وزن گیـری مناسـب در دوران بارداری

غزاله اسلامیان؛ دانشجوی دکتری تخصصی علوم تغذیه، دانشجوی نمونه کشوری، برگزیده اولین جشنواره تولید مثل

بدون تردید، یکی از بزرگ ترین آرزوهای مادران، به دنیا آوردن نوزادی سالم است. بدین جهت تمامی مادران تلاش می‌کنند تا با عوامل مؤثر برای داشتن دوران بارداری سالم و آسان آشنا شوند و تا جای ممکن، از عوامل زیان‌آور دوری جویند. توجه به وزن‌گیری مادر در دوران بارداری، متضمن سلامت مادر و جنین در آینده است.  کمتر از نصف کل وزنی که یک خانم باردار دارای یک جنین با وزن طبیعی در طول این دوران اضافه می‌کند؛ به جنین، جفت و مایع آمنیوتیک و باقیمانده مربوط به بافت‌های تولید مثل، مایعات بدن، خون و ذخایر بدن مادر می‌باشد. افزایش تدریجی چربی زیرپوست در ناحیه شکم، پشت و قسمت بالایی ران به عنوان یک ذخیره انرژی برای دوران بارداری و همچنین دوران شیردهی عمل می‌کند. میزان افزایش وزن در طول ماه‌های مختلف بارداری یکسان نمی‌باشد. بطور متوسط در سه ماهه اول 2 – 1 کیلوگرم (کمترین مقدار)،  سه ماهه دوم 4 – 3 کیلوگرم و در سه ماهه سوم 5 – 4 کیلوگرم (بیشترین مقدار) افزایش وزن وجود دارد. افزایش وزن معادل 16 - 5 / 11 کیلوگرم را برای زنان با وزن طبیعی، 18- 5 / 12 کیلوگرم برای زنان کم وزن، 11 – 5 / 7 کیلوگرم برای زنان دارای اضافه وزن و 6 کیلوگرم را برای زنان چاق توصیه کرده‌اند. میزان اضافه کردن وزن در دوران بارداری برای درجات مختلف چاقی هنوز تعریف نشده، اما بحث‌هایی در حال انجام است. کل وزن گیری برای خانم‌های باردار با دو جنین (دو قلو)، 21- 18 کیلوگرم توصیه شده است. از این میزان توصیه شده، باید تا هفته 24، حداقل 11 کیلوگرم افزایش وزن داشته باشند.

افزایش وزن توصیه شده برای زنان باردار دارای یک جنین بر پایه نمایه توده بدن (BMI: Body Mass Index)

طریقه محاسبه نمایه توده بدن

وزن خود را به کیلوگرم تقسیم بر مجذور قد (قد به توان دو) خود نمایید. لازم به ذکر است وزن را به کیلوگرم و قد را به متر می‌بایست در این فرمول گذاشت.

مطالعات زیادی نشان داده‌اند که 50درصد زنان دارای اضافه وزن در دوران بارداری بیشتر از میزان توصیه شده وزن اضافه می‌کنند. وزن اضافه شده باید در مقایسه با کالری دریافتی مورد ارزیابی قرار گیرد. اگر اضافه وزن خیلی زیاد، اما دریافت کالری خیلی قابل توجه نباشد، احتمال تجمع مایعات به صورت ادم یا مایع آمنیوتیک اضافه وجود دارد. خانم‌های با سن بالا که چندین بار زایمان داشته‌اند، بیشتر در معرض خطر مشکلات قلبی هستند و احتمال احتباس مایعات در بدن آن‌ها نیز بیشتر است.

از آنجایی که زنان چاق ممکن است در مورد افزایش وزن طی بارداری تردید داشته باشند، باید بدانند که بارداری زمان کاهش وزن نیست!! کاهش وزن نه تنها به ذخایر بدن مادر، که به جنین نیز صدمات بسیار خطرناکی از جمله تولد نوزاد نارس و یا تولد نوزاد با وزنی پایین‌تر از محدوده طبیعی وارد می آورد. بدین جهت افزایش وزن مجاز در زنان باردار چاق برای جنین بسیار ضروریست.

وزن‌گیری ناکافی نیز در این دوران با کاهش رشد جنین و خطر تولد زودرس ارتباط مستقیم دارد. کمی وزن‌گیری به ویژه در سه ماهه اول بارداری، با ایجاد نقایص لوله عصبی در ارتباط است. همچنین، اگر از هفته 15 بارداری به بعد خانم‌های باردار با وزن طبیعی، کمتر از یک کیلوگرم در ماه و خانم‌‌های باردار چاق  کمتر از 5/0 کیلوگرم در ماه افزایش وزن داشته باشند، وزن‌گیری کمتر از حد مورد انتظار است.

علل مؤثر بر وزن گیری نامناسب زنان در دوران بارداری

مهم‌ترین علل مؤثر بر وزن گیری نامناسب زنان در دوران بارداری عبارتند از:

عادات غذایی نامناسب و پیروی از رژیم‌‌های غذایی خاص (لاغری، درمانی و یا خرافات غذایی)

تهوع و استفراغ طولانی‌مدت در دوران بارداری

بارداری در دوران نوجوانی

چند قلویی

سابقه زایمان زودرس (قبل از 37 هفته کامل بارداری) یا سقط

سابقه تولد نوزاد کم وزن

فاصله بارداری کمتر از 3 سال تا زایمان قبلی

دیابت بارداری

سابقه ابتلاء به بیماری‌های زمینه (مانند بیماری‌‌های قلبی - عروقی، دیابت، عفونت ادراری و ...)

مشکلات روانی و افسردگی

مشکلات خانوادگی و نارضایتی از بارداری

اعتیاد به الکل، دخانیات و داروهای مخدر

مصرف زیاد و غیرعادی مواد خوراکی و غیر‌خوراکی (ویار حاملگی و پیکا)

مشکلات اقتصادی و درآمد ناکافی خانواده

حجم زیاد کار روزانه و استراحت ناکافی

عدم تحرک و نداشتن فعالیت بدنی روزانه مناسب

به منظور دستیابی به وزن مناسب در طول دوران بارداری، هدف، تغذیه مناسب با تأکید بر رژیم غذایی با رعایت پنج اصل کفایت، تعادل، کنترل کالری، میانه روی و تنوع می‌باشد.

کفایت بدین معنی است که غذاها فراهم کننده مقادیر کافی مواد مغذی ضروری، فیبر و انرژی برای این دوران باشد. منظور از تعادل یا توازن، تأمین انواع مختلفی از مواد غذایی به تناسب با یکدیگر است به نحوی که مصرف یک نوع ماده مغذی به مقدار زیاد سبب حذف سایر مواد مغذی نشود. برای رعایت اصل کنترل کالری در رژیم‌غذایی، باید مقدار غذایی را که انرژی مورد نیاز برای وزن‌گیری مناسب را فراهم می‌کند، دریافت شود. میانه‌روی به معنای مصرف غذاهایی است که دارای مقادیر اضافی چربی، نمک، قند و ترکیبات افزودنی نباشد. تنوع غذایی به عنوان تعداد غذاهای متفاوتی است که در یک دوره زمانی مشخص مصرف می‌شود و یا به عبارت دیگر انتخاب انواع غذاها از گروه‌های مختلف غذایی (مانند شیر و لبنیات، نان و غلات، میوه‌ها، سبزی‌ها و گوشت و جانشین‌ها) و همچنین انتخاب مواد‌غذایی مختلف در داخل هر گروه غذایی (مانند برنج، گندم، جو، جو دوسر، ذرت و...) می‌باشد.

براساس علل تأثیرگذار بر وزن‌گیری نامناسب، می‌بایست مداخله‌ای متناسب برای بهبود وضعیت سلامت جسمی و روانی خانم باردار، توسط متخصص تغذیه، طراحی شود تا از عوارض ناشی از وزن‌گیری نامناسب بر سلامت مادر و جنین، جلوگیری شود.