معرفی متون چاپ شده

یکی از نعمتهایی که خداوند بهره زبان و ادب فارسی و فرهنگ ایرانی کرده است وجود شماری نامحدود متون به نظم و نثر است که از آغاز پیدایی و رونق زبان فارسی تاکنون پدید آمده اند و در گوشه های کتابخانه های خصوصی و عمومی داخل و خارج یافت می شوند و در سالهای اخیر در پرتو توجه دانشمندان و پژوهندگان ایرانی و خارجی به صورتی مطلوب و منقح به زیور چاپ آراسته شده اند.

چون همه این متون در دسترس نیستند و همگان از وجود آنها آگاهی ندارند آینه میراث از این شماره ،در حد مقدور، به معرفی تدریجی متون چاپ شده اقدام می کند به این امید که پس از چندی فهرستی توصیفی از آنها در دسترس باشد. این کار را با معرفی اجمالی متونی که در سال 1382 به وسیله مؤسسه «میراث مکتوب» و انتشارات اساطیر به چاپ رسیده اند آغاز می کنیم.

جهان دانش / شرف الدین محمد بن مسعود مسعودی، مقدمه و تحقیق و تصحیح: جلیل اخوان زنجانی / تهران: میراث مکتوب(و) فرهنگستان علوم، 1382، پنجاه و هشت + 196 + 2 ص (مقدمه به انگلیسی).

جهان دانش ترجمه ای است از الکفایة فی علم الهیئة که شرف الدین مسعودی به عربی نوشته بود و خودش در سال 549 ق آن را به فارسی برگردانده است. مباحثی همچون اثبات مرکزیت زمین، کروی بودن زمین، اوضاع جزایر خالدات، پیوستگی اقیانوسهای اطلس و هند، وضع ستاره جدی، قطب عالم، میل اعظم... در دو «مقالت» طرح و بررسی شده اند. مقدمه مفصلِ مصحح و چند فهرست از جمله «نمایه اصطلاحات» به فهم کتاب کمک می کند.

تاریخ عالم آرای امینی / تألیف فضل الله روزبهان خُنجیِ اصفهانی، تصحیح محمداکبر عشیق. تهران: میراث مکتوب، 1382، هفتاد و هشت + 519 ص.

فضل اللّه روزبهان خُنجی اصفهانی: متخلص به «امین» و معروف به «خواجه ملا» و «خواجه مولانا» در نیمه دوم سده نهم و نیمه اول سده دهم می زیست و چون حنفی مذهب بود پس از برآمدن شاه اسماعیل صفوی به ماوراءالنهر رفت و به دربار محمدخان شیبانی پناه برد. او پیش از آن در خدمت سلاطین آق قوینلو (خانواده اوزُون حسن) سر می کرد و مخصوصا در دربار سلطان یعقوب احترام و اعتبار تمام داشت و به سفارش همو این کتاب را تألیف کرد که مهمترین و دقیق ترین تاریخ حکومت خانواده آق قوینلو و خاندان صفویه تا برآمدن شاه اسماعیل است. مؤلف، که خود شاعر و ادیبی زبر دست و فقیهی عالم بوده است، در غالب موارد اشعار خود و شاعران دیگر را در تأیید قضایا نقل کرده است.

کلیات بسحق اطعمه شیرازی / مولانا جمال الدین ابواسحق حلاج اطعمه شیرازی معروف به بُسحق اطعمه شیرازی، تصحیح منصور رستگار فسایی. تهران: میراث مکتوب، 1382، صدوسی ویک+ 330ص.

مولانا شیخ ابواسحاق اطعمه شیرازی در اواسط سده هشتم در شیراز زاده شد، در همان شهر تحصیل کرد و در ربع اول سده نهم که چهل پنجاه ساله بود در سلسله ندمای سلطان اسکندر پسر عمر شیخ جای داشت. او برغالب دانشهای زمان خود تسلط داشت، اما تبحر او مخصوصا در زمینه علوم تغذیه و انواع خوردنیها بود و حتی می توان گفت که عمری دراز در راه کسب این علوم صرف کرده بوده است. او در عین حال ادیبی نکته سنج و نقاد و طنز پرداز بود و در نظیره گویی و نقیضه سازی دست چیره داشت. وفات او را در سال 827 یا 830 نوشته اند. از او چند اثر به نظم و نثر باقی مانده است. مثل سفره کنزالاشتها به شعر و بغرانامه و خوابنامه به نثر. کتاب با «نمایه غذاها» به پایان می رسد.

سندباد نامه / تألیف محمدبن علی ظهیری سمرقندی، تصحیح دکتر محمدباقر کمال الدینی. تهران: میراث مکتوب، 1382، پنجاه و شش + 311 ص.

محمدبن علی بن حسن ظهیری کاتب سمرقندی، چنان که از لقبش بر می آید از کاتبان و ادیبان سده ششم ه . و صاحب یعنی مسؤول دیوان رسائل و مکاتبات قلج طمغاج خان از پادشاهان آل افراسیاب در ماوراءالنهر بوده است که عمده شهرت خود را مدیون تألیف سندبادنامه است. این کتاب کهن ترین و زیباترین آثار ادبی زبان فارسی در آداب کشورداری و رفتار پادشاهان با مردم است و مؤلف با به کار گرفت آیات قرآن، احادیث، اشعار و امثال فارسی و عربی و آراستن آنها به صنایع ادبی متنی شایسته پدید آورده که از شاهکارهای ادب فارسی است و به چند زبان اروپایی از جمله فرانسوی و روسی ترجمه شده است.

بِلَوهر و بُیُوذَسف / تألیف علی بن محمد نظام تبریزی، پیشگفتار و ویرایش و نمایه ها از دکتر محمد روشن. تهران: میراث مکتوب، 1382، پنجاه و هشت + 483 ص.

علی بن محمدنظام تبریزی که در سالهای 740 تا 801 در غرب ایران (عمدتا تبریز و بغداد) می زیسته است ادیبی شاعر و دانشور بوده که عمر را بیشتر در مطالعه متون عربی و فارسی گذرانده و چند کتاب تألیف کرده است همچون ریاض الملوک فی ریاضیات السلوک و همین بلوهر و بیوذسف که تلخیص و تهذیبی است از یک تألیف مفصل تر که در کتابخانه سلطان احمد جلایر جای داشته است.

بلوهر و بیوذَسف کتابی است آیینی و اخلاقی که در اصل به زبان پهلوی بوده و به عربی برگردانده شده بوده است. داستانی است بس کهن که ترجمه های کامل و ناقص از آن به سُریانی، گرجی، یونانی و غیره در دست است.

تحفة الملوک / تألیف علی بن ابی حفص بن فقیه محمود الاصفهانی، تصحیح علی اکبر احمدی دارانی. تهران: نشر میراث مکتوب، 1382، سی و چهار + 182 ص.

کتاب که در حدود اواخر سده ششم و اوایل سده هفتم در تألیف شده است حاوی پانزده باب در خرد، دانش، نادانی، سخن، حکمت، دوست، دشمن، فرزند، پادشاهی، خدمت پادشاه، صبر و شتاب، نیکی و بدی، خوی نیک و خوی بد، نهفتن راز، دنیا و حرص آن. مؤلف پس از تعریف هر موضوع چند آیه یا حدیث و نیز اقوالی از حضرت علی(ع)، ابوحنیفه، امام شافعی و حتی فلاسفه یونان و شاهان و حکمای قدیم ایران و چین و هند در تأیید آن نقل می کند و حکایاتی از سلاطین و خلفا وامرا و وزرا دانشمندان به مناسبت می آورد.

از این کتاب نسخه های متعدد (ایاصوفیا، قونیه، نخجوانی، مجلس، نفیسی، آستان قدس) در دست است که متن بر اساس آنها تصحیح شده است. چند فهرست بر سودمندی کتاب می افزاید.

مثنوی شیرین و فرهاد / سروده سلیمیِ جرونی، تصحیح نجف جوکار. تهران: نشر میراث مکتوب، 1382، پنجاه + 244 ص.

شیرین، همسر رومی / مسیحی خسرو پرویز بیشتر از هر زن دیگر در ادبیات فارسی شهرت دارد. فرهاد کوهکن هم به سبب دلباختگی به شیرین وارد ادبیات فارسی و تاریخ ایران شده است. داستان این دو به سبب حیای شیرین و صفای فرهاد توجه بسیاری از سخنرایان فارسی را به خود جلب کرده و سبب پدید آمدن منظومه های عاشقانه بسیار و گوناگون شده است، همچون همین مثنویِ سلیمیِ جرونی که در حدود سال 880 ه در شیراز سروده شده است.

سلیمی جرونی (بندر عباسی) از شاعران نامدار و پرکار سده نهم است که افزون بر چندین غزل وقصیده یک مثنوی دیگر به نام منبع الاطوار داشته است و در واقع در صدد بوده که مجموعه ای همسنگ خمسه نظامی فراهم آورد ولی موفق نشده است، و چون تاکنون یک نسخه خطی از شیرین و فرهاد (در کتابخانه ای در ژنو) شناخته شده است معلوم می شود که این اثر، قطعا به دلیل آشوبهای اجتماعی و کشمکشهای سیاسی، ناشناخته مانده است و لذا چاپ آن اقدامی ارزنده و در خور قدر دانی است.

بدایع المُلَح / تألیف ابومحمد مجدالدین قاسم بن حسین بن محمد طرائفیِ خوارزمی، ترجمه موفق بن طاهر خوارزمی، تصحیح دکتر مصطفی اولیایی. تهران: نشر میراث مکتوب، 1382، سی و سه + 212 ص.

ابومحمد مجدالدین قاسم طرائفی خوارزمی معروف به «صدرالافاضل» که در سالهای 555 تا 617 یعنی آغاز حمله مغول به ایران می زیسته است، از سخنوران نامی است که در نحو و خُطَب و فنون شعر و علوم ادبی و عربی و دیگر علوم رایج روزگار خود استاد بوده است. او دارای تألیفات فراوان در علوم لغت و ادب و جغرافیا و فقه است که بدایع المُلَح (نوهای نمکین) به زبان عربی در مقدمه و دوازده باب از آن جمله است.

کتاب شامل مجموعه ای از اشعار شاعران نامدار ایرانی و اقوال و حکایات عربی در زمینه امثال و حکم، مکارم اخلاق، افتخار نفس، شراب و غزل، اوصاف و تشبیهات، ثنا و شکر، مکاتبات، هجا، شکایت از روزگار، تهنیت و تعزیت، پیری و زهد لطایفِ حکایات است که ادیبی به نام موفق بن طاهر بن ابی سهل فاریابی آن را، ضمن حفظ متن عربی، به فارسی درآورده است. متن حاضر از روی نسخه منحصر به فرد موجود در کتابخانه لاله لی ترکیه تصحیح و چاپ شده است.

تذکرة الشعراء / تألیف سلطان محمد مطربی سمرقندی، با مقدمه و تحشیه و تعلیقات علی رفیعی علا مرودشتی، با مقدمه اصغر جانفدا. چ 2. تهران: نشر میراث مکتوب، 1382، 802 ص.

تذکرة الشعرای مطربی، که غیر از تذکرة الشعرای دولتشاه سمرقندی است، به وسیله ادیب و شاعر و تذکره نویس تاجیک ماوراءالنهر یعنی سلطان محمد اصم سمرقندی (966 تا 1040 ه . ق) و متخلص به «مطربی» تألیف شده است، اما به سبب شهرت تذکرة الشعرای دولتشاه ناشناخته و مغفول مانده است. لذا تاکنون فقط سه نسخه از آن (ازبکستان، تاجیکستان، کابل) شناخته شده است.

این کتاب که در سال 1013 ه تألیف شده است شامل شرح حال و نمونه آثار بیش از سیصد و ده شاعر است که برحسب حروف ابجد تنظیم شده است. نام بسیاری از این شاعران پیش از این در منبع دیگری ذکر نشده و لذا جمع آمدن آنها در این مجموعه بس مغتنم است.

تذکرة الشعراء / تألیف دولتشاه سمرقندی، به اهتمام و تصحیح ادوارد براون. تهران: اساطیر، 1382، 631 + 16 ص (مقدمه به انگلیسی).

امیر دولتشاه پسر علاءالدوله بختیشاه از مؤلفان نامدار سده نهم هجری است که به سبب تألیف کتاب معروف تذکرة الشعراء شهرت تمام یافته است. تاریخ ولادت و وفاتش دانسته نیست، اما این نکته مسلم است که تألیف تذکرة الشعراء را در سال 892 که 50 ساله بوده تألیف کرده است، یعنی که با دو شخصیت بزرگ آن روزگار، مولانا عبدالرحمان جامی و امیرعلیشیر نوایی، هم عصر بوده است.تذکرة الشعراء شامل شرح مختصر احوال و نمونه اشعار 135 شاعر فاضل است که از «استاد رودکی» آغاز می شود و به «خواجه آصفی» پایان می گیرد و ضمن آن بسیار حکایات خواندنی و آموزنده نقل شده و فنون مختلف نظم فارسی به قلم رفته است.

اشعار عامیانه ایران در عصر قاجار / گرد آورنده والنتین ژوکوفسکی، به اهتمام و تصحیح و توضیح دکتر عبدالحسین نوایی، تهران: اساطیر، 1382، 202 ص.

یکی از نمودهای ارجمند فرهنگ ایران وجود اشعار و ترانه های عامیانه است که از دیر باز میان مردم رایج بوده و سینه به سینه نقل شده اند. این ترانه ها عمدتا به مراسم مردمی (خوانندگی، عروسی، لالایی، چیستان سازی، و مضامین گوناگون) مربوط می شوند، اما کمتر کسی به فکر گردآوری آنها و تحقیق درباره آنها افتاده است. والنتین ژوکوفسکی، محقق نامدار روس که در سالهای آخر سلطنت ناصرالدین شاه در تهران به سر می برده است تعدادی از این اشعار را گردآورده و در 1902/1281 ش منتشر کرده است که دکتر نوایی آن را با مقدمه و توضیحات به چاپ رسانده است.

آیین فتوت و جوانمردی / تألیف دکتر اسماعیل حاکمی. تهران: اساطیر، 1382، 182 ص.

کتاب حاضر رساله دکتری مؤلف است که در سال 1339 زیر نظر مرحوم استاد نفیسی تألیف کرده است و ضمن آن آیین فتوت و طبقات فتیان و شیوه فتوت نامه نویسی شناسایی و تعریف شده است. مؤلف پس از این مقدمات به معرفی جوانمردان مشهور پرداخته و بخش عمده کتاب را به زندگی و احوال یعقوب لیث اختصاص داده است. چند پیوست و فهرست موجب مزید فایده کتاب است.

اسماعیلیه / تألیف دکتر مهدی محقق، تهران: اساطیر، 1382، 87 ص.

فرقه اسماعیلیه که پس از امام جعفر صادق(ع) امامت را از آن یکی از فرزندانش به نام اسماعیل می دانند تا ظهور عبدالله بن میمون قداح یکی از فرقه های عادی شیعه بود، اما پس از او تحولی در افکار و عقاید هواداران اسماعیل پدید آمد که با برآمدن خلفای فاطمی در مصر صاحب قدرت هم شدند. گروش ناصر خسرو به این مرام و قدرت یابی حسن صباح در ایران به پاگیری و دامنه یابی این فرقه انجامید. در این کتاب تاریخ اسماعیلیه و اصول عقاید ایشان تا حمله مغولان مورد بررسی قرار گرفته است.

تاریخ سند معروف به تاریخ معصومی / تألیف سیدمحمد معصوم بکری، تصحیح عمر بن محمد داود پوته. تهران: اساطیر، 1382، سی و یک + 352 + چهار صفحه (مقدمه به انگلیسی).

در سده های نهم و دهم هجری، با روی کار آمدن تیموریان در هند و صفویان در ایران و توجه سلاطین بابر به زبان و ادب فارسی، غالب نویسندگان و شاعران ایرانی به هند روی آوردند و موجب رونق و توسعه علوم و فنون مختلف از جمله تاریخ نویسی در هند شدند که تاریخ سند از آن جمله است. این کتاب را که سیدمحمد معصوم بکری (متوفی در 1019 ق) در حدود سال 1009 ق تألیف کرده است یک تاریخ عمومی است که با حوادث روزگار خلفای بنی اُمیه آغاز می شود و پس از آن تاریخ حضور مسلمانان در هند تا زمان مؤلف به تفصیل بیان شده است. توضیحات و تعلیقات مفصلِ مُصحح بر سودمندی کتاب می افزاید.

تاریخ کلیسای قدیم در امپراطوری روم و ایران / تألیف و. م. میلر، ترجمه علی نخستین. تهران: اساطیر، 1382، 340 ص، فهرست، تصویر، نقشه.

کتاب که به وسیله یک محقق انگلیسی نگارش یافته است متشکل از هجده فصل متمایز است که ضمن آنها اوضاع عمومی جهان قبل از تولد عیسی(ع)، ظهور عیسی، منشأ کلیسا، توسعه مسیحیت در سده های اول تا چهارم، مسیحی شدن امپراتوری روم، وضع کلیسای ایران در سده های چهارم تا هفتم میلادی و کشاکش های ایران و روم بر سر سلطه بر عالم مسیحی تعریف و بررسی شده است.

تاریخ مبارکشاهی / تألیف یحیی بن احمد بن عبدالله السیهرندی، به سعی و تصحیح محمد هدایت حسن. تهران: اساطیر، 1382، 278 + شش صفحه (دیباچه به انگلیسی).

یحیی بن عبداللّه که در سده نهم ه . در دهلی می زیسته است در حدود سال 838، به روزگار ابوالفتح مبارکشاه، سلطان دهلی، کتابی در تاریخ سلسله غوریان هند پرداخته و آن را به نام سلطانِ وقت تاریخ مبارکشاهی نامیده است. شامل حوادث سده پنجم هجری یعنی ورود قطعی مسلمانان به هند تا روزگار خود مؤلف.

تذکره همایون و اکبر / تألیف بایزید بیات، به سعی و تصحیح محمد هدایت حسن. تهران: 1382، شش + 336 + چهار صفحه (دیباچه به انگلیسی)، فهرست.

کتاب در شرح حوادث روزگار همایون و اکبر، سلاطین نامدار بابری هندوستان در چهار فصل تنظیم شده است. کتاب با سفر همایون از شهر بهکر به طرف خراسان و عراق و زیارت روضه امام رضا(ع) آغاز می شود. پس از آن «واقعاتی که در سنه 953» رخ داده اند، بر آمدن میرزا کامران و بالأخره فتح هندوستان نقل شده است. تحریر کتاب در سال 1025 ق پایان یافته است.

خاطرات دیوان بیگی / به کوشش ایرج افشار(و) محمد رسول دریا گشت. تهران: اساطیر، 1382، 387 ص، زرکوب، فهرست.

میرزا حسین خان دیوان بیگی در حدود سال 1278 ق در کردستان متولد شد و در حدود 1334 ق در تهران درگذشت. او که در خانواده ای اشرافی زاده شده بود، چندین سال در نقاط مختلف از جمله در کردستان و تهران عهده دار سِمت های دولتی بود. او خاطرات خود را از زندگی در کردستان و تهران ضبط کرده و ضمن آنها بسیاری از آداب و عادات و رسوم آن زمان را تشریح کرده و پرده از برخی از اسرار پشت پرده حکومت و دربار برداشته است.

شرح حال عبداللّه بن المقفع / تألیف استاد عباس اقبال آشتیانی، به اهتمام عبدالکریم جربزه دار. تهران: اساطیر، 1382، 125 ص.

عبدالله بن مقفع از مردم شهر فیروز آباد فارس در سده اول هجری می زیست او به زبانهای قدیم ایران و عربی مسلط بود و تحصیلات عالی داشت و چندین اثر ایرانی را از پهلوی به عربی ترجمه کرد و به این ترتیب بخشی از میراث فرهنگی ایران را به عالم اسلام انتقال داد و سبب حفظ آن شد.

روانشاد عباس اقبال با استفاده از منابعی که در اختیار داشته است شرح احوال و آثار او را به صورت علمی تدوین و چاپ کرده است.

فتوت نامه؛ تاریخ، آیین، آداب و رسوم، به انضمام رساله فتوتیه / تألیف و تصحیح و تحشیه دکتر محمد ریاض، به اهتمام عبدالکریم جربزه دار. تهران: اساطیر، 224 ص.

فتوت در معنای جوانمردی و ایثار و دفاع از ضعیف در جوامع شرقی سابقه قدیم دارد اما در عصر اسلامی گسترش و دامنه یافته و اصول و قواعد و آیین آن تنظیم و تدوین شده است، چندان که از سده چهارم به بعد رساله های متنوع به عربی و فارسی در تعریف و توصیف آن نگارش یافته است. دکتر محمدریاض، محقق پاکستانی که در دانشگاه تهران تحصیل کرده است رساله دکترای خود را به شناسایی و شرح آیین فتوت اختصاص داده و برای مزید فایده رساله فتوتیه میرسید علی همدانی را که در سده هشتم نگارش یافته است تصحیح کرده و در پایان کتاب آورده است.

نخبة الدهر فی عجایب البر و البحر / تألیف شمس الدین محمد بن ابیطالب انصاری دمشقی، ترجمه دکتر سیدحمید طبیبیان. تهران: اساطیر، 1382، 516ص، نمایه عام.

یکی از دانشهایی که از دیر باز مورد توجه طلاب و دانشمندان جهان اسلام بوده است جغرافیاست، که در این رشته کتابهای متنوع آموزنده تألیف کرده اند و در حدّ توان به شناخت و شناساندن دنیای قدیم اهتمام ورزیده اند.

کتاب نخبة الدهر... تألیف علامه شمس الدین انصاری معروف به شیخ ربوه (654 تا 727 ق) از مهمترین و دقیق ترین آثاری است که در این زمینه نگارش یافته است و در آن اطلاعات دقیقی درباره کره زمین، کانها، رودها، چشمه ها، کوهها، دریاها، کشورهای آن روزگار و شگفتی های آنها گرد آورده شده است.

نصرت الدوله و میلسپو / به اهتمام دکتر ناصرالدین پروین(و) محمد رسول دریا گشت. تهران: اساطیر، 1381، 296 ص، تصویر، فهرست.

فیروز میرزا نصرت الدوله، فرزند عبدالحسین میرزا فرمانفرما و عزت الدوله دختر مظفرالدین شاه است که در 1306 ق در تبریز متولد شد و در 1316 ش به دستور رضا شاه در زندان سمنان به قتل رسید. او که از شخصیت های تحصیلکرده و فرنگ دیده آن زمان بود، پس از کودتای سیدضیا چند نوبت وکیل مجلس و استاندار و وزیر شد. در دوره وزارت مالیه با دکتر میلسپو، مستشار آمریکایی مالیه ارتباط و درگیری پیدا کرد که اسناد آن در این مجموعه گردآورده شده است.

وجه دین / تألیف ناصر خسرو قبادیانی. تهران: اساطیر، 1382، ره + 304 ص.

حکیم ناصر خسرو علوی قبادیانی، متولد سال 394 و در گذشته به سال 481 ق، شاعری متأله و اندیشمند بوده که دانش خود را در راه تبلیغ کیش اسماعیلیه به کار برده و سراسر عمر را در این راه گذرانده است. او صاحب تألیفات بسیار به نظم و نثر است که وجه دین از معروفترین آنهاست و در آن اصول عقاید و عبادات و آداب شیعه بر حسب عقیده اسماعیلیه تشریح و به قول خود ناصر خسرو «تأویل» شده است.

*. سردبیر مجله لقمان.