چکیده
سابقه و اهداف: دین و مذهب از رکن های اصلی فرهنگ هر ملتی است و جامعه را هویت و انسجام می بخشد و در افراد جامعه حس هم بستگی به وجود می آورد. دستورهای دینی، مراسم ها و آیین های دینی، همگی عامل هایی است که می تواند در درمان و پیشگیری اختلالات روانی و همچنین برای ارتقای بهداشت روان، به نحو مؤثری به کار گرفته شود. اما یکی از مناسک دینی مؤثر در درمان اختلالات روانی، زیارت است که می تواند نقشی مهم در سلامت روان افراد داشته باشد. هدف پژوهش حاضر نیز تعیین رابطه ی بین زیارت امام رضا(ع) با احساس شادکامی و رضایت از زندگی، از یک سو؛ و نقش زیارت در پیش بینی آن ها، از سوی دیگر است.
مواد و روش ها: این پژوهش از نوع توصیفی- همبستگی است و جامعه ی آماری نمونه، زائران و مجاوران حرم امام رضا(ع) است؛ که 382 نفر از افراد در این پژوهش به شیوه ی انتخاب در دسترس شرکت کردند. در این تحقیق برای سنجش نمره ی زیارت افراد، از پرسش نامه ی محقق ساخته ی زیات امام رضا(ع) استفاده شد، که دارای20 پرسش مربوط به نگرش به زیارت و عمل به زیارت بوده است. این پرسش نامه به صورت مقیاس لیکرت چهار درجه یی 1 تا(از کاملاً مخالفم تا کاملاً موافقم) تقسیم بندی شده است. دامنه ی نمره های کلی این پرسش نامه از 20- 80 است. افزون بر این، مقیاس احساس شادکامی آکسفورد و مقیاس رضایت از زندگی دینر، برای دو متغیر احساس شادکامی و رضایت از زندگی استفاده شد. تجزیه و تحلیل داده ها نیز با استفاده از نرم افزار spss(نسخه ی 20) و روش های آماری ضریب همبستگی پیرسون و تحلیل رگرسیون دو متغیره انجام گرفت.
یافته ها: یافته ها نشان داد که بین میزان نگرش و میزان عمل به زیارت امام رضا(ع) با احساس شادکامی و رضایت از زندگی، در سطح(001/0< p)، همبستگی مثبت و معناداری وجود دارد. همچنین زیارت، پیش بینی کننده ی معنی داری در سطح(001/0< p) برای احساس شادکامی و رضایت از زندگی بوده و میزان این تأثیر برای احساس شادکامی، 66/0=Beta؛ و برای رضایت از زندگی، 49/0= Beta بوده است.
نتیجه گیری: در نتیجه می توان گفت که زیارت امام رضا(ع) که آیینی مذهبی در جامعه ی شیعی است، می تواند احساسات روان شناختی افراد را تحت تأثیر قرار دهد و زمینه ی شادکامی و رضایت از زندگی آن ها را فراهم نماید.
واژگان کلیدی: زیارت امام رضا(ع)، احساس شادکامی، رضایت از زندگی
مقدمه
دین، حقیقتی است بسیار تأثیرگذار و نظام اعتقادی سازمان یافته یی است همراه با مجموعه یی از آیین ها و عمل های تعریف شده که تعیین کننده ی شیوه ی پاسخ دهی افراد به تجربه های زندگی است(1). همچنین دین شامل مجموعه یی از باورها و رفتارهای دینی است که شیوه ی رفتاری خاصی را به افراد نشان می دهد(2). رفتارهایی مانند توکل به خداوند، صبر، دعا، زیارت و غیره که می توانند از طریق ایجاد امید به نگرش های مثبت موجب آرامش درونی فرد شود(3). در این میان، زیارت که عملی دینی است، از اهمیت والایی برخوردار است.
زیارت در لغت، به معنای دیدار کردن از کسی، چیزی، یا جایی است که دارای ارزش و اهمیت است(4). اما در اصطلاح دقیق، «زیارت» این گونه تعریف می شود: ملاقات کردن و دیدن و دیدار کردن از مشاهد مشرفه، اعم از قبور اولیای الهی و مساجد و مکان هایی که برای عبادت حق تعالی است(5).
با بررسی ادبیات پژوهشی موجود، در می یابیم که رفتارهای دینی، مثل زیارت و عبادت، در نزد مسلمانان ارزش محسوب می شود و بر انجام آن ها تأکید شده است. در بحث زیارت، فرد با حضور در مکان مشخصی نسبت به صاحب آن مکان یا خود مکان که تشخص یافته، عرض ارادت می کند و مسئله ها و مشکل های خود و جامعه را با پروردگار طرح می کند و در آن مکان مقدس با واسطه قرار دادن آن بزرگِ صاحب شأن و منزلت، آرزوهای خود را تعقیب می کند. زائر در حین زیارت با نزدیک کردن خود به پروردگار، احساس آرامش درونی می کند و خود را تخلیه ی هیجانی می کند که این امر نیز در نهایت به سلامت روانی فرد کمک خواهد کرد(6)؛ چراکه فرد باور دارد خدایی هست که موقعیت ها را کنترل می کند و مسئول عبادت کننده ها است. این امر تا حد زیادی اضطراب مرتبط با موقعیت را کاهش می دهد، به طوری که اغلب افراد مؤمن، ارتباط خود را با خداوند، مانند ارتباط با دوستی بسیار صمیمی توصیف می کنند و معتقدند که می توان از طریق اتکا و توسل به خداوند، اثر و پیامدهای موقعیت های کنترل ناشدنی را به طریقی کنترل کرد(3).
علاوه بر این، امروزه مطالعه های معنوی در روان شناسی در سطح جهان، موضوعی جدّی و اساسی است و توجه به آن در بسیاری از کشورها در حال افزایش است. یکی از مسئله هایی که توجه زیادی به آن شده، رضایت از زندگی و احساس شادمانی است(7). بررسی های انجام شده در فرهنگ ها و مذهب های مختلف، تأثیر مثبت دین داری و عامل های مذهبی را بر افزایش سطح بهزیستی و سلامت روانی، بهبود بیماری های روانی و جسمی، مقاوم کردن افراد در برابر تنیدگی، اضطراب و افسردگی، ایجاد امید و آرامش، معناداری و شادکامی و احساس بهزیستی ذهنی، نشان داده است(8).
احساس شادکامی، که هدف مشترک انسان ها است و همگی برای رسیدن به آن تلاش می کنند، چیزی نیست جز ارزیابی افراد از خود و زندگی شان(9). این ارزیابی ها، ممکن است جنبه ی شناختی داشته باشد، مانند قضاوت هایی که درباره ی خشنودی از زندگی صورت می گیرد و یا جنبه ی عاطفی که شامل خُلق و هیجان هایی است که در واکنش به رویدادهای زندگی روی می دهد. بنابراین، شادکامی از چند جزء تشکیل یافته که عبارت است از: خشنودی از زندگی، خُلق و هیجان های مثبت و خوشایند و نبود خُلق و هیجان های منفی(10).
همچنین ونهون(11) شادکامی را مجموعه یی از عاطفه ها و ارزیابی شناختی از زندگی و درجه یی از کیفیت زندگی افراد می داند که به طور کلی مثبت ارزیابی می شود. برخی پژوهشگران نیز شادکامی را نوعی هیجان مثبت می دانند که تأثیر ژرفی بر سازوکارهای جسمانی، شناختی و روانی در مکانیزم دارد و عملکرد آدمی را در زمینه های مختلف بهبود می بخشد(12).
دین داری و داشتن گرایش های مذهبی، یکی از متغیرهایی است که با شادکامی ارتباط تنگاتنگی دارد. به طوری که مک کلور و لودن(13) در تحقیق خود به این نتیجه رسیدند که انجام دادن فعالیت های مذهبی ارتباطی مثبت با شادکامی دارد؛ و این، بدان معنا است که شادکامی حقیقی با ارضای امیال حاصل نمی شود، بلکه با انجام چیزی که از نظر اخلاقی ارزش انجام دادن دارد(یعنی از تجلی فضیلت) حاصل می شود. شادی می تواند بر سامانه ی ایمنی ما تأثیر گذارد و موجب افزایش طول عمر افراد شود(14). در این باره نظریه هایی وجود دارد مبنی بر این که داشتن دین و مذهب به چند طریق باعث افزایش شادکامی می شود. برای نمونه اعمال دینی مانند حضور در مسجدها و مکان های مذهبی، تعامل ها و حمایت های اجتماعی را افزایش می دهد. علاوه براین، داشتن رابطه ی فردی با خدا، با کاهش دادن استرس و بهبود راهبردهای غلبه بر استرس، شادکامی را افزایش می دهد. همچنین مذهب سبب معنادهی به زندگی شخص می شود(15).
اینگلهارت نیز معتقد است دین داری با سعادت ذهنی ارتباط دارد. به نظر او کسانی که مرتب به کلیسا می روند و یا ایمان مذهبی دارند، خوشبخت تر از آن هایی هستند که به کلیسا نمی روند و یا ایمان مذهبی هم ندارند. این، بدان سبب است که بیش تر آیین های مذهبی، شخص را به محدود کردن آرزوهایش تشویق می کنند که برای به حدّاکثر رساندن سعادت ذهنی، رهیافت درستی است(16). از آنجایی که زیارت یکی از راه های ارتباطی با خداوند است و در دین اسلام نیز به زیارت امامان معصوم(ع) تأکید شده، توجه به این نکته که آیا نگرش به این عمل دینی و حضور در مکان های مقدس می تواند احساسات روان شناختی افراد را تحت تأثیر قرار دهد، ضروری است.
احساس ذهنی بهزیستی یا رضایت از زندگی، حوزه هایی از روان شناسی مثبت نگر است که تلاش می کند ارزیابی شناختی و عاطفی مردم از زندگیشان را مورد بررسی قرار دهد. احساس خرسندی و رضایت از زندگی، ارتباط نزدیک اما پیچیده یی با ارزش ها دارد، اما معیارهایی که افراد براساس آن، درک ذهنی خود را از سعادت ارزیابی می کنند، متفاوت است(17). مطالعه های تجربی درباره ی ارزش ها و نگرش ها در سطح ملت های مختلف اثبات کرده که از میان متغیرهای پیش زمینه ی اجتماعی، احساس رضایت از زندگی بر حسب میزان دین داری، تغییرپذیر است(16).
اما رضایت از زندگی عبارت است از ارزیابی مثبت شناختی عاطفی از زندگی خود. این ارزیابی از واکنش های احساسی نسبت به واقعه ها به علاوه ی قضاوت های شناختی از رضایت و برآورده شدن خواسته ها تشکیل شده است(18). همچنین رضایت از زندگی، بیانگر آن است که فرد چگونه زندگی خود را در کل ارزیابی و برآورد می کند و نیز بر ارزیابی دامنه داری که فرد از زندگی خود به عمل می آورد، متمرکز است؛ به طوری که اصطلاح رضایت از زندگی می تواند قضاوت فرد درباره ی همه ی حیطه های زندگی در مقطعی خاص از زمان و یا قضاوتی یکپارچه درباره ی زندگی شخص از بدو تولد تعریف شود(19). عامل های بسیاری با رضایت از زندگی ارتباط دارد که از آن جمله می توان به نقش میانجی باورهای مذهبی اشاره کرد. عده یی از روان شناسان بر این باورند که نیمی از متغیرهای سلامت روان، با باورهای مذهبی تبیین می شود. آن ها معتقدند هستند که مذهب به انسان کمک می کند تا معنای حادثه های زندگی، به ویژه حادثه هایی را که دردناک و اضطراب انگیز هستند، بفهمد و این موجب دلگرمی و خرسندی مطبوعی در روان و روحیه ی او بشود(20).
استفانی کورف(21) در پژوهش خود چند متغیر مستقل را برای پیش بینی رضایت از زندگی در نظر گرفته است؛ وی گزارش می دهد که بین جهت گیری مذهبی درونی و رضایت از زندگی، رابطه ی معناداری وجود دارد. همچنین نتیجه های 350 مطالعه نشان داده است که افراد دارای بهزیستی معنوی، شیوه ی زندگی سالم تری دارند؛ امیدوارتر هستند؛ از ثبات روانی بیش تری برخوردارند؛ و نیز رضایت بیش تری از زندگی خود دارند(22). این ها بدین دلیل است که دین داری به سبب توانایی دین بر حمایت از افراد، بر رضایت از زندگی نیز تأثیر مثبت دارد و این حمایت می تواند احساسی، اعتقادی یا شناختی و مادی باشد(23). برخی نیز دین داری را به سبب معنایی که به هدف زندگی و کیفیت زندگی می بخشد، در رضایتمندی مؤثر تلقی می کنند(24). در همه ی پژوهش های صورت گرفته، به نقش تأثیرگذار دین و عمل به آموزه های دینی اشاره شده است. برای مثال کیم و همکاران(25) دریافته اند که انجام امور دینی موجب خوش خُلقی، مهربانی و اعتماد به نفس می شود و سازگاری افراد را بالا می برد.
حیدری رفعت و همکاران(26) و محمد قمری(27) نیز در پژوهش های خود، که به بررسی رابطه ی بین نگرش های دینی و شادکامی دانشجویان پرداخته بودند، نشان دادند که داشتن نگرش های دینی باعث افزایش احساس شادکامی می شود. در تحقیق عبدالله پور و همکاران(20) نیز نتیجه های به دست آمده نشان داد که بین نگرش دینی با رضایت از زندگی، همبستگی معناداری وجود دارد. گلزاری(28) نیز مطالعه یی را درباره ی میزان و چگونگی تأثیرگذاری حجّ عمره، بر روی دانشجویانی که به مکه ی مکرمه مشرّف شده بودند، از زبان خودِ آن ها انجام داده است. نتیجه های این نظرسنجی نشان می دهد که انجام عمره ی دانشجویان، مؤلفه هایی مانند آرامش روانی و امنیت خاطر، توجه به دین و معنویت، سازگاری اجتماعی با دیگران، توبه از گناهان، خود سازی اخلاقی، پرداختن به فعالیت های دینی، انگیزه ی مطالعه درباره دین و اعتقادات مذهبی، یاری رساندن به نیازمندان و حتی انگیزه ی پیشرفت علمی را افزایش می دهد. در تحقیق احمدی و هراتیان(29) هم، که بر روی عمره گزاران انجام یافت، مشخص شد مناسک عمره که به صورت دسته جمعی و گروهی انجام می گیرد، می تواند چونان عامل حمایت کننده ی اجتماعی، سبب گشایش بسیاری از مشکل ها و رهایی از تنیدگی شود. در زیارت نیز فرد با حضور در حرم امام معصوم(ع)، با انجام اعمال و مناسک دینی با خدای خود رابطه ی نزدیک تری پیدا می کند و در مکان های مقدس و معنوی با او مناجات می کند و با مطرح کردن مشکل هایش، از امام معصوم و خداوند یاری می طلبد؛ که این احساس نزدیکی به خدا، موجب خشنودی و احساس رضایت در فرد می شود.
با وجود اینکه در پژوهش ها، بر اثرهای مثبت دین و دین داری تأکید شده و پژوهشگران نیز تأثیرهای مثبت نگرش دینی را بر سلامت روان افراد مورد بررسی قرار داده اند، اما درباره ی زیارت امام رضا(ع)(که رفتاری دینی است) و اثر روان شناختی آن، تحقیق علمی کم تری گزارش شده است. جامعه ی ایرانی، جامعه یی مسلمان است و زیارت بارگاه امامان معصوم، علیهم السلام، برای ما مسلمانان از اهمیت بسیاری برخوردار است، چراکه در دین مبین اسلام بر زیارت امامان معصوم(ع) تأکید فراوان شده است. از سوی دیگر، روان شناسان و پژوهشگران نیز به اثرگذاری دین و عمل به دستورهای دینی، در پیشگیری و درمان اختلالات روانی، دست یافته اند؛ و حال که انسان امروزی با انواع مشکل ها و استرس ها و پیامدهای مخرب ناشی از آن دست به گریبان است، اهمیت و ضرورت این پژوهش مشخص می شود، به طوری که برای داشتن جامعه یی پویا و نیز برای رسیدن به استحکام نهاد خانواده و ایجاد روح امید در افراد جامعه، می باید در زمینه ی تقویت دین و معنویت و حضور در مراسم و اجتماعات دینی و مذهبی در جامعه تلاش کرد. با توجه به اینکه زیارت امام رضا(ع) آیینی مذهبی است که می تواند زمینه ی این اجتماعات دینی را فراهم نماید و منجر به برقراری ارتباط اجتماعی بین افراد شود؛ و نیز به دلیل شباهت های زیارت با جلسه های مشاوره و روان درمانی در روان شناسی، این پژوهش انجام شد.
در این پژوهش هدف این است مشخص شود که آیا بین میزان نگرش و میزان عمل به زیارت امام رضا(ع)، با احساس شادکامی و رضایت از زندگی رابطه وجود دارد؟ و همچنین آیا زیارت امام رضا(ع) پیش بینی کننده ی احساس شادکامی و رضایت از زندگی است یا خیر؟
مواد و روش ها
روش پژوهش حاضر، به شیوه ی توصیفی است؛ و به دلیل سنجیدن رابطه های متغیرها، از نوع همبستگی و رگرسیون به شمار می رود. جامعه ی آماری پژوهش نیز، زائران و مجاوران حرم امام رضا(ع) بوده اند.
در این پژوهش براساس جدول مورگان، شمار نمونه، 384 نفر تعیین شد، اما با توجه به این که دو نفر از افراد شرکت کننده در این پژوهش، به طور کامل به سئوال ها پاسخ نداده بودند، این دو نفر از پژوهش حذف شدند؛ و در نهایت شمار نمونه ها به 382 نفر کاهش یافت. نمونه ها با استفاده از روش نمونه گیری در دسترس انتخاب شدند. با توجه به اینکه جامعه ی آماری پژوهش، زائران و مجاوران حرم امام رضا(ع) بودند، با مراجعه ی حضوری به مکان های مختلف مانند زائرسراها، دانشگاه ها، کتابخانه ها؛ و پس از توضیح درباره ی پژوهش و جلب رضایت افراد، پرسش نامه ی محقق ساخته ی زیارت، احساس شادکامی و رضایت از زندگی توزیع شد و پس از تکمیل پرسش نامه ها و استخراج داده ها، با استفاده از نرم افزار spss(نسخه ی 20) تحلیل صورت گرفت.
ابزار پژوهش
پرسش نامه ی شادمانی آکسفورد(OHI)
برای اندازه گیری شادکامی، از مقیاس شادکامی آکسفورد استفاده شد. این مقیاس دارای 29 عبارت و شش بُعد است که بر اساس دیدگاه آرجیل و لو(30) درباره ی احساس شادکامی؛ و نیز نظر بک درباره ی افسردگی تهیه شده است. این مقیاس با چهار گزینه که بیانگر سطح های متفاوت شادکامی است، مشخص شده که گزینه های آن به ترتیب از 0 تا 3 نمره گذاری می شود. جمع نمره های عبارت های 29 گانه، نمره ی کل پرسش نامه را تشکیل می دهد و نمره ی کل آزمودنی نیز از 0 تا 87 است. آرجیل و همکاران پایایی پرسش نامه را در خارج از کشور، با کمک ضریب آلفای کرونباخ، 90/0 به دست آوردند؛ و در ایران نیز حقیقی و همکاران(31) در مطالعه یی پایایی آن را با استفاده از ضریب آلفای کرونباخ، 92/0 محاسبه کردند. علاوه بر این، اعتبار سازه ی مقیاس، با همبسته کردن نمره ی شادکامی با نمره های عزّت نفس، خوش بینی و سلامت عمومی در کل آزمودنی ها به ترتیب 64/0، 51/0 و 56/0 به دست آمد.
مقیاس رضایت از زندگی(SWLS)
این مقیاس را دینر و همکاران(32) بر روی 176 دانشجوی دانشگاه الینویز ساخته اند که از پنج پرسش تشکیل شده است؛ به طوری که هر سئوال دارای هفت گزینه است که به صورت مقیاس لیکرت هفت درجه یی نمره گذاری شده است؛ از 1(کاملاً مخالفم) تا 7(کاملاً موافقم). جمع نمره های این پنج سئوال، نمره ی کل پرسش نامه را تشکیل می دهد و نمره ی کل آزمودنی ها از 5 تا 35 در نوسان است. در این پرسش نامه آزمودنی ها اظهار کرده اند که چه قدر از زندگی خود راضی هستند. در خارج از کشور، آلفای کرونباخ این مقیاس را داینر و همکاران(24) 87/0 به دست آوردند؛ و در ایران، برنا و سواری(33) این پرسش نامه را به فارسی ترجمه و بر روی دانشجویان دانشگاه اهواز اجرا کردند، که در مطالعه یی، برنا و سواری(34) پایایی این پرسش نامه را با کمک آلفای کرونباخ، 85/0 به دست آوردند. برای بررسی روایی سازه ی آن نیز از همبستگی این آزمون با یک سئوال محقق ساخته استفاده شد و مقدار آن، 42/0 برآورد شد.
پرسش نامه ی محقق ساخته ی نگرش و عمل به زیارت
این پرسش نامه را پژوهشگرِ تحقیقِ حاضر ساخته است. برای اندازه گیری و بررسی میزان نگرش و میزان عمل به زیارت، پرسش نامه یی تهیه شد که مرحله های ساخت آن، بدین صورت بوده است:
در مرحله ی اول، تعریف ها و ویژگی ها که مربوط به این عمل دینی(زیارت) است، جمع آوری شد. در مرحله ی بعد اقدام به تهیه و طراحی سئوال ها و عبارت هایی شد که بتواند جوانب مختلف این عمل دینی را بر اساس مؤلفه های به دست آمده، به دقت مورد سنجش قرار دهد. سئوال ها بعد از بررسی و ویرایش، برای تعیین اعتبار محتوای صوری، در اختیار چند نفر از استادان محترم و صاحب نظر قرار گرفت. بعد از دریافت آرا و پیشنهادهای اصلاحی، پرسش هایی که نقص داشت مورد اصلاح و بازبینی قرار گرفت؛ سئوال های نامناسب حذف و پرسش های دیگری جایگزین آن ها شد.
بعد از بررسی نهایی پرسش نامه و اعمال تغییرهای لازم در فرم اولیه، فرم نهایی آزمون، که از دو بخشِ سئوال های نگرش به زیارت و عمل به زیارت تشکیل شده، با 20 سئوال آماده شد. در واقع در این پرسش نامه آزمودنی ها اظهار می کنند که چه قدر به زیارت امام رضا(ع)، که عملی دینی و مذهبی است، گرایش دارند و چه قدر به انجام این عمل دینی می پردازند و آن را به جا می آورند. این پرسش نامه به صورت مقیاس لیکرت چهار درجه یی نمره گذاری می شود و به ترتیب نمره های 1-2-3-4 گویای کاملاً مخالفم، تا حدودی مخالفم، تا حدودی موافقم و کاملاً موافقم، تعلق می گیرد. جمع نمره های این 20 سئوال، نمره ی کل پرسش نامه را تشکیل می دهد و نمره ی کل آزمودنی ها، از 20 تا 80 است.
این پرسش نامه برای اجرا در جامعه ی آماری مورد نظر تهیه و بر روی نمونه یی به حجم 30 نفر اجرا شد. برای بررسی روایی سازه ی آن از همبستگی این آزمون با پرسش نامه ی التزام عملی به اعتقادات اسلامی، استفاده شد، که همبستگی آن، 70/0 و آلفای کرونباخ 95/0، برآورد شد. بعد از مشخص کردن سئوال های نهایی و مؤلفه های مربوط، با کمک استادان محترم مؤلفه ها نام گذاری و به دو بخشِ سئوال های نگرش و عمل تقسیم شد.
سئوال های نگرش: 1-2-3-4-5-6-7-8-11-15-16؛ سئوال های عمل: 9-10-12-13-14-17-18-19-20؛ و سئوال هایی که به صورت معکوس نمره گذاری می شود، عبارت است از: 6-7-15-16.
یافته ها
یافته های به دست آمده از این پژوهش در جدول های زیر آمده است. برای بررسی رابطه ی بین میزان نگرش و عمل به زیارت امام رضا(ع) با احساس شادکامی و رضایت از زندگی، از ضریب همبستگی پیرسون استفاده شد، که نتیجه های آن در جدول شماره ی 1 امده است.
جدول1: ضریب های همبستگی متغیّر نگرش و عمل به زیارت با احساس شادکامی و بُعدهای آن
متغیّر احساس شادکامی رضایت از زندگی خود اتکایی لذت بردن و شادی کنترل خود موثر بودن آرامش
نگرش به زیارت 593/0** 502/0** 469/0** 545/0** 589/0** 270/0** 428/0**
عمل به زیارت 579/0** 535/0** 459/0** 521/0** 516/0** 245/0** 409/0**
نمره ی کل زیارت 662/0** 588/0** 525/0** 602/0** 621/0** 290/0** 472/0**
*p<0/05 **p<0/01
جدول بالا نشان می دهد که بین میزان نگرش و میزان عمل به زیارت، با احساس شادکامی و بُعدهای آن، همبستگی وجود دارد. بنابراین با توجه به این جدول، وجود همبستگی معنادار بین میزان نگرش و عمل به زیارت، با احساس شادکامی، تأیید می شود.
جدول2. ضریب همبستگی متغیّر نگرش و عمل به زیارت با رضایت از زندگی
متغیّر رضایت از زندگی
نگرش به زیارت 480/0**
عمل به زیارت 398/0**
نمره ی کل زیارت 492/0**
*p<0/05 **p<0/01
جدول بالا نشان می دهد که بین میزان نگرش و میزان عمل به زیارت، با رضایت از زندگی، همبستگی وجود دارد. بنابراین با توجه به این جدول، وجود همبستگی معنادار بین میزان نگرش و عمل به زیارت، با رضایت از زندگی تأیید می شود.
برای بررسی این که زیارت پیش بینی کننده ی احساس شادکامی و رضایت از زندگی است، از تحلیل رگرسیون دو متغیره استفاده شد که نتیجه های آن در جدول های 3 و 4 آمده است.
جدول 3. نتیجه های تحلیل رگرسیون متغیّر زیارت با احساس شادکامی و رضایت از زندگی
متغیّر پیش بین متغیر ملاک R 2 R F سطح معناداری
زیارت کل شادکامی 662/0 438/0 79/275 001/0p<
رضایت از زندگی 492/0 242/0 219/121 001/0p<
نتیجه های به دست آمده از تحلیل رگرسیون، در جدول شماره ی 3 نشان می دهد که متغیّر زیارت می تواند شاخص خوبی برای پیش بینی احساس شادکامی و رضایت از زندگی به حساب آید. با توجه به(001/0p<) می توان گفت که این پیش بینی معنادار است.
جدول 4. ضریب های رگرسیون و تأثیر متغیّر زیارت با احساس شادکامی و رضایت از زندگی
متغیّر پیش بین متغیر ملاک B T Beta سطح معناداری
زیارت کل شادکامی 321/1 19/17 662/0 001/0p<
رضایت از زندگی 421/0 010/11 492/0 001/0p<
با توجه به جدول شماره ی 4، می توان گفت که زیارت می تواند واریانس احساس شادکامی و رضایت از زندگی را به صورت معنادار تبیین کند و میزان این تأثیر، به ترتیبBeta= 0/66, 0/49 است.
بحث و نتیجه گیری
در این تحقیق ارتباط میزان نگرش و عمل به زیارت امام رضا(ع)، با احساس شادکامی و رضایت از زندگی مورد بررسی قرار گرفت. نتیجه های حاصل از تحلیل داده های این پژوهش نشان داد که بین میزان نگرش و عمل به زیارت امام رضا(ع)، با احساس شادکامی و رضایت از زندگی، رابطه ی مثبت معناداری وجود دارد. این، بدین معنا است که هر چه نمره های فرد در نگرش و عمل به زیارت بالاتر باشد، نمره های شادکامی و رضایت از زندگی نیز بیش تر خواهد بود. این یافته با نتیجه های پژوهش های قمری(27)، احمدی و هراتیان(21)، موریس(35)، حیدری رفعت و همکاران(28)، گلزاری(26) و عبدالله پور و همکاران(20)، همسو بوده است و یافته های آن ها را تأیید می کند. این پژوهش ها نیز بر نقش تأثیرگذار نگرش های مذهبی و انجام اعمال و مناسک دینی، همچون زیارت، بر سلامت روان افراد تأکید داشته است.
در تبیین این یافته می توان گفت که یکی از پیامدهای مهم ایمان به خداوند و عمل به دستورهای دینی، احساس شادکامی است؛ همان طور که در قرآن نیز به آن اشاره شده است: «الا بذکر الله تطمئن القلوب»(همانا با یاد خدا قلب ها آرام می گیرد). در این باره شهید مطهری معتقد است که ایمان مذهبی آثار نیک فراوان دارد، چه از نظر تولید بهجت و انبساط روحی و چه از نظر نیکو ساختن رابطه های اجتماعی و چه از نظر کاهش و رفع ناراحتی های ضروری که لازمه ی ساختمان این جهان است. خوش بینی، روشندلی، امیدواری و آرامش خاطر از اثرهای بهجت زایی و انبساط آفرینی ایمان مذهبی است.
زیارت بارگاه امامان معصوم(ع) یکی از اعمال و مناسک مذهبی است که می تواند موجب انبساط روحی و نیکو ساختن رابطه های اجتماعی شود، چراکه وقتی فرد به زیارت امام(ع) مشرّف می شود، خودش را در محضر خدای متعال و در معرض بهره مندی از اثرهای مثبت این حضور و ارتباط می یابد؛ و از طریق وجود پاک امام معصوم(ع) با خدای خود به راز و نیاز می پردازد و با مطرح کردن مشکل ها و درد دل هایش در پیشگاه امام معصوم (ع)، به نحوی خود را تخلیه ی هیجانی کند و یا حتی به گناهانش اعتراف کند. وی می داند که امام(ع) راز نگهدار او است و آبرویش را نمی برد. او امیدوار است که امام(ع) بین وی و خداوند واسطه می شود و برایش طلب آمرزش می کند، از این رو برآورده شدن حاجت های خویش را از خداوند می خواهد، بنابراین امیدواری اش به رحمت خداوند افزایش می یابد و در بحران ها و مشکل های زندگی دیگر خود را تنها نمی یابد و احساس ناامنیتی اش به امنیت تبدیل می شود و فرد احساس آرامش خواهد کرد و شادمانی و خشنودی او در نتیجه ی لطف خداوند و امام معصوم(ع) افزایش می یابد. علاوه بر این، زائر وقتی در فضای معنوی حرم امام معصوم(ع) قرار می گیرد، با کرامت ها و شفادهی و معجزه های ناشی از توجه خاص امامان معصوم(ع) مواجه می شود؛ اینجا است که زائر درمی یابد که به نیروی قدرتمندی متصل است که می تواند در مشکل ها از او یاری بطلبد؛ در حدیثی از امام رضا(ع) آمده است: «هرگاه بر شما پیشامد سختی رخ داد، به دیدار ما بیایید و از ما مدد بجویید».
همچنین نتیجه های به دست آمده نشان داد که زیارت امام رضا(ع) پیش بینی کننده ی خوبی برای احساس شادکامی و رضایت از زندگی است. این یافته با نتیجه های پژوهش های هادیان فرد(17)، کورف(21)، برنا و سواری(34) همسو است و یافته های آن ها را تأیید می کند. آن ها نیز در پژوهش خود تأکید داشتند که باورها و اعتقادات مذهبی، پیش بینی کننده ی خوبی برای احساس شادکامی و رضایت از زندگی است.
همان طور که در تبیین قبلی اشاره شد، وقتی فرد به زیارت امام(ع) نائل می شود، امیدواری اش به یاری خداوند افزایش می یابد و همین امیدواری موجب معنادهی به زندگی فرد می شود؛ و نیز موجب می شود که فرد احساس کند به نیروی عظیمی متصل است که او را در مشکل ها یاری می کند. به طوری که کینگ و همکاران(36) بیان می کنند، افراد امیدوار از این اعتقاد برخوردارند که می توانند با چالش هایی که ممکن است در زندگی با آن ها روبرو شوند، به طور سازگارانه برخورد کنند، شادی بیش تری را تجربه کنند و از زندگیشان رضایت بیش تری داشته باشند. به عبارتی، ارتباط با معصومان(ع)، معنا و مفهوم عمیقی در زندگی ایجاد می کند و این معنا و مفهوم اساسی در زندگی، زمینه ی رضایت بیش تر از زندگی را فراهم می کند.
تفاوت این مطالعه با دیگر مطالعه های انجام شده انجام شده درباره ی زیارت در این بود که مطالعه های دیگر، اثرهای زیارت را بر برخی مؤلفه های روان شناختی به صورت مقطعی و در بازه زمانی کوتاهی سنجیده بودند، ولی در این پژوهش با ساخت پرسش نامه یی درباره ی زیارت، سعی شد تا اثرهای روان شناختی زیارت بر احساس شادکامی و رضایت از زندگی، محدود به یک بازه زمانی، یعنی فقط لحظه ی حضور در حرم امام رضا(ع) نباشد. علاوه بر این، در این پژوهش به ارتباط زیارت امام رضا(ع) با این دو متغیّر پرداخته شد، در صورتی که در پژوهش های دیگر، زیارت مکان هایی غیر از حرم امام رضا(ع) با متغیّرهای دیگری مدنظر بوده است.
محدودیت های پژوهش
1- یکی از محدودیت هایی که در این پژوهش وجود داشت، توزیع پرسش نامه ها بود و علاوه بر این، مشکل دیگر، مدت زمانی بود که صرف جمع آوری آن ها شد.
2- نبود پرسش نامه یی درباره ی زیارت، که محقق اقدام به ساخت پرسش نامه یی در این زمینه نمود، موجب شد تا این خلل باشد که سئوال های مطرح شده در این پرسش نامه، با سوگیری همراه باشد.
پیشنهادها
1- با توجه به اهمیت زیارت امامان(ع) برای ما مسلمانان و نقش تأثیرگذاری که این عمل دینی بر زندگی افراد دارد، پیشنهاد می شود که در امر آموزش و شناساندن فرهنگ معنوی زیارت، از همان پایه های ابتدایی تحصیلی اقدام شود. علاوه بر این، در روان درمانی هم باید نقش زیارت در نظر گرفته شود و در آینده نیز پژوهش هایی در این زمینه صورت گیرد.
2- بررسی اثرهای زیارت در مکان های مختلف و مقایسه ی آن ها با هم.
3- در صورت امکان بررسی تغیرهای فیزیولوژیکی همراه و بعد از زیارت.
Refrences
1. Zullig K. J, Ward R. M, Horn T. The association between perceived spirituality, religiosity, and life satisfaction: The mediating role of self-rated health. Social Indicators Research.2006; 79(2): 255-74.
2. Roberts K.A. A sociological over view mental health implication of religio-cultural megatrends in the United State.in Pargament K.I. Maton I , Hess R.E. (Editor). Religion and Prevention in Mental Health. Haworth Press Inc; 1992.
3. Krole I, Sohechan B. Religion belifes and practice- among 52 psychiatric in patients in Mennesota. American Journal of Psychiatry.1989;146(1): 67-72.
4. Anvari H. spoke big cultcher.Tehran:sokhan press; 2003. (Full Text in Persian)
5. Rokni M. The excitement of seeing. Mashhad: Astan Qods Razavi press; 1990. (Full Text in Persian)
6. Vaez Javadi M. Philosophy and rituals of pilgrimage. Qom: Asra press; 2005. (Full Text in Persian)
7. Janbzrgy M. The effectiveness of short-term psychotherapy ther apy education, Islamic religious orientation to deal with anxiety and stress.Journal of Psychology. 2009; 2(8): 343-68. (Full Text in Persian)
8. Foley D. P. Eleven interpretations of personal suffering. Journal of Religion and Health. 1988; 27(4): 321-28.
9. Kazemian Moghaddam K, Mehrabi Zadeh Honarmand M. Evaluation of the relationship between religious beliefs and self-care among female students of Islamic Azad University of Behbahan.Journal of Psychology and Religion. 2010; 2(2): 173-87. ( Full Text in Persian(
10. Diener E, Suh E, Oishi S. Recent finding on subjective well being. Indiana Journal of Clinical Psychology. 1997;24(1): 300-4.
11. Veenhoven R. World Database Of Happiness. Social Indicators Research, Roterdam Unhversity. 1995; 34(3): 299- 313.
12. Andrews F, McKannell A. Measure of Self-reported well-being Their affective, cognitive and other components. Social Indicators Research. 1980; 8(1): 25-55.
13. McClure R.F, loden M. religiousactivhti, denomination, membership & life satisfaction. Psychology: A Quarterly Journal. 1982; 4(9): 12-7.
14. Kar A. Positive psychology. trans: Hassan Pasha sharif, Jafar Najafy zand. Tehran: Sokhan press; 2007.
15. Ellison C.G. Religious involvement and subjective well-being. Journal of Health and Social Behavior. 1991; 32(1): 80–99.
16. Inglehart R. Cultural change in advanced in dustrial society, transs: Maryam Vatar. Tehran:kavir press; 2004. ( Full Text in Persian)
17. Hadianfard H. Subjective well-being and religious activities in a group of Muslims. Journal of Psychiatry and clinical psychology (thinking and behavior). 2006; 11(2): 224-32. (Full Text in Persian)
18. Diner E, Oishi S, Lucas R. E. Personality, Culture subjective well being: Emotional and cognitive evalution of being: Emotional and Cognitive evalution of life. Annual Review of psychology. 2003; 54: 403- 25.
19. Myers D. G. The funds, friends, and faith of happy people. American Psychologist. 2000; 1(55): 56-67.
20. Abdullah Pour N, Mahdavi Aghdam M.R, Ashrafe Zakie Z. The relationship between religiosity and life satisfaction among students of Tabriz University. BiQuarterly Journal of Islamic education. 2011; 6(12): 141-53. (Full Text in Persian(
21. Korff S.C. Religious Orientation as a Predictor of Life Satisfaction Within the Elderly Population. Doctor aldissertation,Walden University;2006.
22. Shahidi Sh , Hamdyh M. Foundations of Mental Health. Tehran: samt press; 2002. ( Full Text in Persian(
23. Elison C. Spiritual well – being: conceptualization and Measurement. Journal of sychology and Theology. 1983; 11: 330-40.
24. Torsen K. Religion, Spirituality and Health, Evidence, Issues and Interests. Journal Of Review and Comment.Trans: Ahmad reza Jalele. 2004; 1(33): 166-216.
25. Kim Y, Seidlitz L, Ro Y, Evinger J, Duberstein P. Spirituality and affect: A function of changes in religious affiliation. Journal of family psychology. 2004; 37(4): 861-70.
26. Heidari Rafat A, Enayati Novin-Fard A. The relationship between religious attitude and happiness in Tarbiat Modarres University Students. Journal of Psychology and Religion. 2011; 3(4): 61-72. (Full Text in Persian(
27. Ghamari M. The relationship between religiosity and happiness levels among students based on gender and marital status. Journal of Psychology and Religion.2011; 3(3): 75-91. (Full Text in Persian)
28. Gulzare, M. The Examinathon of effect of Umrah Mufradah on mental health, happiness and act to religious beliefs of students. Journal of Islamic Studies and Psychology. 2010;4(7):111-201. (Full Text in Persian)
29. Ahmadi M.R, Heratian A.A. The Examinathon of effect of Umrah Mufradah on happiness and mental health. Journal of Psicology. 2012; 5(3):41-62. (Full Text in Persian)
30. Argyle M. The Social Psychology of Work. 2 nd ed. Harmond Worth: Penguin; 1998.
31. Haghigi G, Khoshkonesh A, Shokrkon H, Shahne Yeylagh M,Veneyse A. Relationship between the five factor model of personality with a happiness. Journal of Sciences and Psychology, Ahvaz University. 2007;13( 3): 163-88. (Full Text in Persian)
32. Diener E, Emmons R.A , Larsen R. J, Griffin S. The Satisfaction With Life Scale. Journal of Personality Assessmen. 1985; 49(1): 71-5.
33. Savari k , Borna M. The Relationship between emotional intelligence and social support, life satisfaction among students of Islamic Azad University of Ahvaz. Journal oF New findings in Psychology. 2011;1(4): 113-120. ( Full Text in Persian)
34. Borna M , Savari k. Simple and multiple correlation between religious attitudes, mental health, life satisfaction and self-esteem, Journal oF New findings in psychology.2008; 2(8): 76-86. (Full Text in Persian)
35. Morris P.A. The effect of pilgrimage on anxiety and religious attitude. Psychological Medicine;1982.
36. King D. Rethinking claims of spiritual intelligence: a definition, model and measure Applications of modeling in the Natural and social sciences program. Canada: Trent university; 2008.