معرفی مدرسه و مسجد دارالاحسان سنندج

همانگونه که از نام این بنا مشخص است مسجد- مدرسه دارلاحسان ترکیبی از مسجد و مدرسه است. یک حیاط و شبستان ستوندار و با دو ایوان که یکی روی به شرق دارد و دیگری روی به سمت قبله. حجره ها، مدرس ها، مدخل ورودی، راهروهای جانبی، فضای مرده شوی خانه و دو مناره بر روی ایوان روی به شرق (ضلع غربی حیاط مدرسه) تشکیل گردیده است. در پیرامون حیاط مدرسه حجره یا ایوانچه هایی در مقابل آن ها قرار دارند. در وسط این حیاط حوض آبی تعبیه شده که آب آن از قنات معروف به مسجد دارالاحسان تامین می شود. ایوان روی به شرق مسجد که در ضلع غربی حیاط مدرسه قرار دارد، علاوه بر عملکرد یک ایوان با شکوه، مدخل ورودی به داخل شبستان مسجد است. به طور کلی در نگاه نخست این بنای باشکوه به صورت یک بنای یک ایوانی از نظر سبک شناسی مساجد ایرانی محسوب می گردد. البته این نکته قابل توجه است که مسجد ایوانی روی به جنوب نیز دارد که دو مدخل در آن تعبیه گردیده است. بعید به نظر می رسد که در این سمت معمولا در مساجدی که راه (مدخل) ورودی را برای عامه مردم مورد استفاده قرار داده باشند. چون این مدخل ها در طرفین محراب قرار دارند احتمالا راهی برای ورود و خروج والی یا مقامات سیاسی و دینی بوده است. هرچند که به اعتقاد برخی از مورخین محلی امان الله خان والی بزرگ کردستان قصد ساخت فضاها و یا حیاط مسجد در مقابل ایوان جنوبی که اکنون خیابان و ساختمان های پیرامون است را داشته ولی موفق به انجام آن نشده است. البته شاید که این سبک معماری خاص مساجد منطقه کردستان باشد که در زمان والیان در منطقه مرسوم شده باشد. سبک آن یک ایوان روی به سمت شرق در حیاط مدرسه داشته و ایوانی روی به سمت جنوب در قسمت جنوبی مسجد تعبیه شده است. شاید این امر متاثر از معماری شمال غرب ایران که بناها عموما ایوانی ستوندار روی به سمت جنوب دارند. این سبک معماری در مناطق آذربایجان و کردستان و همدان رایج بوده است. اما در اینجا این نوع معماری در مساجد مرسوم شده و به ویژه این سبک در طراحی پلان مسجد جامع سنندج و ساخت مسجد دارالاحسان سنندج به خوبی اجرا شده است. معماری مساجد شهر سنندج و حتی در خیلی از نقاط دیگر استان از این شیوه معماری الهام گرفته اند و مساجدی هم همچون مسجد والی (دارالامان)، مسجد وزیر، مسجد میرزا فرج اله، مسجد عبداله بیگ سنندج، مسجد خسروآباد در شهرستان بیجار، مسجد دو مناره سقز قابل مقایسه هستند. پس با ما در مجله همگردی همراه باشید برای اطلاعات بیشتر از مسجد دارالاحسان سنندج و بررسی پلان مسجد جامع سنندج...

توصیف معماری مسجد دارالاحسان سنندج

یکی از کامل ترین توصیف ها، درباره معماری مسجد دارالاحسان سنندج و پلان مسجد جامع سنندج که در متون تاریخی محلی دوره قاجاری صورت گرفته، مربوط به صاحب کتاب حدیقه ناصریه است. به لحاظ اهمیت دقت در توصیف آن را عینا نقل می کنیم: "امان اله خان... و مسجدی را در نهایت شکوه و استحکام بنا کرد. اسم این مسجد دارالاحسان است و بسیار عالی و ممتاز و در و دیوار آن کاشی کاری است. شبستانی دارد، بیست و چهار عدد ستون سنگی در آن نصب شده، در کتیبه ی چهار دیوار این شبستان و کتیبه های اطراف ستون ها تخمینا سه ثلث قرآن مجید را با کاشی به خطی که شبیه به خط کوفی است، نوشته اند که نهایت امتیاز را دارد، و در دو ایوان بزرگ که یکی رو به قبله دیگری رو به طرف مشرق در این مسجد بنا شده که خیلی بر رونق مسجد افزوده "میرزا صادق ناطق" تخلص اصفهانی قصیده ای به جهت اتمام این مسجد گفته که تمام مصارع آن قصیده تاریخ اتمام مسجد است در کتیبه سنگ مرمر ایوان رو به قبله ی آن که خط بسیار خوبی مرتسم گردیده و میرزا فتح اله خرم تخلص کردستانی نیز قصیده ای را به جهت بنا و اتمام این مسجد گفته. مصرع اول هر یک از اشعار قصیده تاریخ بنای این مسجد است و مصراع اخیر هر یک از اشعار قصیده تاریخ اتمام مسجد جامع سنندج است و انصافا بسیار صنعت شعری به خرج داده و تا حال هیچیک از شعرا بدین نمط تاریخ و شعری را نگفته اند و این قصیده را نیز در کتیبه ی سنگ مرمر ایوان شرقی آن مسجد ثبت کرده اند. روزهای جمعه در مسجد جامع سنندج نماز جمعه را به طریقه ی امام شافعی محمد بن ادریس رضوان اله تعالی می خوانند و غالب اهل ملک در این نماز حاضر می شوند. خارج از این شبستان مدرسه ای را ساخته که دروازه حجره و دو غرفه دارد، محل سکونت طلاب می باشد.
" در عهد حکومت امان اله خان بزرگ والی کردستان دارالعلم ایران بوده و چندین علمای نامی بلکه علاقه های کرامی در این مسجد نشوو یافته و به درجه کمال رسیده اند و اکنون هم اگر اسمی از علم و دین کردستانات باشد، از فیض همان مسجد است. قریه ی "خلیچیان" که یک فرسنگی شهر است با چند قطعه باغ وقف معاش طلاب و تعمیر مسجد نموده ولی از بی انصافی متولی ها طلاب نایاب شده و اصل مسجد و مدرسه رو به خرابی نهاده و هرچند فقهای مدرسه می خوانند " که می حرام ولی به ز مال اوقاف است" به گوش متولی های خوش انصاف فرو نمی رود به هر حال از چهار صد تومن ما حصل موقوفه ای این مسجد است، همه را می خورند و می برند، قدری به هیچوجه تعمیری از این مسجد نشده، قدری از کاشی های آن ریخته رفته رفته رو به خرابی است" مسجد دارالاحسان سنندج دارای بیست و چهار ستون سنگی با سرستون های مزین به مقرنس کاری است. ستون های سنگی به طور قابل توجهی در بدنه با تزیینات طنابی شکل حجاری شده اند. در روی پایه آن ها طرح گل و بوته نقش بسته است. لذا در بخش فوقانی از آیات و سوره های مختلف ولی متناسب شده است. لازم به ذکر است که تمام کتیبه های موجود در مسجد توسط نگارنده و صرف وقت بسیار قرائت شده و لذا روشی برای شناسایی و معرفی و مشخص کردن آیات و سوره ها ارائه گردید و آنهم شماره گذاری ستون ها از 1 تا 24 از سمت چپ به سمت راست از سوی مدخل ورودی است. این مسئله بر روی پلان شبستان مسجد مشخص گردیده است. لذا قرارگیری آیات قرآنی به ترتیب بر روی ستون ها مشخص شده است.

تزیینات وابسته به معماری مسجد جامع سنندج

آنچه که در بادی امر به عنوان تزیینات در این بنا و پلان مسجد جامع سنندج جلوه گر است کاشیکاری گسترده هفت رنگ (خشتی) است که در نماهای داخلی و خارجی بنا به ویژه در ایوان های جنوبی و شرقی و دیواره های حیاط مدرسه و نمای حجره ها به صورت وسیعی استفاده شده است و جلوه گری کاشیکاری وقتی اهمیت یافته است که با خط ثلث توامان است خط ثلث نشانه جلال خداوند. وحدت قامت الله نمادی از کثرت و همچنین نمادی از نگاهبانانی است که در اعتقادات اسلامی مانع ورود شیاطین به مسجد هستند. در هر ایوان مسجد که تمامی سطوح نما کاشی کاری هفت رنگ است. طرح های گل و بوته، اسلیمی و به صورت ترنج و نیم ترنج و کاشی های معقلی یا طرح های هندسی که به صورت ستاره های هشت پر ایرانی و یا گل های هندسی در نماها مسجد دارالاحسان کار شده اند. این ها با شکوه و عظمت خاصی جلوه هایی از جلال و جمال را در کنار هم آفریده و به ویژه با استفاده از کتیبه های متعدد که عموما به خط ثلث حاوی آیات قرآنی و احادیث هستند، این شکوه را دو چندان نموده است. به نظر می رسد که هدف بانی، معمار و سازنده این بنای باشکوه ترکیب شکل و رنگ بوده است که یکی از ویژگی های شاخص معماری ایرانی است. که در این اقدام بسیار موفق بوده است و در ترکیب رنگ و طرح و جای دادنه استادانه آن ها با ابعاد و اندازه های مختلف هم حکایت از دقت نظر معمار و هنرمندان این ساختمان است و به نظر می رسد بانی به اهدافش در تزیین ساختمان رسیده باشد. چون ساختمانی به شکوه و عظمت این بنای مذهبی در قلمرو حاکمیتش وجود نداشته و این بنا شاخص ترین بنای مذهبی منطقه کردستان بوده است.
به عنوان نمونه یکی از بخش های شاخصی که رو به خیابان و فضای خارجی مسجد است کاشیکاری وسیع سینه اسپر ایوتن جنوبی است که با طرح مثلثی و کادرهای مستطیل شکل در نوع خود حائز اهمیت است. در حاشیه و پیرامونی این کادر مثلثی آیه الکرسی (آیه 255 سوره بقره) و دو آیه در ادامه آن به خط ثلث کاشیکاری و در پایان آیه های قرآنی عبارات مقدس اشهد ان لا اله الاالله محمد رسول الله (ص) برآورده شده است. از عمده تزیینات بنا نگارش آیات قرآنی در قسمت های داخلی بنا چه بر روی دیوارها (کتیبه نواری) و سرستون ها و چه بخش های دیگر نشان از اهمیت آن است. چنان که در بخش آیات قرآن این نوشته (صفحات پیشین) در این بنا که تماما به خط ثلث عالی بر روی کاشی نوشته شده اشاره گردیده همه از عوامل تزیینی آسسنس مسجد جامع سنندج هستند که به بهترین روش ممکن در آن به کار گرفته شده است.
کاشی کاری های مورد استفاده در مسجد دارالاحسان سنندج به چند گروه عمده تقسیم می شود:
الف) کاشی های هفت رنگ: که عموما در سطوح وسیعی از نماهای بیرونی و کتیبه ها به کار گرفته شده و از ترکیب رنگ های آبی، فیروزه ای، زرد و سفید استفاده شده است.
ب) کاشی های معقلی: که در پیرامون کتیبه های سر ستون ها، کتیبه های سنگی گوشه ها و قاب پنجره ها، همچنین پیرامون نماهای وسیع در بیرون مسجد که موضوعات را مجزا نموده است.
ج) کاشی های معقلی: که شاید بتوان آن ها را نوعی کاشی معرق هم قلمداد نمود و در ترکیب بندی طرح های نمای مناره های زوجی مسجد بر روی ایوان شرقی استفاده شده است.
تزیینات دیگری که در مسجد دارالاحسان سنندج قابل توجه است تزیینات آجرکاری است. عمده این آجرکاریها به صورت ساده و خفته و راسته است که در نماها به صورت بسیار منظم و زیبایی کار شده است و به نظر می رسد این اقدام برای تنوع در نمای حیاط مدرسه و متفاوت نشان دادن فضای مدرسه از مسجد انجام شده باشد.
در مسجد گچبری هایی هم وجود دارد که نمونه های آن پیرامون کتیبه وقف نامه بر روی سینه ایوان روی به شرق (ایوان شرقی) است. این تزیینات به صورت گل و بوته و ویژگی های گچبری دوره قاجار که استفاده از گل و بوته و لیکن به طرح طبیعی نزدیک تر است می باشد. این گچبری عمل استاد محمد رش سنندجی است که ظاهرا در جاهای دیگری آثار هنری از او به جای مانده است. ولی در این اقدام نهایت دقت برای عطف توجه به موضوع وقف در مسجد به کار گرفته شده است.
یکی دیگر از عمده تزیینات در مسجد پس از سطوح وسیع کاشیکاری، حجاری وسیعی است که به طرق مختلف در مسجد خودنمایی می کنند.

الف) حجاری بر روس ستون ها: پلان مسجد جامع سنندج از جمله مساجدی است که دارای بیست و چهار ستون سنگی است که پایه، بدنه و سرستون ها تماما حجاری به طرز استادانه ای روی آن ها انجام گرفته است. مسجد دارالاحسان سنندج از این لحاظ قابل مقایسه با مسجد وکیل شیراز است. ولی آن چه مهم است تزئینات پایه ها که عموما به صورت گل های برجسته است و همه بیست و چهار ستون دارای یک طرح در پایه ها هستند، بر روی ستون ها که دو بخش است یک بخش آن کاشیکاری توام با خط و آیات مقدس قرآنی است و بخش دوم که متصل به بدنه ی ستون هاست و سنگی است، همه به نوعی مقرنس کاری که نشانگر توجه خاص حجاران این ساختمان باشکوه است و به احتمال فراوان گروهی از حجاران در رده های مختلف تا به مرحله ظریف کاری زیرنظر استادکاری شایسته این اقدامات را انجام داده باشند. چون کار حجاری بر روی سرستون ها که مقرنس آن و بدنه ستون ها که به صورت طنابی شکل یافته اند، پایه ستون ها هم ترکیبی  از گل های طبیعی هستند نشانه حضور هنرمندان حجار محلی است. به هر صورت آن چه که علاوه بر کتیبه ها به شبستان مسجد شکوه و زیبایی بخشیده ترکیب و قرارگیری ستون ها و تزیینات حجاری آن هاست.
ب) حجاری کتیبه و اشعار فارسی: در ازاره ایوان های شرقی و جنوبی قصاید شاعرانی بلند آوازه را همچون خرم کردستانی و ناطق اصفهانی را کنده کاری نموده اند و حجاری این اشعار به شکل بسیار استادانه به خط نستعلیق نوشته شده است، این امر نشانگر وجود خوشنویسان نامداری بوده که متاسفانه کمتر نامی از خودشان به جای گذاشته اند. ولی خط آن ها و حجاری خوب همه نشانه مهارت تمام افرادی است که در این بخش تزیینات مسجد جامع سنندج کار می کرده اند. ظاهرا پلان مسجد جامع سنندج و به ویژه تزیینات آن برای امان الله خان آنقدر اهمیت داشته است که بنا به نوشته برخی از کتب تاریخی محلی به استادکاران بومی بسنده نکرده و از استادکاران اصفهانی هم دعوت به کار شده است. به طوری که شاعر اصفهانی (ناطق) هم در قصیده سرایی توامان با ماده تاریخ گفتن توانایی خاصی داشته است که در کنار او شاعری دیگری همچون خرم کردستانی هم شعر در قالب ماده تاریخ را به نیکویی سروده است. به هر صورت انواع و اقسام خط را حجاران تجربه نموده اند از جمله خط نستعلیق، نسخ و ثلث را در نوشتن و در نهایت در حجاری به کار برده اند. در انتهای قصاید بلند ناطق، خرم کردستانی آیه معروف "انما یعمر مساجد الله" هم به صورت قابل توجهی حجاری شده و نکته قابل توجه این است که قصیده ایوان شرقی را به صورت برجسته حجاری کرده اند.
حجاری دیگری که به عنوان تزیین قابل ذکر هستند، حجاری کتیبه های مختلفی که به صورت فرمان بر روی نماها، مدخل ورودی، ایوان شرقی و مناره ها نصب شده اند که هر یک از آن ها نیاز به بررسی جداگانه ای دارند ولی همه آن ها نشانگر وجود هنرمندان متعددی است که با امکانات اندک زمان دقت زائد الوصفی را از خود نشان داده اند.
گره چینی: بیشتر درها و پنجره های تعبیه شده در مسجد دارالاحسان سنندج به ویژه در و پنجره حجره های مدرسه تماما کار گره چینی چوبی است که در نهایت خوبی و از چوب گردو است و طرح آن ها هندسی و هشت و دروازه است. علاوه بر بحث گره چینی طرح درهای چوبی مدخل ورودی حجره ها و پلان مسجد جامع سنندج است که روی آن ها طرح های هندسی به صورت کنده کاری انجام گرفته است.