت قدم شویم، دیگر چیزی ما را نمی لرزاند ؛ سرد و گرم روزگار، ما را از پای درنمی آورد، نه آمدن نعمتی، ما را چنان مسرور می کند که از انجام وظیفه غافل شویم، و نه از دست دادن نعمتی ما را چنان محزون می کند که در انجام وظیفه کوتاهی کنیم27. قرآن کریم می فرماید:
لکیلا تأسوا علی مافاتکم ولا تفرحوا بما اتاکم28
|
