خواص دارویی گل گاو زبان

نام فارسی: گل گاوزبان
نام علمی: Borago officinalis
نام انگلیسی: Borage
نام عمومی: oxtongue flower, common borage
نام عربی: لسان الثور
نام فرانسوی: Bourrache
نام آلمانی: Boretsch
خانواده: Boraginaceae(خانواده گل گاو زبان)

گیاه شناسی
 

گل گاو زبان گیاهی است علفی، یک ساله و به ارتفاع تا 70 سانتی متر. ساقه های این گیاه منشعب و پوشیده از تارهای خشن است. برگ ها نیز منفرد، ساده و پوشیده از تارهای خشن است. برگ ها در قسمت های بالایی بدون دمبرگ و در قسمت انتهایی دارای دم برگ مشخص هستند. گل های این گیاه نسبتا کوچک و به رنگ آبی زیباست. گاهی ممکن است گل به رنگ گلی باشد. قسمت مورد استفاده آن، گل می باشد که دارای مزه لعابدار است. در بعضی از کتب گیاهان دارویی، استفاده از برگ گیاه نیز ذکر شده است. محل رویش گل گاوزبان در جهان شامل نواحی مدیترانه، فرانسه، آفریقای شمالی و بعضی نواحی آسیا می باشد. این نوع گل گاو زبان که به نام اروپایی خوانده می شود در ایران رویش ندارد.
ترکیبات مهم: گیاه، حاوی ترکیبات فعال فارماکولوژیک نیست. گل گاوزبان برعکس دیگر گیاهان این خانواده حاوی آلکالوئیدهای پیرولیزیدین که به کبد آسیب می رسانند نمی باشد. ترکبیات اصلی گاوزبان شامل موسیلاژ، مقداری تانن و مقداری کمی اسانس می باشد.

خواص مهم:
 

گل گاو زبان به خاطر داشتن موسیلاژ دارای خاصیت خلط آور است. این گیاه همچنین خاصیت ضعیف ضد اسهال دارد که به خاطر مواد تاننی آن می باشد.
افزون بر آن دارای خاصیت ادرار آور متوسط می باشد که بیشتر به دلیل وجود اسیدمالیک و نیترات پتاسیم موجود در آن است. گل گاوزبان جزو داروهای OTC بوده و مصرف آن احتیاج به نسخه ندارد و اکثرا در سرماخوردگی مصرف می شود.
تاکنون برای این موضوع دلیل خاصی از نظر علمی ارائه نشده است. البته چون یکی از آثار آن ایجاد تعریق می باشد، تاحدی می توان به این ارتباط پی برد.

طریقه و میزان مصرف:
 

گل گاوزبان به چندین صورت مصرف می شود:
1-2 تا 4 میلی لیتر از عصاره برگ گیاه یک بار در روز میل شود.
2-2 قاشق غذا خوری پر از گل گاوزبان در یک لیوان آب جوش ریخته و به مدت 20 دقیقه صبر کنید. بهتر است سر ظرف با پارچه یا دری پوشانده شود. همچنین می توان به جای این عمل، مخلوط را فقط 5 دقیقه جوشاند. پس از آن مخلوط را صاف کرده و صاف شده را میل کنید 1-3 تا 4 میلی لیتر از تنتورگاوزبان تا سه بار در روز میل شود.
4- برای تسکین تب و با برونشیت مقدار 10 گرم از برگ و یا گل (می توان از مخلوط آنها نیز استفاده کرد) را در یک لیتر آب ریخته و به مدت 5 دقیقه بجوشانید.
سپس آن را صاف نموده و صاف شده را کم کم در یک روز میل کنید.

سمیت:
 

صدها سال است که از گل گاوزبان استفاده می شود و تا کنون از عوارض جانبی آن گزارشی نشده است. این گیاه به صورت های مختلف از جمله چای، ژله، مربا، خام و یا پخته مانند اسفناج مصرف می شود. با وجود این که از ترکیبات سمی موجود در خانواده گاوزبان در این گیاه گزارشی نشده است، ولی در مصرف آن باید اعتدال را رعایت کرد.

مهمترین اثرات گزارش شده گل گاوزبان:
 

ضد درد، ضد التهاب، ضد اسپاسم، محرک غدد آدرنال، قابض، مقوی قلب، معرق، نرم کننده مجاری تنفسی، ادرار آور، خلط آور، هپاتوتوکسیک، ژنوتوکسیک، هپاتوکارسینوژنیک، شیر افزار، پایین آورنده پرفشاری خون، مسهل ، مقوی اعصاب، و مسکن.

گل گاوزبان ایرانی:
 

گل گاو زبانی که در ایران استفاده می شود گل های گیاهی است با نام علمی echium amoneum از خانواده گاوزبان که در منطقه وسیعی از نواحی البرز و در ارتفاعات حدود 1500 تا 2000 متر می روید. گل های این گیاه بزرگ تر از نوع اروپایی بوده و به رنگ آبی مایل به بنفش یا بنفش می باشند.
این گیاه علفی، پایا و دارای اعضای پوشیده از تارهای نرم است. ساقه راست یا خمیده گل گاوزبان دارای برگ های ساده و یک رگبرگ است . میوه گاوزبان نیز به صورت فندقه و نوک تیز بوده که بر روی آن برجستگی های کوچک قرار گرفته است.
گل گاوزبان از قدیم در ایران به عنوان معرق و خلط آور در سرماخوردگی، همچنین به عنوان ادرار آور و تقویت قلب و اعصاب مورد استفاده بوده است. در مورد ترکیبات دقیق این نوع گاوزبان و یا آثار فارماکولوژی و خواص آن مطالعات چندانی صورت نگرفته است؛ ولی به علت شباهت زیاد آن با نوع اروپایی به نظر می رسد از نظر خواص مشابه باشند.

طریقه و میزان مصرف:
 

با توجه به شباهت زیاد گل گاوزبان اروپایی و ایرانی به نظر می رسد که میزان و طریقه مصرف آنها شبیه به هم باشد. بدین لحاظ میزان حدود 5 گرم ازگل را با یک لیوان آب مخلوط نموده و تا 5 دقیقه بجوشانید و سپس صاف کنید. آنگاه صاف شده را میل نمایید. همچنین می توان به جای این جوشانده از دم کرده استفاده کرد، بدین صورت که همین مقدار را با یک لیوان آب در حال جوش مخلوط نموده، حدود بیست دقیقه صبر کنید تا دم بکشد که البته بهتر است درب ظرف بسته باشد. سپس دم کشیده را صاف کرده و میل نمایید.
این میزان مصرف را می توان حداکثر تا سه بار در روز تکرار کرد.

نکات قابل توجه:
 

1- با توجه به این که گل ها ظریف و نرم می باشند برای تهیه جوشانده احتیاج به جوشانیدن طولانی نمی باشد. از سویی جوشانیدن طولانی باعث کم رنگ شدن محلول می شود که به دلیل ناپایداری رنگ های آن در حرارت است.
2- از قدیم گل گاوزبان را با لیموی عمانی مخلوط نموده و با هم به صورت دم کرده و یا جوشانده مصرف می کرده اند. با توجه به این که لیمو عمانی دارای اثر آرام بخش می باشد، به نظر می رسد مخلوط این دو دارای اثراتی کامل تر باشد و شاید باعث تقویت اثر بر روی هم گردند که البته این پدیده ها باید مطالعه شوند. به غیر از آن، خاصیت اسیدی لیمو باعث خوش رنگ شدن رنگ گل گاوزبان می شود. البته دم کرده یا جوشانده مخلوط این گیاه اکثر همراه با نبات می باشد که مخلوطی خوش رنگ وخوش طعم ایجاد می کند که اکثرا به عنوان آرام بخش و تسکین دهنده علایم سرماخوردگی سالیان دراز مورد مصرف بوده است.
3- با وجودی که در بعضی کشورها از برگ گاوزبان اروپایی مانند گل آن استفاده می کنند، ولی نمی توان بدون مطالعه، برگ گاوزبان ایرانی را به جای گل آن استفاده کرد. بر حسب تجربه قسمت مورد استفاده گاوزبان ایرانی گل آن بوده و هنوز هم مصرف می شود.
منبع: نشریه دنیای تغذیه- ش96