نائین یکی از شهرهای استان اصفهان در مرکز ایران است. این شهر مرکز شهرستان نائین محسوب می‌شود. این شهر در منطقه دشت کویر قرار گرفته‌است و آب و هوایی خشک و کویری دارد.
نائین شهری کوچک و قدیمی است که در گذشته وسیع و آباد بوده است. قدمت آن را میتوان از بنای بزرگ و کهن نارین قلعه یا نارنج قلعه دریافت. مسجد جامع نائین از لحاظ قدمت دومین مسجد پابرجا در ایران است.
علاوه بر زبان فارسی، بسیاری از مردم محلی به گویش نائینی هم صحبت میکنند که گویشی از زبان‌های ایرانی مرکزی است.
فرش نائین شهرت جهانی دارد.
نام
درباره نام نائین سخنان بسیار گفته‌اند که همگی سست و بی‌اساس‌اند. از جمله این که گفته‌اند نام نائین از گیاهی باتلاقی به نام «نی» برگرفته شده، یا یهودیانی که از اورشلیم به مشرق زمین کوچانده شدند، این شهر را به یاد موطن خویش بنا کرده و بدین نام خوانده‌اند و… ولیکن آنچه مسلم است عناوینی چون «شهر مساجد»، «قصبه طیبه»، «مدینه العرفا» و… که برای نائین برشمرده شده نشان دهنده اهمیت این شهر در دوره‌های مختلف تاریخ بوده‌است.نائین را با القاب و عناویین مختلفی مانند قصبه طیبه، دارالعرفان و مدینه العرفا یاد کرده‌اند.
جغرافیای نائین
نائین شهری کویری‌ست و در زمینی صاف و هموار قرار گرفته‌است. ارتفاع نائین از سطح دریا 1580 متر، عرض جغرافیایی آن 32 درجه شمالی و طول آن 52 درجه شرقی است.
کوهسارهای آن هیچکدام از 18 کیلومتر نزدیک تر نیستند. کوههای سمت شمال رشته‌ای است به نام کوه سرخه که دنباله آن به رشته‌ای به نام بید کوه منتهی می‌شود. در سمت جنوب غربی رشته‌ای به نام کوه سره با ارتفاع 2330 متر از سطح دریا مرتفع ترین کوههای اطراف نائین است. رشته کوه سارو نیز در سمت جنوب غربی نائین قرار دارد که به رشته‌های ((پرویز)) و ((بنوید)) در جنوب نائین می‌پیوندد.
تاریخ
تاریخ بنای اولیه شهر نائین به دوران قبل از اسلام باز می‌گردد. صحت این مدعا را علاوه بر نوشته‌های مورخین و جغرافیا نویسان قدیم، گویش محلی خاص مردم نائین تقویت می‌کند. این گویش هنوز نیز متداول و مرسوم است. مولف کتاب مسالک و ممالک فارس را ایالت قدیمی ایران و محل تشکیلات دولت هخامنشی ذکر می‌کند که دوره ساسانیان و پس از اسلام به پنج ولایت یا استان تقسیم می‌شده‌است. که هر قسمت «کوره» نامیده می‌شد. در دوره‌های ساسانی و پس از استقرار اسلام، شهر نائین جزء یکی از این کوره‌ها به شمار می‌آمد. بیشتر پژوهشگرانی که درباره نائین بررسی و تحقیق کرده‌اند به آبادی و آبادانی آن در ادوار قبل از اسلام اشاره کرده‌اند. اما در مقدمه کتاب تذکره سخنوران نائین شهر نائین شهرکی کاروان انداز معرفی شده که قافله‌ها برای استراحت و فراهم ساختن زاد سفر در آن بار می‌انداخته‌اند. ساربانان نیز شتران خود را در نائین هنارگیری می‌کرده‌اند. به هرحال، با مراجعه به منابع مختلف می‌بینیم نائین در قبل از اسلام مرکز اداری و خدماتی بخشی از ناحیه یزد بود.
بااستقرار اسلام، در بیشتر شهرهای ایران و ورود این آیین به نائین، شهر نائین موقعیت خود را همچون گذشته حفظ کرد. یکی از نویسندگانی که در قرن چهارم هجری کتاب خود را تألیف کرده‌است نائین را شهری آباد و پرجمعیت ذکر می‌کند.
در قرن پنجم هجری، شهر نائین مانند دیگر شهرهای نزدیک به اصفهان مورد توجه قرار گرفت. در نیمه اول این قرن ناصر خسرو، در سفر مشهورش از نائین عبور کرد و به این شهر اشاره نمود. در سفرنامه ناصر خسرو درباره اوضاع اجتماعی نائین مطلب تازه‌ای ارائه نشده‌است، همانگونه که یاقوت حموی نیز تنها به نقل قولی از اصطخری اکتفا کرده‌است.
در دوران مغول، با روی کار آمدن ایلخانان و حکومت غازان و سلطان محمد اولجایتو که پس از درآمدن به دین اسلام به لقب «خدا بنده» ملقب شد در نائین نیز تحولاتی به وقوع پیوست. در دوران حکومت این دو ایلخان که با وزارت خواجه رشیدالدین فضل‌الله همدانی مقارن است اصلاحات اساسی در اکثر شهرهای ایران به وجود آمد. در این دوران آثار مهم و با ارزشی مانند مسجد بابا عبدالله، عمارت امامزاده سلطان سیدعلی و مناره مسجد جامع در نائین ساخته شد.
در نیمه اول قرن هشتم هجری، ملک اشرف پس از شکست از شیخ ابواسحاق اینجو در شیراز و فرار به یزد، بیشتر آبادی‌ها و شهرهای یزد را خراب کرد و به نائین رسید. در جنگی که در سال 744 هجری در نائین بین او و امیر مبارزالدین از امرای آل مظفر به وقوع پیوست ملک اشرف شکست خورد. این جنگ باعث خرابی نائین شد و خلقی عظیم کشته شدند.
در اواخر قرن هشتم هجری، در روزگاری که امیرتیمور خود را برای حمله به شهرهای مرکزی ایران آماده می‌کرد باردیگر نائین گرفتار درگیری شاه منصور و شاه یحیی مظفری شد. در سال793 بین این دو برادر جنگی درگرفت که بیشتر روستاها و قصبات بین اصفهان و یزد و کرمان تخریب شدند. نائین نیز آسیب فراوان دید.
در قرن نهم نیز جنگ و کشتارهائی بین خاندان‌های آق قویونلو و قراقریونلو بوقوع پیوست. نائین بر سر راه شهرهای مهم، مورد نزاع واقع شده بود بنابراین در این درگیری نیز از آسیب و تخریب‌ها در امان نماند. اما در همین سالها، دولت شاه سمرقندی در تذکره‌ای که به نام خود اوست و در سال892 هجری تالیف کرده نائین را «قصبه‌ای خوش آب و هوا» معرفی می‌کند که «بعضی محصولات آن بی نظیر است».
در اوائل قرن دهم، بار دیگر جنگی عظیم بین سران اق قویونلو به وقوع پیوست. محل این نبرد نیز حوالی نائین بود. به نوشته کتاب احسن التواریخ این جنگ باعث شد تا محمد میرزا آق قویونلو بر فارس استیلا یابد.
در دوران حکومت ترکمانان اق قویونلو ونیزیان از نائین عبور کردند اما گزارش سفر آنها نکته مهمی از اوضاع نائین را به دست نمی‌دهد.
در دوران حکمرانی ایلخانان نائین از اصلاحات و تحولی که در بسیاری از شهرهای ایران آغاز شده بود بی بهر ه نماند. رونق اقتصادی دوره مغول نائین را که در کنار شاهراه خلیج فارس و ری و سلطانیه قرار گرفته بود به صورت شهری پر جمعیت و آباد درآورد. در این زمان، و بخصوص در عصر حکومت غازان و سلطان محمد اولجایتو و وزارت خواجه رشیدالدین فضل‌الله در نائین آثار با ارزشی ساخته شد. برخی از این آثار در عداد بناهای کم نظیر به شمار می‌روند و نمایانگر پیشرفت معماری اسلامی ایرانی آن عصر می‌باشند. این رونق و پیشرفت نسبی علاوه بر آن که باعث احداث مساجد و بناهای متعددی گردید اقوام و خانواده‌های مختلفی را نیز از دیگر شهرهای ایران به نائین سرازیر کرد. از جمله این اقوام، عده‌ای از امیرزادگان و امراء مغول بودند که به همراه خانواده‌ها و اقوام و ملازمین خود به نائین آمدند و در این شهر و روستاها و قصبات اطراف آن ساکن شدند.
در اوایل قرن دهم ه. ق سران آق قویونلو در حوالی نائین با یکدیگر به ستیز برخاستند که از رهگذر این جدال‌ها، شهر پریشان شد و ویرانی بسیار دید. در دوره صوفیان نائین رونق یافت. در این دوره، باروی شهر مرمت شد و بناهای جدیدی در آن احداث گشت. در سال 1000ه.ق هنگامی که اصفهان به پایتختی ایران برگزیده شد نائین که در زمانی تابع یزد بود، در محدوده اداری اصفهان جای گرفت. از وقایع مهم دوران صفویه در نائین دعوای نعتی و حیدری بود که این اختلاف‌ها در عصر مشروطیت هم ادامه یافت. با سقوط اصفهان به دست افغان‌ها (در سال 135 ه.ق) شهر نائین که بر سر را ه سربازان مهاجم قرارداشت، بسیار آسیب دید ولی بر اثر مقاومت مردم نائین، شهر به دست افغان‌ها نیافتاد، در این زمان گروهی از سادات طباطبایی ساکن اصفهان و زواره به نائین کوچ نمود.
در دوره قاجار نائین مورد بی‌مهری پادشاهان وقت قرار گرفت. در این دوره نائین سخت آشفته و ناامن گشت زیرا در این زمان نائین یا صحنه جنگ شیخی‌ها و «بالاسری»ها و یا میدان نزاع‌های حیدری و نعتی بود که در دوره صوفیان در تمام شهرهای ایران آغاز گشته و دامن زده می‌شد و همچنین محل تاخت و تاز یاغیانی همچون نایب حسین کاشی بود.
در سال 1327 شمسی نائین رسماً شهرستان اعلام شد و بخشداری آن به فرمانداری تبدیل گشت. از نائین مردان بزرگ و نامداری برخاسته که هر یک در علوم و فنون مختلف جایگاهی بس بلند یافته‌اند و از این رهگذر نائین بخصوص در تاریخ یکصد ساله اخیر ایران نقش بسیار زیادی داشته‌است. از این رو همواره برای این منطقه منزلتی بیش از یک شهرستان معمولی قائل بوده‌اند.
از نائین مردان بزرگ و نامداری برخاسته که هریک در علوم و فنون مختلف جایگاهی بس بلند یافته‌اند و از این رهگذر نائین بخصوص در تاریخ یکصد ساله اخیر ایران نقش بسیار زیادی داشته‌است. از این رو همواره برای این منطقه منزلتی بیش از یک شهرستان معمولی قائل بوده‌اند چنانچه بر اثر خاندان پیرنیا حتی در قانون اساسی پس از مشروطه این شهر ر ا از شرط حد نساب نفوس برای بر خوداری نماینده‌ای مستقل در مجلس شورای ملی معاف کرده بودند. یکی از فرزندان بزرگ این سرزمین دکتر حسین فاطمی است که در نهضت ملی شدن نفت تا آخرین نفس پایمردی کرد و به دکتر مصدق وفادار ماند و جان و سر را در راه آزادیخواهی فدا کرد.
معماری و بافت شهری
بافت شهری قدیم نائین با تاثیر پذیری از عواملی مانند محیط طبیعی، آب و هوا، نیازهای شهر، لزوم امنیت شهر در برابر تهاجم بیگانگان طراحی شده و به طور کلی دارای معماری بسته و درونگرا است. عموم فضای معماری و آثار تاریخی در ترکیبی متراکم در کنار یکدیگر و متصل به هم استقرار یافته‌اند. طراحی شهر به گونه‌ای بوده‌است که فضای مسکونی بدون آن که از نظر کاربردی دچار اشکال شوند در کنار عناصر شهری مانند مسجد جامع و دارا لحکومه و بازار و حسینیه و مدرسه و حمام مستقر شده‌است.
بافت قدیم نائین از هفت محله تشکیل شده‌است. این محلات که هر یک حسینیه‌هایی دارد عبارتند از:محله چهل دختران
پنجاهه
نو گاباد یا نو آباد
باب المسجد یا در مسجد
سرای نو
کوی سنگ یا گودالو
محله کلوان
امروز نائین به دو قسمت نائین جدید و قدیم تقسیم می‌شود. اکثر مردم خانه‌های قدیمی را خراب کرده و به قسمت نوساز شهر نقل مکان کرده‌اند.
چشم انداز محله محمدیه از جذاب‌ترین مناطق بخش مرکزی نائین است. این محله به خاطر موقعیت و نمای زیبا مورد توجه گردشگران است. در مرکز این محله تپه‌ای قرار گرفته که بر بالای آن قلعه زیبای آشورگاه ساخته شده‌است. در پایان تپه کارگاه عبا بافی در دل زمین کنده شده‌اند. مردم محل این کارگاه را «سرداب» می‌نامند. محله محمدیه دارای سبط‌های متعدد و گذرها و گنبدهای زیبا و بناهای تاریخی بسیار است.
بازار نائین
بازار شهر نائین به صورت خطی مستقیم از دروازه چهل دختران شروع می‌شود وبه مسجد خواجه ختم می‌شود طول این بازار در حدود340 متر است. همه مراکز محلات (حسینیه‌ها) با کوچه های فرعی و اصلی به آن مربوط می‌شوند. در امتداد راسته بازار دو چار سو وجود دارند که محل تقاطع بازار با دو معبر هستند. بازار نائین تا چند سال پیش دائربود ودر آن فعالیتهای بازرگانی انجام می‌شد اما درحال حاضر به علت انتقال مغازه‌ها به خیابان تقریبا حالت نیمه متروک درآمده‌است بازار نائین دکان‌های با طرح‌های متفاوت دارد. راسته بازار مسقف است که قسمتی از سقف آن چند سال قبل فرو ریخت. اخیراً سازمانهای مسؤل قسمتهای بازار را مرمت کرده‌اند. بازار ناییین در دوره ایلخانان بیش از هر زمان دیگر توسعه یافت. ورودی بازار یکی از مهم‌ترین دروازه‌ها شهر محسوب می‌شده است. این مجموعه دارای دو کاروانسرا نیز هست. سقف این بازار گنبدی و طاق ضربی است که نورگیرهایی دایره‌ای شکل در وسط طاق‌های آن پیش‌بینی شده‌است. به طور کلی بازار نائین یکی از آثار زیبا و قابل توجه شهر نائین بشمار می‌رود، زیرا چند اثر مهم شهر مانند مسجد شیخ مغربی و مسجد خواجه و حسینیه چهل دختران درآن واقع شده‌اند.
مصلی
از دیگرآثار جالب و قابل توجه نائین ساختمان مصلا است که تا چند سال پیش باغ وسیع و مشجر آن تفرجگاه مردم درایام تعطیل بوده‌است و بقعه داخل آن نیز زیارتگاه نائینی‌ها بشمار می‌رفت گنبد زیبای مصلی روبه روی گنبد امامزاده سلطان سید علی واقع شده و خیابانی این دو محل بهم ارتباط می‌دهد. عمارت مصلی مدفن سید نوربخشی بزرگ سلسله نوربخشیه‌است مزار این عارف مشهور روبروی درب ورودی باغ مصلی قرار گرفته و سنگ مرمری با تاریخ 953 هجری بر مزار او نصب شده‌است. در وسط باغ مصلی مقبرهای به صورت هشت گوش با اتاقهای قرینه وبه صورت چهار ایوانه واقع شده که گنبد بسیار زیبایی از کاشی به رنگ آبی بر روی آن خودنمائی می‌کند. در زیر این گنبد آرامگاه حاج عبدالوهاب نائینی فرزند حاج عبدالقیوم واقع شده که در سال 1212هجری در این محل درگذشته‌است. مزار دیگری متعلق به مرحوم حاج محمد حسن آذربایجانی است که درسال1250 هجری در گذشته و دراین محل به خاک سپرده شده‌است. در مورد چگونگی احداث این بنا نیز برخی از منابع نوشته‌اند در سفری که محمد میرزای قاجار به عنوان فرزند ولیعهد از کرمان به تهران می‌رفت در این محل میهمان مرحوم حاج محمد حسن شد و وی سلطنت اورا پیش بینی کرد چون گفته‌های او مقرون به حقیقت می‌شود محمد شاه برای سپاس از او دستور می‌دهد این بقعه را بر مزاراو بسازند. مساحت باغ مصلی 18جریب است و دور تا دور آن به صورت غلام گردش می‌باشد درضلع غربی مصلی آب انبار بزرگی که در نوع خود بسیار جالب توجه‌است. از دیگر زیبائی‌های این عمارت وجود دو بادگیر است که در تابستانها باعث سردی و گوارائی آب این آب انبار می‌شود. ورودی مصلی وعمارت مصلی بصورت دو طبقه‌است. عمارت مصلی نائین در آبانماه 1365 به شماره 1719 در فهرست آثار ملی به ثبت رسیده‌است.
