مسجد عماد الدوله کرمانشاه ؛ شکوه معماری در عصر قاجار

مساجد تاریخی از جمله مسجد عماد الدوله کرمانشاه همواره و از دیر باز نمایش دهنده  تدین، عرفان و اعتقادات مذهبی مردم آن منطقه است. همانگونه که بناها و عمارات تاریخی هر نقطه و ناحیه از این کره خاکی، بیانگر هویت، اصالت، تاریخ و فرهنگ آن منطقه است، در ایران و اکثر نواحی این سرزمین پهناور با تمدن دیرینه ای دارا است می توان عمارات و آثار تاریخی یافت که در ساخت هر کدام از آن ها معماری به سبک و سلوکی خاص و ویژه در آن هنر نمایی می کند و در عین حال می توان با مشاهده و بررسی هر یک از این بناهای ارزشمند، معنویت و روح عرفانی ساکنین اش را در گذشته های دور به خوبی لمس کرد. استان غربی کشورمان کرمانشاه، بیشتر به واسطه ی آثار تاریخی مشهور و محبوبی همچون بیستون، طاق بستان و معبد آناهیتا  احتمالا در جهان شناخته شده می باشد. ولی به طور یقین نمی توان از حضور مساجد و تکایای تاریخی و ارزشمند کرمانشاه چشم پوشی کرد و حتی می توان این شهر را شهر مساجد و تکایای تاریخی مینیاتوری نامید که از جمله آن مسجد عماد الدوله و معماری مسجد عماد الدوله است.

مسجد عمادالدوله ی کرمانشاه

با این توصیفات، میتوان «مسجد عمادالدوله کرمانشاه» را نمونه ای از این معماری های ارزشمند به شمار آورد که پیشینه ساخت آن مربوط به دوران حکومت قاجاریه می باشد و به دلیل معماری مسجد عماد الدوله و نوع ساخت توجه کارشناسان بسیاری را به خود جلب کرده است. اصولا ذکر این نکته شایان توجه است که استان کرمانشاه یک نمونه از استان های کشور است که مساجد تاریخی متعددی از دوران مختلف تاریخی در آن مشاهده می شود. مساجدی که هر کدام با تکیه بر معماری خاص از دوران مختلف اسلامی ساخته شده و از این رو در میراث فرهنگی کشور نام و شهرتی قابل توجه را به دست آورده است که می توان به «مسجد عمادالدوله» به عنوان یکی از ارزشمند ترین و باشکوه ترین مساجد تاریخی کرمانشاه اشاره کرد و معماری مسجد عماد الدوله مورد توجه است.

تاریخچه مسجد

مسجد زیبا و تاریخی عمادالدوله و معماری مسجد عماد الدوله در حال حاضر در بازار شهر کرمانشاه واقع شده است که در اواخر قرن 13 هجری قمری و در سال 1285، نزدیک به 150 سال پیش به همت «امامقلی میرزا عمادالدوله»، از والیان و مرزداران منطقه در دوران حکومت قاجاریان احداث شده است. معماری این مسجد تاریخی تلفیقی از زیبایی هنر دست سازنده و روح معنوی و دینی است که در نگاه اول نظر گردشگر و بیننده را به خود معطوف ساخته و زبان به تحسین و تمجید را می گشاید. مسجد به صورت چهار ایوانه و با یک مناره است و از بخش های مختلفی از جمله سردر، صحن، ایوان، شبستان ستوندار و حجره های متعدد تشکیل شده است و در حال حاضر به عنوان حوزه ی علمیه امام صادق (ع) مورد استفاده قرار می گیرد. صحن مسجد با ابعادی تقریبی و برابر با 30 در 24 متر ساخته شده که در پیرامون آن ایوان ها، حجره ها و دهنه های متعددی نیز بنا شده است.

معماری مسجد

ایوان بخش جنوبی صحن  مسجد عماد الدوله کرمانشاه در حقیقت ورودی اصلی و دارای ارتفاع بیشتری است. هنرمندان و استادکاران در این قسمت از مسجد نسبت به سایر ایوان ها، تزئینات زیباتری را انجام داده اند که بسیار جالب و تماشایی است. جالب است بدانید که کف ایوان و ازاره این ایوان با سنگ مرمر پوشیده شده و این تغییر  در قرن اخیر صورت گرفته است. همچنین در قسمت های بالای ازاره نیز می توان کاشی کاری زیبایی را مشاهده کرد. وجود کتیبه ای منقوش به قصیده ای روی کاشی کاری های ایوان نام پادشاه وقت ناصرالدین شاه و نام بانی را در کنار تاریخ ساخت که 1285 هجری قمری است عنوان می سازد. در ضلع خلفی ایوان نیز می توان درگاهی را مشاهده کرد که گردشگران با عبور از آن به شبستان مستطیلی شکل وارد می شوند. شبستانی که طاق و گنبد آن روی 14 ستون آجری در میان و دیوارهای جانبی قرار گرفته است. سازندگان این بخش از مسجد عمادالدوله آجرکاری ساده ای را برای دیوارها و سطوح پوشش بنا درنظر گرفته و اجرا کرده اند و آن ها را بدون تزئینات ویژه ای بنا کرده اند. این در حالی است که گنبد جانب محراب در همین قسمت از مسجد بهره مند از تزئینات و زیباسازی است. محرابی در بخش میانه ی ضلع جنوبی شبستان به چشم می خورد که با تزئینات کاشی کاری زیبا و هنرمندانه ای نظر بازدیدکنندگان را به خود جلب می سازد. ستون ها نیز با مقطع های مربعی شکل به ابعاد 80 در 80 سانتی متر ساخته شده که سازندگان گوشه های آن را بریده و به این ترتیب در ساقه به صورت یک هشت ضلعی زیبا و تماشایی خودنمایی می کند. کف و ازاره بنای مسجد نیز با پوششی از سنگ مرمر دیدنی و زیبا جلوه می کند. از نکات جالب و ویژه در مورد شبستان، تامین روشنایی آن است که با طراحی روزنه هایی که در راس تعبیه شده است، فراهم می شود. در بخش شمالی صحن مسجد می توان شاهد ایوانی کوتاه بود که برج ساعتی بر فراز آن تعبیه شده است. همچنین در دو ضلع غربی و شرقی این ایوان کوتاه، دو ایوان آن هم به صورت قرینه از یکدیگر ساخته شده است. حجره های متعددی را می توان در اطراف و گرداگرد این ایوان ها مشاهده کرد که از تزئینات کاشی کاری زیبا و تحسین برانگیزی برخوردار است. این تزئینات در نمایی که به سمت صحن ایوان ها نیز قرار دارد، انجام شده است. در بخش میانی صحن مسجد، حوضی قرار گرفته است که ساخت آن مربوط به دوران اخیر و از بخش های جدید این بنای تاریخی محسوب می شود.

حیاط مسجد

در بخش زیرین حوض، زیرزمین یا سردابه ای ساخته شده است که امروزه طلاب از این مکان برای انجام ورزش بهره می برند. با توجه به کتیبه ای که در ایوان جنوبی مسجد قرار دارد، تمامی هزینه ی ساخت مسجد توسط شخص عمادالدوله حاکم وقت کرمانشاه تامین و پرداخت شده است و سازندگان برای این مسجد تاریخی، دو ورودی یکی ورودی اصلی و دیگری ورودی فرعی طراحی و بنا کرده اند. یکی از این ورودی ها در راسته ی زرگرها است که درواقع همان ورودی اصلی مسجد است و ورودی دیگر نیز در راسته ی بزازان قرار دارد. راسته ای که به چهار سوق بازار کرمانشاه منتهی می شود.

نکته مهم مسجد

یکی از مهم ترین نکات در مورد مسجد عماد الدوله کرمانشاه، حضور دروازه ای از حرم مطهر حضرت علی (ع) است که به دلیل قرارگیری آن در این مسجد، احترام و ارزشی خاص و مثال زدنی را در بین مردم مخصوصا مردم بازار قدیمی شهر، کسب کرده است. «قاپی شاه نجف» یا «بقای شاه نجف» نامی است که این دروازه ی متعلق به دوران حکومت صفویان به آن شهرت یافته و به دلیل حضور آن در مسجد و تعلق خاطری که بازاریان و مردم اهالی به آن دارند. با وجود مساجد دیگری در مجاورت آن همچنان نماز جماعت باشکوه و با جمعیت قابل توجهی، برگزار می شود. به نظر می رسد که بانی پس از نصب این درب ارزشمند دربی از جنس نقره به آستانه ی مقدسه ی علوی اهدا می کند. البته ناگفته نماند که متاسفانه این در چوبی در دوران اخیر به گونه ای کاملا نامتعارف و غیراصولی رنگ آمیزی شده است.

موقعیت مسجد

موقعیت قرارگیری مسجد عمادالدوله در عصر حاضر به گونه ای است که با توجه به تغییرات متعددی که در بافت شهر در دوران مختلف تا به امروز صورت گرفته است، همچنان به عنوان یکی از مناطق مهم و قابل توجه کرمانشاه محسوب می شود. دلیل این امر نیز به دلیل حضور این مسجد تاریخی در مرکز شهر، نزدیک به بازار و نیز به دلیل قرارگیری در مجاورت بازار سنتی شهر است. همچنین این مسجد از قسمت شرقی به بازار زرگرها از سمت غربی به محله ی گمرک، از شمال به مسجد جامع و اداره ی اماکن و از جهت جنوبی به بازار بزازان محدود می شود. مسجد عمادالدوله کرمانشاه یکی از عمارات کهن و از میراث ارزشمند و باشکوه ایران زمین است که در ساخت آن نکات قابل توجهی به لحاظ محیط زیست و اقلیم، محل قرارگیری و احداث آن با توجه به شرایط اقلیمی، ایجاد بخش هایی در ساخت بنا جهت ایجاد طراوت و پاکی، توجه به جنبه های اقتصادی، توجه به رونق کسب و کار، توجه به فرهنگ و جنبه های اعتقادی مردم و در نهایت اهمیت دادن به اجتماع و هنجارهای حاکم بر آن، درنظر گرفته شده است. همین مسئله مسجد عمادالدوله کرمانشاه را همانند بسیاری از آثار تاریخی و بناهای تاریخی ایران زمین در گروه بناهایی با معماری پایدار قرار گیرد.