حاشیه نشینی و تنظیم خانواده

مقدمه
 

جمعیت ایران در طی هشت دهه اخیر افزایش یافته، که در نتیجه آن مسائل و مشکلاتی از قبیل رشد سریع جمعیت شهری، افزایش فقر در شهرها، دسترسی ناکافی به مسکن و خدمات اصلی شهری، شکاف عظیم میان طبقات اجتماعی، بیگانگی شهروندان از هم توأم با انبوه مهاجرت از مناطق روستایی به مناطق شهری و سکونت در حاشیه شهرها باعث گسترش و تشدید بی رویه شهرنشینی و نهایتاً ایجاد زاغه و مسکن غیرقانونی و نارسایی امکانات اصلی شهری در شهرها شده است.
نتایج سرشماری های انجام یافته در ایران نشان می دهد که درسال 1335 جمعیت شهری 31/4 درصد، در سال 1345 به میزان 38/7 درصد، در سال 1355 به میزان 47 درصد، در سال 1365 به میزان 54/3 درصد و در سال 1375 به میزان 61/65 درصد بوده است. نتایج سرشماری های فوق نشانگر آن است که در طی 40 سال اخیر نسبت جمعیت شهری ایران در مقایسه با سال 1335 به طور کلی وارونه شده است.

تعریف مفاهیم
 

حاشیه نشین:
 

شامل تمام کسانی است که در محدوده فضایی، اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی شهر حضور و سکونت دارند ولی نحوه اسکان و معیشت آنها از جامعه شهری کاملاً متمایز است و در نتیجه با جامعه شهری هماهنگ نشده اند.

تنظیم خانواده:
 

عبارت از روش هایی است که به افراد یا زوج ها کمک می کند تا از طریق بکارگیری آنها از حاملگی های ناخواسته جلوگیری کنند و فرزندان را در زمان دلخواه بدنیا آورند و فاصله بین حاملگی را تنظیم کنند و تعداد فرزندان خود را به دلخواه تعیین نمایند.

باروری طبیعی:
 

عبارت از تعداد فرزندانی است که زنان در طول دوران بارداریشان به طور بالقوه بتوانند بدنیا بیاورند.

ترجیح جنسی
 

تولد پسر در ایران، به ویژه در مناطق روستایی، به دلیل تأثیر و تأثر خانواده از فرهنگ سنتی، نسبت به فرزند دختر ارجح است. نتایج طرح زاد و ولد اجرا شده توسط سازمان ثبت احوال کشور نشان داد که تمایل به داشتن فرزند بیشتر در بین مادرانی که تمام فرزندانشان دختر بوده 92 درصد بوده است در حالیکه این نسبت در بین مادران دارای فرزند پسر به هفتاد درصد پاسخگویان ذیربط تقلیل یافته است. جالب توجه است اگر اضافه کنیم که طبق نتایج همین بررسی تمایل به داشتن فرزند بیشتر در بین مادرانی که دارای 4 فرزند پسر بوده اند به 22/9 درصد آنها بالغ شده است در حالیکه در بین مادران دارای 4 فرزند دختر این رقم 49/3 درصد بالغ شده است و نشان می دهد که حدود نصف این گروه از زنان به امید داشتن فرزند پسر علیرغم داشتن 4 فرزند باز هم مایل به بچه دار شدن و حاملگی بوده اند. این بررسی نشان داد که در عمق گرایش خانواده ها تحسین و رضایت از تولد فرزند پسر وجود دارد.
با افزایش شهرنشینی شدت این امر هر چند کاهش یافته ولی هنوز هم تفاوت هایی قانونی، عملی و نظائر اینها چون ارث، دیه، گواهی، شهادت و هویت فرزند پسر از مزایای بیشتری برخوردار است.
این تفاوت های اجتماعی به تقویت مبانی ترجیح جنسیت در انتخاب فرزند کمک می کند. بدیهی است در مواردی که والدین دارای فرزند دختر باشند تمایل به افزایش حاملگی وجود خواهد داشت همچنین هنگامیکه افزایش تعداد فرزندان پسر موجب مباهات است این پدیده تقویت می شود.

احترام اجتماعی
 

همچنانکه گفته شد علیرغم تلاشها و مساعی قابل توجهی که برای حقوق زن و ارتقاء آن به سطح مرد در کشور صورت گرفته است، هنوز هم عدم تعادل بین زن و مرد وجود دارد. اما در مناطق حاشیه نشین به دلیل تأثیرپذیری اکثر خانواده ها از مردسالاری، زنان در هنگام بارداری بطور سنتی از نوعی احترام اجتماعی اطرافیان برخوردار می باشند آیا این وضعیت خود مشوق افزایش حاملگی است؟

تحصیلات و باروری
 

در مناطق حاشیه نشین به دلیل اینکه اکثر زنان از سطح سواد پایین تری نسبت به زنان سایر مناطق شهری برخوردار هستند، لذا پایین بودن آگاهی و دانش نقش مؤثری در افزایش بارداری و مرگ و میر کودکان دارد. از طرفی دیگر در این مناطق بدلیل پایین بودن سطح آگاهی، تنظیم خانواده از شیوع و تداوم برنامه ریزی شده برخوردار نیست، در مقابل زنان تحصیل کرده به صورت اندیشیده شده و عقلانی به امر تنظیم خانواده توجه می کنند. و همین وضعیت موجب بروز تفاوت در سطح باروری آنها می گردد. جهت بررسی وجود همبستگی بین افزایش سطح تحصیلات مادران و کاهش تعداد فرزندان او ضریب همبستگی بین این دو متغیر در سه مقطع بین سالهای 1370 و 1373 و 1380 محاسبه گردید آمار سالهای 1370 و 1373 به ترتیب از نتایج طرح زاد و ولد و طرح باروری سازمان ثبت احوال کشور و آمار سال1380 از نتایج طرح اندازه گیری رشد جمعیت مرکز آمار ایران اخذ گردید.
جدول شماره 1- میانگین تعداد فرزند برحسب سطح سواد مادر در آمارگیری مختلف.

تحصیلات مادر	میانگین تعداد فرزندان زنده
	کل کشور – 1370	کل کشور-1373	کل کشور- 1380	استان- 1370 تهران
بی سواد (0)	2/5	7/4	4/5	4/4
چهارم ابتدایی (4)	8/3	4/3	-	4/3
پنجم ابتدایی (5)	8/2	5/2	8/2	3/2
سیکل (8)	3/2	2/2	0/2	½
دیپلم (12)	2/1	9/1	6/1	7/1
بالاتر از دیپلم (14)	8/1	7/1	5/1	6/1
ضریب همبستگی	922/0-	919/0-	932/0-	918/0-

عدم دسترسی به مراکز بهداشتی و تنظیم خانواده در مناطق حاشیه نشین
 

به دلیل اینکه مناطق حاشیه نشین در شهرهای بزرگ معمولاً برروی تپه ها، زمین های باتلاقی و نامناسب، ارزان قیمت، که از لحاظ سکونت انسانی مناسب نیستند گسترش یافته اند و همچنین به دلیل محقر بودن منازل حاشیه نشینان و قرار گرفتن بر روی تپه، امکان ارائه خدمات آموزشی و بهداشتی بطور عام و تنظیم خانواده را بطور اخص با مشکلاتی مواجه نموده است و از طرفی دیگر در پاره ای موارد زنان حاشیه نشین به دلیل محدودیت های خانوادگی و حاکمیت مردان در خانواده ها، دسترسی زنان را به این مراکز، تا حدودی با مشکل مواجه نموده است.
همچنین به دلیل تفاوت فرهنگی که بین زنان حاشیه نشین و کارکنان و بهورزان بهداشتی وجود دارد در پاره ای موارد پذیرش وسایل و روشهای جلوگیری از بارداری در این مناطق به کندی صورت می گیرد. در این مناطق اکثر زنان از قرص استفاده می نمایند و استفاده از وسایلی مانند بستن لوله زن (توبکتومی) در حد پایین می باشد.

آشنایی با وسایل و روشهای جلوگیری از بارداری
 

در مناطق حاشیه نشین که غالباً از مهاجرین روستایی تشکیل می شود، زنان شناخت و آگاهی نسبت به وسایل و روشهای جلوگیری از بارداری را در وهله اول از طریق همسایگان و خویشاوندان نزدیک کسب می کنند. بر اساس نتایج طرح زاد و ولد از مجموع 19969 فقره زن مشمول نمونه گیری در جامعه روستایی حدود 7714 نفر که به 38/6 درصد آنها بالغ می گردد، با هیچ یک از روش های پیشگیری آشنایی نداشته اند. در سایر موارد نیز این امر باعث می شود که در پاره ای موارد زنان نسبت به وسایل و روشهای جلوگیری از بارداری شناخت ناقص داشته باشند و شناخت ناقص باعث می شود که زنان این مناطق در صورت بروز یک عارضه خاص ناشی از استفاده از یک وسیله معین پیش گیری از باروری، از وسایل دیگر استفاده نکند و در نتیجه بارداری زنان در این مناطق بیشتر می باشد.

نتیجه گیری
 

مناطق حاشیه نشین در شهر ها هر چند که به صورت بی رویه، کنترل و سازماندهی نشده بوجود آمده است ولی از دید اجتماعی ضروری است که با شناخت مسائل و مشکلات حاشیه نشینان به طور عام و کنترل تنظیم خانواده به طور خاص راه حل اساسی در ارتباط با رفع نیازهای بهداشتی، اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی این قشر عظیم که به صورت بیمارگونه درشهرها به وجود آمده است جستجو و اعمال گردد. تا ضمن رفع مسائل و مشکلات فردی و خانوادگی به حل مسائل و مشکلات شهری هم تا حدودی مساعدت شود. از طرفی دیگر امروزه هر چند مسئولین به امر تنظیم خانواده دقت و توجه خاصی دارند، اما در مناطق حاشیه نشین به دلایل ساختار فرهنگی و اجتماعی و اقتصادی هنوز سطح باروری زنان درمقایسه با سایر زنان شهری از میزان بالاتری برخوردار می باشد که این امر در بلند مدت در گسترش حاشیه نشینی و افزایش مشکلات شهری نقش مؤثری خواهد داشت.
با توجه به موارد فوق ضروری است که در صورت لزوم جهت حل مشکلات اجرایی تنظیم خانواده در این مناطق از زنان با تجربه در وهله اول استفاده نمود و دیگر اینکه با کاهش دادن فاصله طبقاتی بین حاشیه نشینان و سایر طبقات شهری از لحاظ اقتصادی، و فرهنگی، اجتماعی بتوان گام مؤثری در زمینه جذب حاشیه نشینان در جامعه شهری برداشته شود.

پیشنهادات
 

1- تلاش مستمر برای تغییر نگرش والدین نسبت به فرزند دختر از طریق بالابردن آگاهی و شناخت والدین و کاهش اهمیت فرزند پسر در محیط های اجتماعی و خانوادگی.
2- برقراری تساوی و برابری حقوق زن و مرد و حمایت اساسی و منطقی، قانونی از حقوق زنان.
3- فعال نمودن خدمات سازمانهای رفاهی چون سازمان تأمین اجتماعی، بهزیستی و کمیته امداد امام خمینی (ره) برای حمایت از سالمندان و کاهش نقش احتمالی فرزند در برقراری تأمین واقعی.
4- ارائه جدی خدمات شهری و فعال نمودن نقش شهرداری ها در سامان دهی مناطق حاشیه نشین.
5- آگاه نمودن زنان از طریق رسانه های جمعی و بهورزان و کارکنان بهداشت و تنظیم خانواده به اینکه فاصله کوتاه بین حاملگی و بارداری، سلامت کودکان و مادران را به خطر می اندازد.
6- بالا بردن آگاهی خانواده ها در مورد خطرات ازدواج و بارداری در سنین زیر 18 سال.
7- شناخت بیشتر عوامل مؤثر بر باروری (نظیر تحصیلات) و استفاده از آنها در تنظیم خانواده.
منبع: مقاله دکتر رضا رسولی.
منبع: نشریه پیام پزشک، ویژه هفته جهانی شیر مادر. .