عواقب لقمه حرام در زندگی

انسان در طول زندگی خود نیازهای مادی متعددی دارد و تأمین این نیازها غالباً توسط خود فرد امکان پذیر نیست. لذا ناچار است از دیگران بخواهد که این نیازها را برایش تأمین کنند. همین امر روابطی را در میان انسان ها به وجود می آورد که از آن به روابط اقتصادی تعبیر می شود. این روابط اقتصادی در چارچوب یک نظام اقتصادی تعریف می شود و همین نظام هاست که اصول و قواعد کلی حاکم بر روابط اقتصادی و دیگر مفاهیم مرتبط با اقتصاد را تعریف می کنند. این نظام های اقتصادی خودشان زیرمجموعه یک نظام فراتری قرار دارد که آن نظام جامع، برگرفته از ایدئولوژی و جهان بینی آن فرد و جامعه است. بنابراین تفاوت جهان بینی ها منجر به تفاوت در نظام های اقتصادی می شود و خروجی یک نظام اقتصادی متخذ از یک ایدئولوژی با خروجی یک نظام اقتصادی برخاسته از یک جهان بینی دیگر متغایر خواهد بود. به عنوان مثال در قرن بیستم دیدگاهی رواج یافت که معتقد بود رشد اقتصادی پایه و اساس کلیه تحولات اجتماعی است و هریک از اشکال تولید، به وجود آورنده نوعی خاص از مقررات و قوانین و حتی اعتقادات مذهبی است. اقتصاد، زیربنا، و سایر جنبه های زندگی، روبنای اجتماع بشری است. به عبارت دیگر، منافع مادی انحصاراً هادی و محرک فعالیت انسانی است بدون آنکه احساسات، امیدها و آرمان ها در این امر، اندک تأثیر و دخالتی داشته باشد؛ چرا که اینها جلوه آن منافعند. (تاریخ مختصر عقاید اقتصادی، ص 273)

تحلیل این نوع دیدگاه کاملاً نشان می دهد که این دیدگاه برخاسته از یک جهان بینی خاص به انسان است؛ انسان در این جهان بینی وجودی تک حیثیتی و یک ساحتی است. بر اساس این دیدگاه انسان همین وجود مادی است و هیچ بعد فرامادی و روحانی ندارد و هرچه تصور می شود که فرامادی است در واقع مادی هستند و ریشه ای مادی دارند. طبیعتاً خروجی این نظام اقتصادی چیزی متفاوت با نظامی خواهد بود که معتقد است تن آدمی شریف است به جان آدمیت. یعنی نظامی که روح را اصیل می داند و جسم را مرکبی برای روح، دیدگاهی متفاوت نیز در باب اقتصاد دارد. بر این اساس، وقتی ما می خواهیم از نظام اقتصادی اسلامی سخن بگوییم باید به این واقعیت توجه داشته باشیم که نمی تواند خروجی نظام اقتصادی مبتنی بر دین با خروجی نظام اقتصادی غیر پایبند به دین یکسان باشد. اگر هدف در نظام اقتصادی سرمایه داری رفاه است و جامعه توسعه یافته جامعه ای است که میزان رفاه بیشتر باشد این را نمی توان در نظام اقتصادی اسلامی نیز هدف دانست.

نظام پیشنهادی اسلام برای اقتصاد، نظامی است که با دیگر ساحت های حیات فرد و با هدف کلی اسلام و دین در تعارض نیست. به عبارت دیگر اگر اسلام در نظام اخلاقی خود بر رعایت اصول اخلاقی خاصی تأکید می ورزد و یا در نظام عبادی خود، افراد را برای رسیدن به غایاتی به عبادت تشویق می نماید، وقتی وارد عرصه اقتصاد می شود آموزه ها و تعالیم اخلاقی خود و دستورات عبادی و عرفانی خود را نمی توانسته نادیده بگیرد و نظامی تک بعدی در اقتصاد ارائه کند و فقط به جنبه های دنیوی فرد عنایت داشته باشد و او را به تلاش برای رسیدن به رفاه محض تشویق کند؛ چون اگر فقط همین رفاه بیشتر هدف باشد دیگر جایی برای سایر تعالیم دین در بخش های دیگر نمی ماند و باید فاتحه خیلی از آموزه های اخلاقی و معنوی و دینی را خواند و یا تا حدی آن را پذیرفت که با این هدف در تعارض نباشد. در حالی که چنین نیست؛ اسلام در نظام اقتصادی خود، نسبت به بعد روحانی و فرادنیوی فرد بی اعتنا نیست و به انسان اجازه نداده است که به هرنحو که خود صلاح می داند رفتار کند.

اسلام، نظامی اقتصادی را طراحی کرده است که خروجی آن چیزی است که با دیگر جنبه های شخصیتی انسان تناسب دارد؛ یعنی خروجی آن به گونه ای نیست که فرد را به هنجارشکنی های اخلاقی و ساختارشکنی نظام اخلاقی تشویق کند و یا او را از غایات متوقع در عبادت دور نماید، بلکه این خروجی ابزاری برای رسیدن به آمال و آرزوهای دین است. این خروجی در فرهنگ دینی، لقمه حلال نام دارد.

اسلام برای آنکه افراد جامعه بتوانند در فرایند فعالیت های اقتصادی خود به این خروجی دست یابند از تمام ابزارهای خود بهره گرفته است. به عبارت دیگر دین از مجموع توانمندی های خویش استفاده کرده است تا فرد را به سمت کسب لقمه حلال سوق دهد. این ابزارها عبارتند از:

الف. نظام فقهی ـ حقوقی

روابط اقتصادی از چنان ظرافت ها و پیچیدگی هایی برخوردار است که اگر فردی ناآگاه وارد این عرصه شود بیش از هر کسی به خودش لطمه های مادی و معنوی می زند. در روایتی آمده است که «هر کس بدون کسب دانش لازم وارد فعالیت اقتصادی شود گرفتار ربا می شود». این روایت نشان از این دارد که کسب دانش لازم برای مصون ماندن از خطرات احتمالی در فعالیت اقتصادی لازم و ضروری است. اسلام برای ایمن داشتن افراد از این خطرات، نظام فقهی – حقوقی گسترده ای را تعریف کرده است. اگر به کتاب های فقیهان مراجعه کنیم با حجم گسترده ای از احکام مربوط به معاملات مواجهیم. به عنوان نمونه مرحوم محقق حلی کتاب شرایع خود را که از مهم ترین آثار فقهی است به چهار بخش کلی تقسیم کرده است که عبارتند از: عبادات، عقود، ایقاعات، احکام. محقق حلّی در این تقسیم بندی، مجموع ابواب فقه را چهل و هشت باب قرار داده است. ده باب را «عبادات»، پانزده باب را «عقود»، یازده باب را «ایقاعات» و دوازده باب را «احکام» خوانده است. یعنی از مجموع 48 باب فقهی، 26 باب (ابواب عقود و ایقاعات) آن با نظام اقتصادی مرتبط است.

احکام مذکور در این ابواب متعدد یا در قالب اصول و قوانین هستند که ناظر به تمام ابواب معاملاتند و یا شکلی جزئی تر دارند که به یک یا چند باب مشخص اختصاص دارد. اما به هر حال همین احکام و قوانین، قابلیت این را دارند که به نظام اقتصادی اسلام پویایی دهند و آن را برای پاسخگو بودن در مورد معاملات جدید توانمند سازند. قوانینی مانند «قاعده لا ضرر» و یا «اصل وفای به عقود» و یا «اصاله اللزوم»، برخی از این قوانین هستند که فقه معاملات را پویا می سازد.

ب. نظام اخلاقی

مجموع روایاتی که در باب معاملات وارد شده است ما را به این نکته می رساند که اسلام در کنار نظام حقوقی ـ فقهی، یک نظام اخلاقی هم ارائه کرده است که می تواند جامعه را به خیر عمومی رهنمون کند. اسلام در این نظام اخلاقی، سعی کرده است با ترویج قواعدی، تجارت را از شکل نوعی بازی برد ـ باخت به یک بازی برد ـ برد تبدیل کند. در این بازی، گاه باختن متعارف نیز به دلیل رعایت حال افراد ضعیف، نوعی برد قلمداد می شود و بازی باخت ـ برد نیز به منزله بازی برد ـ برد تلقی می شود. بر اساس همین منطق است که ما در روایات می بینیم که به ساده گرفتن در معامله، نگرفتن سود از مشتریان به هنگام تأمین مخارج روزمره، استحباب پذیرش تقاضای فسخ معامله، کراهت قسم خوردن به هنگام معامله و ده ها دستور اخلاقی دیگر سفارش شده است و همه اینها نشانگر آن است که اسلام از نوعی اخلاق متعالی در فضای کسب و کار حمایت می کند که گسترش فضیلت های اخلاقی هماهنگ را در زندگی فردی و اجتماعی دنبال می کند.

این نوع برخوردهای اخلاقی در سیره معصومان نیز به وضوح قابل مشاهده است. برای نمونه، واکنش امام صادق(ع) به فرصت طلبی پیشکارش مصادف، قابل توجه است. نقل شده است که امام، مبلغ هزار دینار به مصادف داد تا به مصر رود و تجارت کند؛ او پس از خرید کالایی تجاری، همراه گروهی از بازرگانان به طرف مصر حرکت کرد. آنها در نزدیکی های مصر متوجه شدند که کالایشان در مصر کمیاب شده است. مصادف و بازرگانان با یکدیگر هم پیمان شدند که کالای خود را به دو برابر قیمت بفروشند. آنان پس از فروش کالایشان سود زیادی به دست آوردند و راهی مدینه شدند. مصادف خدمت امام صادق(ع) رسید و دو کیسه هزار درهمی به حضرت تقدیم کرد و گفت: یک کیسه سرمایه شما و کیسه دوم سود آن است. امام فرمود: این سود زیاد است چگونه آن را به دست آوردی؟ مصادف ماجرا را تعریف کرد. امام فرمود: خداوند منزه است! آیا شما قسم خوردید که اموال را به دو برابر قیمت به مسلمانان بفروشید! سپس حضرت یکی از دو کیسه را گرفت و فرمود: من سرمایه ام را برداشتم، ولی نیازی به آن سود ندارم. ای مصادف! جنگ با شمشیر، از کسب روزی حلال آسان تر است.

فراز آخر سخن امام صادق(ع) شاهدی بر این است که رعایت نظام فقهی – حقوقی نمی تواند منجر به کسب لقمه حلال شود.

ج. نظام تشویق و تنبیه

اسلام در تعالیمش بر این نکته تأکید دارد که به مخاطبان خود یادآور شود که رعایت اصول و قوانین نظام های فقهی ـ حقوقی و اخلاقی موجب سودآوری بیشتر و رعایت نکردن آن، موجب ضرر و زیان است. بر اساس آموزه های اسلامی، تبلور اخلاق در حوزه کسب و کار می تواند به سودآوری بیشتر منجر شود؛ ولی هدف گذاری صورت گرفته فراتر از محاسبات سودگرایانه است. در بیان قرآن مجید و روایات معصومان(عم) نتیجه رعایت اخلاق در تجارت، گشایش در روزی و برکت در کسب و کار عنوان شده است. رزق و برکت مفاهیمی هستند که دارای جنبه های مادی، معنوی و اخروی می باشند. بر اساس آموزه های اسلامی، سودی که از راه حلال کسب نشده باشد، چه بسا از نظر مقدار زیاد باشد، ولی برکت ندارد. گذشته از عواقب اخروی، چنین سود گرایی می تواند موجب بروز انواع مشکلات روحی و روانی شود و افراد را دچار زندگی فلاکت باری کند. برخی از این آثار فلاکت بار عبارتند از:

1.کشاندن فرد به سوی پذیرش ولایت طاغوت

بر اساس نگاه قرآن، انسان یا در سایه سار ولایت خداوند قرار دارد و یا در اسارت ولایت طاغوت است و از جمله عواملی که فرد را از حریم ولایت خداوند می راند، استفاده از لقمه حرام است. بارها در تاریخ چنین حادثه ای رخ داده است. نمونه آن شریک بن عبدالله عالم بزرگ قرن دوم هجری است. وی سال ها به تدریس و تحقیق مشغول بود اما روزی مهدی عباسی از پادشاهان عباسی از وی خواست یا منصب قضاوت را بپذیرد یا آموزش فرزندان وی را بر عهده بگیرد و یا یک بار بر سر سفره خلیفه حاضر شود. شریک ساده دل با این تصور که هم سفره شدن با خلیفه بهتر از دو کار دیگر است، بر سر سفره وی نشست. آن لقمه ها اثر کردند و چندی بعد شریک، هم منصب قضاوت را پذیرفت و هم به تعلیم فرزندان مهدی مشغول شد و بدین ترتیب شریک با خوردن لقمه حرام، به سمت پذیرش ولایت مهدی عباسی کشیده شد.

در روایات نیز به این واقعیت اشاره شده است. امام صادق(ع) فرمودند: «لَیْس بِوَلِیٍ لِی مَنْ أَکلَ مَالَ مُؤْمِنٍ حَرَاما؛ هر کس مال مؤمنی را به ناحق بخورد، از ولایت ما خارج است». (کافی، ج5، ص 314) خروج از ولایت اهل بیت مفهومی جز ورود به ولایت طاغوت ندارد.

2.قطع شدن رابطه میان فرد و پروردگار

انسان به سبب همه نیازها و کمبودهایش، به خداوند احتیاج دارد و حتی اگر در مواقع عادی با خدا کاری نداشته باشد در هنگام اضطرار دست نیاز به سوی خدا دراز می کند و از او درخواست یاری می کند. خدواند نیز به مقتضای حکمت و رحمتش تمام راه های ارتباطی به سوی خود را باز گذاشته و بر اساس وعده قطعی «ادعونی استجب لکم» به تمامی درخواست ها پاسخ می دهد؛ اما گاهی این دعاها و درخواست ها به خدا نمی رسد و راه ارتباطی میان بنده و پروردگار قطع شده است. روایات بسیاری قطاع الطریق جاده میان بنده و خدا و راهزن این راه را لقمه حرام معرفی کرده اند. در روایتی می خوانیم که شخصی نزد رسول خدا(ص) آمد و عرض کرد: «دوست دارم دعایم مستجاب شود؛ چه کنم؟» پیامبر خدا صلی الله علیه و آله به او فرمود: «طَهِّرْ مَأْکلَک وَ لَا تُدْخِلْ بَطْنَک الْحَرَامَ؛ لقمه ات را پاک کن [تا مبادا به حرامی آلوده باشد] و مراقب باش هیچ نوع حرامی را مصرف نکنی». (وسائل الشیعه، ج7، ص 145)

در حدیثی قدسی نیز می خوانیم که خدا فرمود: «فَمِنْک الدُّعَاءُ وَ عَلَیَّ الْإِجَابَةُ فَلَا تَحْجُبْ عَنِّی دَعْوَةً إِلَّا دَعْوَةَ آکلِ الْحَرَامِ؛ بنده من! تو دعا کن؛ من اجابت می کنم. بدان که تمام دعاها به پیشگاه اجابت من می رسد؛ مگر دعای کسی که مال حرام می خورد». (بحار الانوار، ج90، ص 373)

این واقعیت را حتی حجاج هم می دانست. می گویند: حجّاج بن یوسف ثقفی که در پلیدی و خباثت نظیر نداشت به کوفه آمد و آنجا را از طرف عبدالملک مقرّ حکومت خود قرار داد. به او گفتند: در این شهر، افرادی مستجاب الدعوه هستند. گفت: همه آنها را کنار سفره من حاضر کنید، همه را آوردند. به آنان گفت: غذا بخورید، آنها هم از آن سفره خوردند. سپس به آنان گفت: بروید. چون رفتند، به اطرافیانش گفت: با این غذای حرامی که اینان خوردند، مطمئن باشید که دیگر دعایشان مستجاب نخواهد شد!

3.بی ارزش شدن اعمال عبادی

حیات معنوی انسان به عبادت است و همین عبادات است که می تواند بهانه ای برای رهایی از آتش جهنم و عذاب الاهی باشد، اما مال حرام همین بهانه را نیز از انسان می گیرد و برای فرد چیزی را باقی نمی گذارد که بتوان به آن دلخوش بود. در روایتی از پیامبر(ص) می خوانیم: «الْعِبَادَةُ مَعَ أَکلِ الْحَرَامِ کالْبِنَاءِ عَلَی الرَّمْلِ؛ عبادت کسی که حرام خواری می کند مانند ساختمانی است که بر روی شن زاری روان بنا شده باشد». (عدة الداعی، ص 153(

حال اگر این روایت را در کنار آیه: «مَنْ أَسَّسَ بُنْیانَهُ عَلی شَفا جُرُفٍ هارٍ فَانْهارَ بِهِ فی نارِ جَهَنَّمَ؛ کسی که بنیاد[امورش ] را بر لب پرتگاهی سست و فرو ریختنی نهاده! آن بنا با بناکننده اش در جهنم سقوط می کند». (توبه/109) قرار دهیم به این نتیجه می رسیم که فرد حرام خوار عبادتش سودی به حال او نخواهد کرد و به زودی خودش به همراه ساختمان عبادتش به قعر جهنم سقوط خواهند کرد.

علاوه بر این روایت که به طور کلی در مورد تمام عبادات اظهار نظر کرده است، در مورد برخی از عبادات نیز به طور خاص روایاتی وجود دارد. رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود: مَنِ اکتَسَبَ مَالًا حَرَاماً لَمْ یَقْبَلِ اللَّهُ مِنْهُ صَدَقَةً وَ لَا عِتْقاً وَ لَا حَجّاً وَ لَا اعْتِمَاراً وَ کتَبَ اللَّهُ بِعَدَدِ أَجْزَاءِ ذَلِک أَوْزَاراً وَ مَا بَقِیَ مِنْهُ بَعْدَ مَوْتِهِ کانَ زَادَهُ إِلَی النَّارِ؛ کسی که کسبش حرام است خداوند هیچ کار خیری را از او نمی پذیرد، چه آن کار صدقه باشد چه آزاد کردن بنده؛ حج باشد یا عمره و خداوند متعال به عوض پاداش این کارها، گناه برای او ثبت می کند و آنچه پس از مرگش باقی می ماند توشه دوزخ او خواهد بود. (ثواب الاعمال، ص 283)

همچنین امام صادق (ع) فرمود: «اگر کسی با مالی که از راه حرام به دست آورده است عازم حج شود هنگامی که لبیک می گوید جواب رد به او می دهند که لَا لَبَّیْک وَ لَا سَعْدَیْک که این نشان از مردودی عمل اوست. (کافی، ج5، ص 134)

4.زوال برکت

گستردگی نیازهای بشری از یک سو و کمبود امکانات و توانایی ها از سوی دیگر شرایطی ناهمگون را برای انسان ها ایجاد کرده است و خداوند با علم به این موضوع، اموری را قرار داده است تا با کاستن از این فاصله، نوعی هماهنگی و تعادل را ایجاد کند. یکی از این امور، واقعیتی به نام برکت است. برکت در واقع وسیله ای برای جبران کمبودها است و انسان به کمک آن می تواند به مطلوب خویش نزدیک تر شود و اگر نباشد، زندگی انسان با ناملایمات بسیاری روبرو می شود و کمبودها بیشتر خود را نشان داده، آزاردهنده تر می شوند.

از جمله آثاری که لقمه حرام در پی دارد، زوال برکت است. در روایتی می خوانیم که امام کاظم (ع) به یکی از یارانشان به نام داود فرمودند: یَا دَاوُدُ إِنَ الْحَرَامَ لَا یَنْمِی وَ إِنْ نَمَی لَمْ یُبَارَک لَهُ فِیهِ وَ مَا أَنْفَقَهُ لَمْ یُؤْجَرْ عَلَیْهِ وَ مَا خَلَّفَهُ کانَ زَادَهُ إِلَی النَّارِ؛ ای داود! مال حرام رشد نمی کند و اگر هم رشد کند برای صاحبش برکتی ندارد و اگر از آن چیزی انفاق کند پاداشی نخواهد دید و آنچه پس از خود بر جای گذارد، ره توشه او بسوی دوزخ اسـت. (کافی، ج5، ص 125)

این روایت بدین معناست که اگر فردی بخواهد از هر طریقی درآمد خود را افزایش دهد و با آن مال، کمبودهای خود را برطرف کند نه تنها این اتفاق نمی افتد بلکه در نهایت به ضررش تمام خواهد شد و حتی بنا بر تعبیر یک روایت دیگر، فقیر می شود. پیامبر فرمودند: «مَنْ کسَبَ مَالًا مِنْ غَیْرِ حِلِّهِ أَفْقَرَهُ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ»؛ کسانی که نان حلال را رها می کنند و به دنبال حرام می گردند، به خیال اینکه از راه حرام درآمد پیدا کنند، خدا به فقر مبتلایشان می کند». (أمالی طوسی، ص 182)

5.گرفتاری برای خانواده

آدمی گاه مرتکب خلافی می شود اما اگر بداند که عواقب این اقدام خلاف، گریبان نزدیکانش را می گیرد به سمت آن خلاف نمی رود. قرآن هم با توجه به این نکته افراد را از خوردن مال یتیم باز می دارد. قرآن می فرماید:

وَ لْیَخْشَ الَّذینَ لَوْ تَرَکوا مِنْ خَلْفِهِمْ ذُرِّیَّةً ضِعافاً خافُوا عَلَیْهِمْ فَلْیَتَّقُوا اللَّهَ وَ لْیَقُولُوا قَوْلاً سَدیداً؛ مردم از مکافات عمل نکوهیده خود بترسند، و با یتیمان نیکرفتار باشند، که مبادا کودکان ناتوانی از آنها باقی بماند و زیر دست مردم قرار گیرند، از این رو از خدا بترسید، و رفتار و گفتار شما شایسته باشد، و راه عدالت پوئید. (نساء / 9)

مال حرام هم بنا بر روایات، علاوه بر اینکه فرد را گرفتار می کند آثار دراز مدتی نیز دارد و عواقب دردناکش گریبان نسل او را نیز می گیرد. امام صادق (ع) فرمودند: «کسب الحرام یبین فی الذریة؛ آثار کسب حرام در نسل آدمی آشکار می شود». (کافی، ج5، ص125) اگر کسی هیچ دغدغه ای جز خانواده خود هم نداشته باشد باید برای خانواده اش هم که شده است به سمت مال حرام نرود.

کوتاه سخن اینکه اسلام با بهره گیری از سه نظام فقهی ـ حقوقی، اخلاقی و نظام تشویق و تنبیه کوشیده است کسب و کار را در راستای هدف تعالی و رشد انسان و در نهایت، رسیدن به مقام جانشینی خداوند قرار دهد. در این رویکرد، کسب و کار ارزشی به فرد می بخشد و می تواند او را تا رتبه «حبیب الله» ارتقا دهد و روشن است که بر سر سفره حبیب خدا جز لقمه حلال نمی توان یافت.

لقمه حرام آن چنان فرد را به قهقرا می کشاند که فرد حاضر می شود در برابر ولی خدا قد علم کند. در فاجعه کربلا گروهی که مدعی بودند از امت پیامبر آخرالزمانند، امام حسین(ع)، نواده همان پیامبر(ص) را به طرز فجیعی به شهادت رساندند. اما این رویداد ناگوار ریشه در یک امر به نظر ناچیز دارد. امام حسین(ع) در ظهرگاه روز عاشورا مردم را خطاب قرار دادند و به آنان ریشه انحرافشان را گوشزد کردند. از دیدگاه امام حسین (ع) آنچه آن همه مردم را به بیابان کربلا کشاند تا در جلوی وی صف بکشند و خواستار قتلش باشند یک چیز به نظر خیلی ساده بود و آن چیز از نگاه امام حسین(ع) لقمه حرام بود. امام حسین (ع) به آنان فرمود: «شکم های شما پر از حرام شده است که اکنون حاضر شدید به جنگ با من بیایید»