کل فاعل مرفوع

در زمینه انتساب علم نحو به امیر المومنین(ع) ابن ابی الحدید معتزلی نوشته است: و من العلوم علم النحو و العربیة و قد علم الناس کافة أنه هو الذی ابتدعه و أنشأه و أملی علی أبی الأسود الدؤلی جوامعه و أصوله من جملتها الکلام کله ثلاثة أشیاء اسم و فعل و حرف‏ و من جملتها تقسیم الکلمة إلی معرفة و نکرة و تقسیم وجوه الإعراب إلی الرفع و النصب و الجر و الجزم‏ و هذا یکاد یلحق بالمعجزات لأن القوة البشریة لا تفی بهذا الحصر و لا تنهض بهذا الاستنباط.(1) دیگر از علوم علم نحو و مبانی عربی است و همگان می دانند که علی (ع ) آن را ابداع کرده و اصول و قواعد آن را بیان و به ابوالاسود دوئلی املاء فرموده است. از جمله آنکه کلمه بر سه نوع است، اسم و فعل و حرف و کلمه یا معرفه است یا نکره و اینکه اعراب چهار گونه و عبارت است از رفع و نصب و جر و جزم (2) و این نزدیک به معجزه است، زیرا قوت بشری به طریق عادی یارای بیان اینگونه حصر را ندارد و به چنین استنباطی دست نمی یابد. و صاحب کتاب نفایس الفنون می نویسد: علم نحو که معرفت کلام عرب است از جهت اعراب و بنا فنی گزیده و علمی پسندیده است و گویند سبب وضع این علم آن بود که بعضی از عرب ترکیبات غیر مستقیم میکردند. و اکثر عبارات را ملحون می‏خواندند و می‏نوشتند، امیر المؤمنین علی(ع) فرمود که اگر قانونی نباشد که مردم از آنجا خطا و صواب تراکیب معلوم کنند منجر می شود به این که قرآن و احادیث را نیز ملحون خوانند و نقل کنند، و خبطی فاحش ظاهر گردد. پس ابو الاسود دئلی را طلبید و فرمود برای اصلاح کلام عرب قواعدی تدوین کند. ابو الاسود گفت خواهم که ضوابط آن را معلوم کنی تا من بارشاد شما تتبع کلام کرده جزئیات مسائل از آنجا استخراج کنم- علی(ع) فرمود کلمات سه نوعند اسم و فعل و حرف- ابو الاسود گفت ما الاسم و الفعل، و الحرف- علی(ع) فرمود الاسم ما انبأ عن المسمی و الفعل ما انبأ عن حرکة المسمی و الحرف ما اوجد معنی فی غیره. ابو الاسود از این جا تمامت اقسام اسماء و افعال و حروف را معلوم کرد و آن را به عرض رسانید، علی علیه السّلام فرمود اکنون اقسام مرفوعات و منصوبات و مجرورات معلوم باید کرد، ابو الاسود گفت مرفوع کدام است؟ و منصوب و مجرور کدام؟ علی(ع) فرمود کل فاعل و ما یشبهه مرفوع و کل مفعول و ما یشبهه منصوب و ما سواهما مجرور پس ابو الاسود در این جا تمامت اقسام مرفوعات و منصوبات و مجرورات را بیرون آورد. پی نوشت: 1. ابن أبی الحدید، عبد الحمید بن هبه الله، شرح نهج البلاغة لابن أبی الحدید، مکتبة آیة الله المرعشی النجفی - قم، چاپ اول، 1404ق. ج‏1، ص19. 2. آملی‏، شمس الدین محمد بن محمود،‏ نفائس الفنون فی عرائس العیون، ج 1، ص 63 . با اختصار.