بذر کتان (بزرک)
کتان عضوی از خانواده Linaceae بوده که شامل 10 جنس و بیش از 150 گونه می باشد.
منشاء(خاستگاه):
کتان به طور گسترده ای با آب و هوای سرد و گرم سازگار بوده و قرن ها در نواحی مختلف جهان به دلیل فیبر(الیاف) ساقه آن، پارچه کتانی و دانه، کشت می شده است . Linseed نام دیگر Flax می باشد. محصولات جوانه زده دانه در هند و انگلستان Linseed و در کانادا و آمریکا Flaxseed نامیده شده، در کشورهای اروپایی نیز از اصطلاح Flax Oil(روغن بذر کتان) یا Flax seed(دانه بذر کتان) استفاده می گردد.
موارد کاربردی:
کتان، گیاه بسیار مهمی در صنعت است که از الیاف آن برای تهیه پارچه های کتانی استفاده می شود. از روغن بذر کتان نیز برای مصارف گوناگون نظیر تهیه خمیر مجسمه استفاده می گردد. در ابتدا از یک واریته جهت تولید روغن و الیاف استفاده می شد، اما امروزه واریته های روغن و الیاف متفاوت است. بذر کتان علاوه بر مصارف صنعتی، دارای اثرات مهمی روی سلامتی نیز می باشد. روغن بذر کتان، مهم ترین منبع اسید چرب ALA است. پس از آن روغن گردو، جوانه گندم و سویا حاوی این اسید چرب هستند. سایر مواد غذایی فاقد این اسید چرب هستند و یا مقدار بسیار جزئی از اسید چرب ALA را دارند.
اسید چرب ALA متعلق به گروه اسیدهای چرب امگا-3 نوعی اسید چرب غیراشباع است که در زنجیره اتصالی کربن آن یک گروه کربوکسیل (COOH) و چندین پیوند دوگانه وجود دارد.
علت نامگذاری آن، قرار گرفتن اولین باند دوگانه بین کربن های 3 و4 در ساختمان شیمیایی مولکول آن است و همین محل قرارگیری باند دوگانه باعث ایجاد خواص بیوشیمیایی خاص امگا-3 می شود. همچنین بذر کتان غنی ترین منبع لیگنان ها است.
لیگنان های گیاهی در بدن انسان توسط باکتری های روده ای به لیگنان های پستانداران تبدیل می شوند که خاصیت آنتی بیوتیک و آنتی اکسیدانی دارند. همچنین لیگنان ها، فیتواستروژن هایی هستند که از بروز سرطان های حساس به هورمون پیشگیری می کنند و می توانند به عنوان یک روش جایگزین هورمون تراپی استفاده شوند؛ از طرف دیگر، لیگنان ها سیستم ایمنی را تقویت می کنند و در حفظ سلامت قلب نقش دارند. از جمله سایر فلاوونوئیدهای موجود در بذر کتان، می توان به فیتیک اسید (اینوزیتول فسفاته)اشاره کرد. این ماده از واکنش های اکسیداسیون در کبد(که موجب تولید رادیکال های آزاد می شوند)، جلوگیری می کند؛ میزان هضم نشاسته و در نتیجه پاسخ گلایسمی را کاهش می دهد؛ با تبدیل شدن به ترکیبات مرتبط، در ارتباطات سلولی شرکت می کند و ممکن است در کاهش رشد تومور موثر باشد، در نهایت، دانه بذر کتان حاوی مقادیر زیادی از پیش سازهای فیتواستروژن Secoisolariciresinol diglucoside(SDG) است که در پیشگیری از بروز بیماری های قلبی موثر می باشد.
مطالعات زیادی اثرات مصرف بذر کتان را روی سلامتی مورد بررسی قرار داده اند:
یکی از این مطالعات نشان داده است که مصرف روغن بذر کتان به علت دارا بودن اسید چرب امگا -3 (ALA)در درمان و پیشگیری از بیش فعالی در کودکان موثر است.
اختلال توجه یا بیش فعالی، یکی از مشکلات رفتاری کودکان است که با رفتارهایی همچون بی توجهی، حواس پرتی و پرتحرکی در کودک همراه است.
تحقیقات دیگر نشان می دهد که مصرف بذر کتان خرد شده، گرگرفتگی را در زنان یائسه(که استروژن دریافت نمی کنند)، کاهش می دهد. گرگرفتگی، حالتی است که در آن دمای بدن افزایش می یابد و با قرمزی پوست، تعرق یا لرز همراه است و می تواند باعث بی خوابی، اضطراب یا بدخلقی شود و معمولا زنان پس از یائسگی این ناراحتی را تجربه می کنند. همچنین این پژوهشگران دریافتند که بذر کتان نه فقط گرگرفتگی را کاهش می دهد، بلکه برای سلامت عمومی و روان نیز مفید است.
در این مطالعه، گرگرفتگی در تعدادی از زنان(که به علت نگرانی از تاثیر استروژن در ابتلا به سرطان سینه از مصرف این هورمون خوداری می کردند) با مصرف شش هفته ای بذر کتان(40 گرم بذر کتان خرد شده در روز) کاهش یافت. همچنین اثر آن در بهبود خلق، کاهش درد عضلات، لرز و تعرق توسط زنان شرکت کننده در تحقیق گزارش شد.
در مطالعه دیگر، اثر دریافت 50 گرم بزرک در روز به مدت 4 هفته روی جوانان سالم بررسی شد. در پایان مطالعه، سطح اسید چرب ALA به طور معنی داری در بافت چربی افزایش یافت.
همچنین سطح اسیدهای چرب امگا-3 با چند پیوند دوگانه (PUFA) نیز در لیپیدهای پلاسما افزایش یافت. همچنین LDL کلسترول پلاسما نیز تا 8 درصد کاهش و میزان دفع ادراری لیگنان تا 5 برابر افزایش پیدا کرد. حرکات روده نیز تا 30 درصد افزایش یافت.
در مطالعه ای دیگر، مصرف تخم مرغ های غنی شده با ALA(که توسط مرغ های تغذیه شده با بذر کتان تولید شده بود)، منجر به افزایش سطح کل اسیدهای چرب امگا-3 و کاهش نسبت اسیدهای چرب امگا-6 به اسیدهای چرب امگا-3 در فسفولیپیدهای پلاکت های مردان مورد مطالعه شد، اما روی سطح کلسترول کل و تری گلیسرید اثری نداشت.
در مطالعه ای روی 35 زن یائسه مبتلا به بیماری های قلبی، دریافت خوراکی دانه بذر کتان، به طور معنی داری فشار خون این افراد را در هنگام وقوع استرس های روحی کاهش داد. زنان یائسه، در مقایسه با مردان و زنان غیریائسه، نسبت به استرس روحی، واکنش بیشتری داشته و نیز فشار خون بالاتری دارند.
مطالعات دیگر نشان دهنده آن است که مکمل یاری با بزرک، می تواند از بروز حمله های قلبی و مغزی مرتبط با هایپرکلسترولمی پیشگیری کند. در واقع رادیکال های آزاد اکسیژن (OFRs)در گسترش آترواسکلروز ناشی از هایپرکلسترولمی دخالت دارند. بزرک به علت داشتن مقادیر بالای امگا-3 و لیگنان ها، تولید اینترلوکین -1(IL-1)، فاکتور نکروز تومور (TNF)و لوکوترین(B4(LTB4 را سرکوب کرده و در نتیجه از توسعه آترواسکلروز مرتبط با هایپرکلسترولمی پیشگیری می کند.
با توجه به اثرات بسیار مفید این دانه خوراکی ارزشمند، توصیه می شود این ماده خوراکی به سبد غذایی خانواده افزوده شود و به ویژه افراد سالمند و میانسال به مصرف روزانه آن تشویق شوند.
منبع: نشریه ی دنیای تغذیه، شماره ی 90