استان همدان

موقعیت جغرافیایى و تقسیمات سیاسى استان
استان همدان با مساحت 20 هزار و 172 کیومترمربع، 1/2 درصد از کل مساحت کشور را در بر مى‌گیرد. این استان بین مدارهاى 59 درجه و 33 دقیقه تا 49 درجه و 35 دقیقه عرض شمالى و 34 درجه و 47 دقیقه تا 34 درجه و 49 دقیقهٔ طول شرقى از نصف‌النهار گرینویچ قرار گرفته است.
استان همدان جزو استان‌هاى غربى ایران است که از شمال به استان زنجان، از جنوب به استان لرستان، از شرق به استان مرکزى و از غرب به استان‌هاى کرمانشاه و کردستان محدود مى‌شود.
بلندترین نقطهٔ استان همدان، قلهٔ الوند با ارتفاع 3574 متر و پست‌ترین مکان این استان اراضى عَمْرآباد در کنار رود قره‌چاى در بخش شرا و پیشخوار است.
استان همدان از نظر تقسیمات کشورى، 8 شهرستان، ‌ 16 شهر، 18 بخش و 68 دهستان دارد و مرکز آن شهر همدان است.
– شهرستان‌هاى این استان عبارت‌اند از:
همدان، نهاوند، تویسرکان، ملایر، کبودرآهنگ، اسدآباد، بهار و رزن.
– شهرهاى آن عبارت‌اند از:
همدان، اسدآباد، بهار، قروهٔ درجزین، کبودرآهنگ، لالجین، مریانج، ملایر، سامن، نهاوند، تویسرکان، سرگان، رزن، فامنین، صالح‌آباد و فیروزان است.
– بخش‌هاى تابعهٔ آن در همدان:
مرکزى، شراء، فامنین؛ و در ملایر : مرکزى، جوکار، سامن؛ و در نهاوند : مرکزى، خزل؛ و در تویسرکان : مرکزى، قِلقل رود؛ و در کبودرآهنگ : مرکزى، گل‌تپه؛ و در اسدآباد : مرکزى، لالجین (در بهار)؛ و در رزن: مرکزى، سردرود، قروه و درجزین است.
جغرافیاى طبیعى و اقلیم استان
استان همدان منطقه‌‌اى است مرتفع. کوهستان الوند که از شمال غربى به جنوب شرقى کشیده شده است جزو پیشکوه‌هاى داخلى زاگرس است.
کوه الوند در جنوب و غرب شهر همدان قرار گرفته و توده‌اى از سنگ گرانیت است، از سنگ‌هاى آن در صنعت ساختمان‌سازى استفاده مى‌شود.
از زیباترین بناهایى که با استفاده از این سنگ‌ها ساخته شده است آرامگاه فیلسوف نامدار ایران شیخ‌الرئیس ابوعلى‌سینا، ‌ در همدان است که دیرتر به شرح آن خواهیم پرداخت.
ارتفاعات مهم استان عبارت‌اند از : گرمه و سرده در ملایر، آلمابلاغ در حدفاصل اسدآباد و بهارکوه، بوقاطى در کبودرآهنگ، گرویاگرى در جنوب نهاوند و خان گُرمَز در سیاه درهٔ تویسرکان و رشته کوه زاگرس با قله زیباى الوند حدفاصل تویسرکان و همدان.
در ناحیهٔ شمال شرقى و شرق ارتفاعات الوند در میان کوه الوند و کوه گرین اراضى پست و دشت‌هاى هموار استان قرار دارد. دشت‌هاى وسیع شمال و شمال شرقى استان در مسیر بادهاى شدید است. توده‌هاى هوا به راحتى این نواحى را تحت تأثیر قرار مى‌دهد.
استقرار این دشت‌ها در مجاورت نواحى مرتفع و کوهستانى باعث وزش بادهاى شدیدى در سطح استان مى‌شود؛ به همین دلیل استان همدان از مناطق بادخیز کشور به شمار مى‌آید و اغلب شهرهاى استان همدان در ارتفاعات واقع شده‌اند. متوسط سرعت باد در استان همدان 4 متر در ثانیه گزارش شده است.
از دیگر عوامل مؤثر در شرایط جوى این استان یکى دورى آن از دریا و دیگرى جریان‌هاى پرفشار هواى سرد شمالى و غربى است. به طورکلى مناطق مرتفع استان آب و هواى سرد کوهستانى دارد و مناطق جنوبى آن – ملایر و نهاوند – داراى آب و هواى معتدل کوهستانى است.
به استناد گزارش‌هاى ایستگاه‌هاى سینوپتیک همدان – نوژه، حداکثر مطلق درجهٔ حرارت هوا در این استان 36/8، و حداقل مطلق آن 29/6- و متوسط حرارت آن 9/6 درجهٔ سانتى‌گراد است. گرم‌ترین ماه‌هاى سال با حداکثر دماى 35 درجهٔ سانتى‌گراد تیر و مرداد است و سردترین ماه‌هاى سال، با میانگین 25/4- درجهٔ سانتى‌گراد دى و بهمن است.
به استناد همین گزارش، میزان سالانهٔ بارندگى بیش از 300 میلى‌متر است که در ماه‌هاى مختلف سال متغیر است؛ به طورى که در فروردین حداکثر 95 میلى‌متر، در اردیبهشت 82 میلى‌‌متر، در خرداد 81 میلى‌متر و در بقیهٔ ماه‌ها نیز به تناسب فصل متغیّر است. استان همدان با 143 روز یخ‌بندان در سال یکى از سردترین استان‌هاى کشور است. سردترین ماه‌هاى سال، دى، بهمن، اسفند و گاهى فروردین است.
وزش باد در سطح استان تقریباً در تمام ماه‌هاى سال ادامه دارد. انواع جریان باد‌هاى این استان، عبارت‌اند از:
– بادهاى شمال و شمال غربى که بیشتر در فصل بهار و زمستان جریان پیدا مى‌کند، و غالباً مرطوب و باران‌زاست.
– بادهاى غربى – شرقى، که بیشتر در فصل پاییز مى‌وزد.
– بادهاى محلى، که بر اثر اختلاف فشار بین ارتفاعات و دشت‌ها پدید مى‌آید، مثل بادکور در ناحیهٔ‌ اسد‌آباد.
با توجه به شرایط اقلیمى مناسب‌ترین زمان براى مسافرت به همدان، از اواخر اردیبهشت تا اواخر مهرماه است. در این مدت علاوه بر زیبایى و سرسبزى‌هاى پراکنده در سراسر استان همدان تابش آفتاب و درجهٔ حرارت بسیار مطلوب است. زمان مذکور فرصت مناسبى است تا ایرانگردان علاقه‌مند به استان همدان از تعطیلات تابستانى خود بیشترین بهره را بگیرند. اگر کسانى قصد استفاده از برف براى ورزش اسکى و سایر ورزش‌هاى زمستانى را داشته باشند، فصل زمستان بسیار مناسب است؛ به ویژه آن که امکانات ورزش اسکى و کوهنوردى زمستانى در دامنه‌هاى الوند فراهم است.
جغرافیاى تاریخى استان
استان همدان یکى از مناطق تاریخى ایران و از قدیمى‌ترین کانون‌هاى تمدن به شمار مى‌رود. آثار تاریخى موجود در این استان قدمت و کهن سالى آن را نشان مى‌دهد.
وضعیت اجتماعى و اقتصادى استان
برابر آمارگیرى جارى جمعیت در سال 1370، کل جمعیت استان 320‚651‚1 نفر بوده که از این تعداد 42/2 درصد در مناطق شهرى و 57/8 درصد در مناطق روستایى سکونت داشتند. تراکم نسبى جمعیت در هر کیلومترمربع در همین سال 86/8 نفر بود.
رشد جمعیت شهرى استان در فاصلهٔ سال‌هاى 70-1365 حدود 5/2 درصد بود. در همین مقطع، جمعیت روستایى استان از 63 درصد در سال 1365 به 57/8 درصد در سال 1370 رسید که 5/2 درصد کاهش را نشان مى‌داد. به عبارت دیگر در فاصلهٔ سال‌هاى مذکور مهاجرت از روستا به شهر افزایش یافت.
همدان منطقه‌اى است کوهستانى که در دامنهٔ رشته‌ کوه الوند قرار گرفته و سرچشمهٔ رودها و جویبارهاى فراوان است. مراتع بین دره‌اى آن از دیرباز سبب جذب بخشى از دامداران و عشایر به این منطقه بوده است. جمعیت تقریبى عشایرى که سالانه به این استان مى‌آیند، حدود 40 هزار نفر گزارش شده است. این استان با زمستان‌هاى نسبتاً سرد و تابستان‌هاى معتدل، مراتع چراى بهاره و تابستانه را براى عشایر فراهم مى‌کند، تا آن حد که عشایر استان‌هاى همجوار نیز به این استان کوچ ییلاقى مى‌کنند. از آن جمله‌اند تیره‌‌هایى از ایلات ترکاشوند، جمیر، یاریم تاقلو و بنفشه که از ایلام، کرمانشاه، لرستان و استان مرکزى به این منطقه مى‌‌آیند و در ارتفاعات شمالى و جنوبى الوند و دیگر نواحى مرتفع استان تابستان‌گذرانى مى‌کنند.
تابستان کوتاه خاصه در مناطق مرتفع شمال تویسرکان و جنوب همدان سبب شده است که ایلات و عشایر صرفاً به دامدارى بپردازند و کشاورزى از رشد چندانى برخوردار نباشد. گروهى از تیرهٔ رحمتى ایل ترکاشوند در مناطق بین اسدآباد، تویسرکان و حوالى کوه خان گورمز به کشت و زرع محدود مى‌پردازند.
اساس اقتصاد استان در مرحلهٔ اول کشاورزى و دامپرورى و در مرحلهٔ‌ بعد مبتنى بر استخراج و استحصال معادن است. کشت در سطح استان به دو شکل دیم و آبى صورت مى‌گیرد، اما بیشتر اراضى کشت شده به صورت دیم است.
مهم‌‌ترین محصولات کشاورزى استان گردو، گندم، جو، سیب‌زمینى و چغندرقند است که کشت گندم و جو حدود سه چهارم اراضى زیر کشت را به خود اختصاص داده است. محصول گردو به ویژه در تویسرکان از لحاظ کمى و کیفى کم‌نظیر است. اولین مرکز تحقیقات گردو در کشور در شهر تویسرکان تأسیس شده است. محصولات مهم دیگر استان در قسمت‌هاى کوهستانى انواع میوه‌ها (به ویژه سیب و گلابی) و در دامنه‌ها انگور، غلات، حبوبات و صیفى‌جات است.
براساس سرشمارى کشاورزى سال 1367، در سطح استان 560‚802 هکتار زمین کشاورزى وجود دارد که از این وسعت 751‚286 هکتار آبى و 809‚515 هکتار دیم است. از کل اراضى آبى 816‚180 هکتار زیر کشت، 877‚80 هکتار به صورت آیش و 051‚25 هکتار باغ و قلمستان است. از کل اراضى دیم نیز 376‚260 هکتار زیرکشت و 723‚254 هکتار به صورت آیش و 710 هکتار باغ و قلمستان است.
شیوهٔ دامدارى این استان بیشتر سنتى است، ولى با آموزش‌هاى لازم و اصلاح‌نژاد دام مى‌‌توان تولید محصولات دامى آن را افزایش داد. این استان به علت تنوع آب و هوا، وجود مراتع وسیع و ییلاقى بودن منطقه، براى عشایر دامدار از اهمیت خاصى برخوردار است. در حال حاضر وجود مجتمع‌هاى دامدارى صنعتى و نیمه‌صنعتى که زیر نظر مرکز گسترش خدمات تولیدى و عمرانى فعالیت دارند، تولید فرآورده‌هاى دامى آن را گسترش داده است.
استان همدان از نظر معادن بسیار غنى است و مهم‌‌ترین معادن آن گرانیت، سنگ آهک، سنگ ساختمانى، فلدسپات، سرب، روى، نقرهٔ آهنگران، گچ، لیمونیت، سیلیس، تراورتن و سنگ آهن است.
در این استان صنایع دستى بیش از صنایع ماشینى گسترش دارد، هرچند که با ورود صنایع ماشینى روزبه‌روز از اهمیت و اعتبار صنایع دستى کاسته مى‌شود.
مهم‌ترین صنایع دستى استان قالى‌بافى، سفال‌گرى، گیوه‌بافى، کفش‌دوزى، پوستین‌دوزى و دباغى است.
قالى‌بافى همدان در سطح ملى مشهور است و قالى‌هاى ریزباف آن به خارج از کشور نیز صادر مى‌شود. سفالگرى از صنایع دستى مهم استان به ویژه لالجین در شهر بهار است. انواع این ظروف و ابزار سفالى، علاوه بر مصرف محلى به خارج از آن نیز صادر مى‌شود.
در اطراف شهر همدان و دیگر شهرستان‌هاى استان، کارگاه‌ها و کارخانه‌هاى متعددى تأسیس شده است که به تدریج بر تعداد آن‌ها افزوده مى‌شود.
یکى از صنایع سبک استان، کارخانهٔ صنعتى تولید شیشه است که در غرب ایران کم‌نظیر و از نظر ظرفیت تولیدى منحصر به فرد است. این کارخانه در حال حاضر انواع استکان، لیوان، ‌ شیشه و نظایر آن را تولید مى‌کند. سایر صنایع سبک استان عبارت‌اند از : صنایع غذایى، نساجى و چرم‌سازى، سلولزى، شیمیایى، کانى غیرفلزى، برق و الکترونیک و صنایع فلزی.
مهم‌ترین فعالیت صنایع سنگین استان عبارت‌‌اند از : ریخته‌گرى چدن و تولید ادوات کشاورزى، ماشین‌آلات ساختمانى و راه‌سازى، ‌ سوپاپ انواع خودرو و شرکت فولاد همدان.
بخش خدمات استان با توسعهٔ آموزش عالى و کسب تجارب نوین، گسترش قابل توجهى یافته است.