بررسی فهرست نسخه های خطی مرکز احیاء میراث اسلامی

فهرست نسخه های خطی مرکز احیاء میراث اسلامی / نگارش سیداحمد حسینی. قم مرکز احیاء التراث الاسلامی، 1377 1381. / 4 جلد.

فهرست نسخه های خطی مرکز احیاء میراث اسلامی در قم تاکنون در 4 جلد تدوین و چاپ شده که جلد اول به سال 1377، جلد دوم و سوم به سال 1380 و جلد چهارم آن به سال 1381 منتشر شده است. نگارنده محترم این فهرست، محققِ فاضل و کتابشناسِ پژوهشگر سید احمد حسینی اشکوری است که تلاش بی وقفه و خالصانه ایشان در راه اندازی مرکز احیاء میراث اسلامی و گردآوری و نگهداری نسخ خطی در آن مرکز قابل تقدیر است. استاد حسینی اشکوری با استفاده از تجربیات عالمانه و گرانقدر چندین ساله خود در زمینه فهرست نویسی نسخ خطی، به فهرست کردن نسخ خطی این مرکز پرداخته اند و انصافا در نوع خود بهترین و دقیق ترین فهرستها را در معرض اندیشه و رؤیت محققین گذارده اند. بدون شک این فهرست فی نفسه از مزایای متعددی برخوردار است همچنانکه از دیدگاه هر فهرستنگارِ دیگر شاید نقاط ضعف و نقص نیز داشته باشد. در این مقاله ضمن بر شمردن چند امتیاز از این فهرست، نقاط ضعف و نقص آن نیز از دیدگاه نگارنده (که خود را شاگرد کوچکی در مقابل آن استاد بزرگ می بیند) با ذکر نمونه هایی از جلد نخست فهرست بر شمرده می شود تا در صورت پذیرش احتمالی هر یک از آنها بر قوت و امتیازات مجلدات دیگر این فهرست کم نظیر بیفزاید.

الف. ویژگیها و امتیازات

از ویژگیهای ممتاز این فهرست موارد ذیل قابل توجه است :

1. در بخش کتابشناسی، گزینش عنوان دقیق برای هر کتاب، معرفی جامع و کامل کتاب با ذکر فصول و ابواب آن با عباراتی روان و شفاف از ویژگیهای این فهرست است.

2. عبارات آغاز و انجام در هر کتاب بطور کامل و با دقت انتخاب شده است. بدین گونه که در آغاز کتاب پس از بیان بخش کوتاهی از خطبه، باگذاردن چند نقطه عبارتی از شروع متن کتاب پس از اما بعد و در انجام نیز عبارات پایانی کتاب قبل از انجامه (ترقیمه) نسخه انتخاب شده است.

3. نظم و نسق یکسان و وحدت رویه در چندین مجلد فهرست مشاهده می شود.

4. نسخه شناسی در حد مختصر و مفید ذکر شده و سعی شده تا از اطناب و تفصیل بدون فایده قابل توجه جلوگیری شود.

5. تصویرهای مختلفی از نسخه های فهرست شده، انتخاب و در لابلای اوراق فهرست و درست در کنار معرفی هر نسخه قرارداده شده است. اتخاذ این شیوه جدید نسبت به شیوه قبلی فهرستنگار محترم در فهرستهای نسخ خطی کتابخانه آیت الله مرعشی که قراردادن تصاویر در اوراق پایانی فهرست بود، مناسب تر، مفیدتر و با کارآیی بیشتر می باشد.

ب: نقاط ضعف و نقص

موارد و نمونه هایی ذیل به عنوان نقاط ضعف فهرست قابل تأمل است:

1. در مقدمه جلد نخست این فهرست، پس از ذکر سال تأسیس مرکز احیاء میراث اسلامی، اشاره ای به اهداف و وظایف این مرکز نشده است. و نیز مشخص نشده که آیا این مرکز فقط نسخه های خطی را جمع آوری و فهرست می کند یا نسخه های چاپی و چاپ سنگی را نیز نگهداری می کند؟ و آیا اطلاع رسانی نسخه های خطی در این مرکز به چه شیوه ای است؟

2. در لابلای این فهرست، اسناد و قباله ها نیز معرفی شده اند همچون: وقایع عبدالنبی دلال به شماره 17 (ج 1 ص 34)، املاک دولتی به شماره 129 (ج 1 ص 180)، نشانه های رسمی دولت ایران به شماره 236 (ج 1 ص 328) و قباله نامه ازدواج به شماره 48 (ج 1 ص 72).

همچنین نسخه های به زبان ترکی همچون مفتاح السعاده به شماره 240 (ج 1 ص 336) و نسخه هایی چاپی همچون قرآن به شماره 58 (ج 1 ص 86) در این فهرست معرفی شده اند.

جدا سازی اسناد خطی و نسخه های به زبان ترکی و زبانهای دیگر بجز عربی و فارسی و نسخه های چاپی در فهرست جداگانه یا در بخش های پایانی هر فهرست مناسب تر است.

3. در مواردی نه چندان محدود عبارات انجام کتاب در نسخه ذکر نشده است همچون شماره های 60، 68، 80، 11/94، 95، 96، 100، 111، 116، 136 و 137 در مجلد اول.

4. ذکر نام مؤلف به لحاظ عدم تبعیت فهرست از شیوه مستند یکسان نبوده و در مواردی، نام مؤلف بسیار طولانی است همچون: دبیر اعلم تقی بن محمد ساوجبلاغی، عنوان نگار در شماره های 63، 1/93، 163 و 164، 165 و 1/233؛ امیر فخرالدین محمود بن یمین الدین فریومدی طغرائی در شماره 87؛ ابوالقاسم جعفربن حسن بن یحیی بن سعید محقق حلی در شماره 2/225 و بانو فخرالملوک دختر ابوالحسن میرزا شیخ الرئیس قاجار در شماره 238 از مجلد اول.

5. تاریخ وفات مؤلف داخل پرانتز به دنبال نام مؤلف ذکر شده است، اگر چه این تاریخ قمری است لکن علامت مشخصه ای همچون ق. به دنبال ندارد و حتی اشاره ای دالّ بر اینکه تاریخ مذکور تاریخ وفات است، در میان نیست.

در مواردی که زمان وفات مؤلف مشخص نبوده به زمان تألیف، قرن قابل ذکر بوده است همچنانکه در برخی از موارد در خود فهرست، قرن مؤلف ذکر شده است همچون نسخه های شماره 2/153، 156، 157 و 175. لکن در مواردی همچون ملا حسینعلی تویسرکانی در شماره 2/101 که زمان تألیف کتابش 1279 ق.) بوده و نیز میر محمد هاشم در شماره 142 که زمان تألیف کتابش 1061 ق. بوده و نیز شیخ علی بن عبدالله بحرانی در 27 رساله مجموعه شماره 146 با زمان تألیف 1279 ق، قرن حیات مؤلف ذکر نشده است.

6. در بخش کتابشناسی و معرفی کتابها، در مواردی تفصیل، بیش از حدِّ لازم است. همچون ذکر فصول و ابواب چندگانه در نسخه های متعدد همچون: ذکر ابواب دوازده گانه در تحفة الزائر شبر کاظمینی به شماره 66؛ ابواب 22 گانه در عین البکاء به شماره 69، منفعت های سی گانه در منافع افضلیه به شماره 76؛ ابواب 13 گانه در الامان من اخطار الاسفار؛ ابواب 23 گانه در زبدة الدعوات به شماره 123؛ فصول 50 گانه مصباح کفعمی به شماره 127؛ ابواب 12 گانه تحفة الزائر مجلسی شماره 162؛ ابواب 33 گانه مجمع البحرین به شماره 1/237 ابواب 44 گانه در ترجمه مجموعة الصنایع به شماره 2/237، ابواب هفت گانه در القوانین المحکمه به شماره 266 و ذکر مجالس 20 گانه در محرق القلوب به شماره 289.

7. در بخش موضوعات در مواردی که موضوعات یک کتاب متعدد بوده از موضوع «متفرقه» استفاده شده همچون: الامان من اخطار الاسفار به شماره 90 و دانشنامه شاهی به شماره 2/108.

در مواردی نیز که کتاب دارای یک موضوع واحد بوده موضوع «متفرقه» بکار برده شده است همچون: المنارات الظاهره در آداب و کیفیت استخاره (شماره 6/194)، النفحة العنبریه در بیان استخاره به روش قرعه (شماره 7/194)؛ طباخی (به شماره 1/199) و ترجمه مجموعة الصنایع در شناخت معادن و سنگهای قیمتی و صنایع (به شماره 2/237).

در برخی از موارد، موضوعی کلی انتخاب شده همچون موضوع «ادب» در نسخه های: اوائل التحریر در مباحث اعتقادی و اخلاقی غرر الحکم و نهج البلاغه (به شماره های 197 و 13)؛ و موضوع کلی «اعتقادات» در نسخه الغیبة شیخ طوسی (به شماره 61)؛

همینطور انتخاب موضوع «اصول» در کتابهایی که مشتمل بر مباحث اصول فقه است. در مواردی هم که موضوع فقه بکار رفته بهتر است فقه جعفری، فقه اهل سنت (حنفی، مالکی، شافعی و حنبلی) آورده شود.

در مواضعی نیز نیاز به ذکر موضوع دوم ضروری است که از آن خودداری شده همچون: الفوائد الغرویه که مشتمل بر دو بخش اصول دین و اصول فقه است، در حالی که فقط موضوع اصول بدان داده شده (شماره 2/227)؛ پاسخ چند پرسش مشتمل بر مسائل اعتقادی شیخیه است (شماره 1/202) و پاسخ پرسشهای اصلان خان مشتمل بر مباحثی پیرامون روح و بدن انسان پس از مرگ است (شماره 2/202) که بدانها فقط موضوع «پاسخ» داده شده است.

8. در مجموعه ها به لحاظ آنکه دارای یک مشخصات نسخه شناسی هستند، ذکر نام کاتب و تاریخ کتابت برای رسائل متعدد یک مجموعه به خودی خود نشان نمی دهد که این کاتب و تاریخ کتابت مربوط به کدام یک از رسائل آن مجموعه است؛ برای رفع این نقیصه نیز باید چاره اندیشی شود.

نسخه شناسی در برخی از موارد فهرست بسیار مختصر و کوتاه (و تا حدّی ناقص) است همچون: شماره های 57، 70 و 84.

9. در برخی از موارد در نوشتار متن فهرست، اصول و قواعد ویراستاری رعایت نشده است همچون: مسئله ایست (شماره 12/194)؛ خلاصه ایست (شماره 130)؛ مقدمه ایست (همان)؛ مجموعه ایست (شماره 253)؛ پراکنده ایست (شماره 1/338) و ترجیعبند (شماره 7) و کلماتی همچون: بدرخواست، بروش، بدستور، بمناسبت، بجهت، بعنوان، بترتیب و بتألیف در شماره های مختلف فهرست.

10. در بخش پایانی هر مجلد فهرست، فقط فهرست الفبایی کتابهای معرفی شده در آن فهرست آمده است. به لحاظ تداوم این فهرستها، بهتر آن است که در پایان هر مجلد فهرست، نمایه های مؤلفین و موضوعات هم آورده شود تا استفاده از هر مجلد فهرست به راحتی امکان پذیر باشد.

*. عضو هیأت علمی، مدیر بخش خطی و فهرستنگار نسخ خطی سازمان اسناد و کتابخانه ملی.