ضرورت و نیاز بشر به بعثت پیامبران را با بیان یک نظریه رایج و موجود بین برخی از اقشار تحصیل کرده و مرفه جامعه آغاز می کنیم . برخی از ثروت مندان و تحصیل کردگان قدیم و جدید, پزشکان و اساتید رشته های مختلف دانشگاهی بر این باورند که پیامبران الهی برای تعلیم و تربیت توده های عوام و قشر بی بضاعت شهری و روستایی مبعوث شده اند تا آنان را تربیت و کنترل نمایند و بدین وسیله جامعه گرفتار هرج و مرج و دزدی و غارتگری نشود, آنان را از آتش ترسانیده و به بهشت برین نوید داده اند تا با فقر و تبعیض و مشکلات خود و مشکلاتی که نظام های سیاسی و اقتصادی برای آن ها به وجود آورده اند, بسازند و سر به شورش نگذارند تا خود و طبقات فاضله زندگی شرافت مندانه ای داشته باشند.
بدیهی است که متفکران و انسان های دانشمند و با شخصیت که از وجدان و فرهنگ والایی بهره مندند, نیازی به گفتارهای پیامبران ندارند, و اصولاً آنان مخاطبان تعیلمات دینی نمی باشند, چرا که به مقتضای عقل و فرهنگ, احساس تکلیف و مسئولیت و تعالی وجدان, هرگز به آلودگی های اخلاقی و عملی نزدیک نمی شوند, به مستمندان و حادثه دیدگان همواره کمک کرده و می کنند و به هیچ وجه به هم نوعان خویش آزار نمی رسانند,بلکه بشر دوستی و تعاون را در هر عصر و زمان به اوج اعلای خود رسانیده و می رسانند; به عبارت روشن تر تکالیف الهی همچون نماز, روزه, حج, جهاد, خمس, زکات و اجتناب از محرمات و سایر برنامه های اخلاقی و تربیتی, به منظور احیای فضایل انسانی و کنترل غرایز و هواهای نفسانی می باشد تا قانون شکنی, آدم کشی, تجاوز, سرقت ولاابالی گری از میان برود, و این تعالیم, مناسب شأن انسان های عادی و فاقد فرهنگ و عناصر ماجراجو و عقده ای و کم سواد است نه برای انسان های متمدن و با فرهنگ .
در برابر این گروه, برخی از مستضعفان فکری و فرهنگی معتقدند تکالیفی که پیامبران از ناحیه خدا آورده اند, مخصوص طبقه مرفه و تحصیل کرده و ممتاز جامعه است. آنان که از غم تحصیل روزی و معاش فارغ می باشند, بهتر می توانند به تحصیل فضایل و احکام بپردازند,در حالی که همت آدم های گرسنه و فقیر و کارمند و کارگر, کسب معاش است و زمینه ای برای انجام فرایض ندارند. این عده اگر اندک توجهی کنند می بینند که اکثر قریب به اتفاق پیروان انبیا, طبقات مستمند بوده اند.
ییکی از اشکالات قشرهای ثروت مند و به اصطلاح روشن فکران این بود که چرا طبقات ضعیف اطراف پیامبران را گرفته اند:( قَالُوا أَنُؤْمِنُ لَکَ وَ اتَّبَعَکَ الأَرْذَلُونَ 1;آیا به تو ایمان بیاوریم و حال آن که طبقه های پست و رذل از تو پیروی می کنند.)
برخی دیگر پا را از این هم فراتر گذاشته, می گویند: تعلیمات انبیا, مخصوص پاکان و نیکان است. اولیای خدا شایسته اند که نماز بخوانند و حج و روزه را پاس دارند. ما لیاقت نداریم او را پرستش کنیم. ما کجا و عبادت خدا کجا؟ أَیْنَ التُرَابُ وَ رَبُّ الأَرْبَابُ؟
برخی دیگر محیط نامساعد را بهانه ترک فرایض می کنند و می گویند: ما نماز می گزاریم و روزه می گیریم, لیکن وقتی وارد اجتماع می شویم با مشاهده صحنه های مهیج گناه و معاشرت های ناجور, دین و ایمان و اثرات معنوی عبادتمان بر باد می رود. بنابراین, محیط آلوده اروپا و آمریکا, معنویت و دین داری را بر نمی تابد.2
گروهی نیز تنبلی و نداشتن مسکن و چیزهای دیگر را حربه قرار داده اند تا بی دینی خود را توجیه کنند.
جنگ هفتاد و دو ملت همه را عذر بنه
چون ندیدند حقیقت ره افسانه زدند
این گونه عذرتراشی ها نمی تواند مجوزی برای شرک در دین و بی ایمانی و لا ابالی گری باشد.
عمومیت رسالت پیامبران
در این جا دلایلی را که بر عمومیت رسالت پیامبران دلالت دارد, می آوریم تا شبهات یکی پس از دیگری بر طرف شود.
ییکم ـ بدون شک پیامبران طبقه خاصی را مورد خطاب خویش قرار نمی دادند, بلکه تمام قشرها و گروه ها را مورد عتاب و خطاب قرار می دادند. پیامبران اولوالعزم نیز که در شعاع بسیار گسترده ای به تبلیغ می پرداختند, همه اقشار جامعه را مد نظر داشتند. از این رو قدرت های موجود, مترفین و سرمایه داران با آنان درگیر می شدند و حتی قشرهای مستضعف را بر ضد پیامبران می شوراندند.
دوم ـ آن چه از متون دینی و نصوص مذهبی و شیوه تبلیغ پیامبران به وضوح بر می آید, عمومیت تبلیغ است. موسی بن عمران تنها برای طایفه و قوم محروم بنی اسرائیل مبعوث نشده بود, بلکه برای قبطیان و فرعونیان نیز مأموریت داشته است.
قرآن به موسی و هارون می فرماید: (إذْهَبَا إِلی فِرْعَوْنَ إنَّهُ طَغی فَقُولا لَهُ قَوْلاً لیِّناً لَعَلَّهُ یَتَذَکَّرُ اوْ یَخْشی3; به سوی فرعون بروید که او تحقیقاً سر به طغیان برداشته و سرهنگی می کند, بلکه ادعای خداوندی دارد [آن گاه شیوه هدایت او را چنین توصیه می کند] از طریق سخنان نرم و رفتار ملایم با او برخورد کنید, شاید متنبه و بیدار شده و از فرجام طغیان بترسد و دست از آن بردارد.)
سوم ـ قرآن در خصوص پیامبر خاتم(ص) می فرماید: (وَ مَا أرْسَلْنا ک إلاّ کَافَّةً لِلنَّاسِ بَشِیراً وَ نَذِیراً;4 ما تو را نفرستادیم مگر برای عموم مردمان تا نوید بخش و بیم دهنده برای بشر باشی.)
و نیز می فرماید:( و َمَا أرْسَلْنا ک إلاّ رَحْمَةً لِلْعَالَمِین;5و ما تو را جز برای این که رحمت (عام) برای جهانیان باشی, نفرستاده ایم). در آیه دیگر اشاره به نزول قرآن کرده و چنین می فرماید: (تَبَارَکَّ الَّذی نَزَّلَ الفُرْقَانَ عَلی عَبْدِهِ لِیَکُونَ لِلْعَالَمِینَ نَذِیراً;6مبارک است خدایی که فرقان بر بنده اش فرو فرستاد تا برای تمام جهانیان هشدار دهنده باشد.)
اهداف اجتماعی در بعثت انبیا
اصولاً اهدافی را که پیامبران در طی بعثت تعقیب می کردند, بدون شک جنبه کلی و فراگیر داشته است; به عبارت دیگر تمام اقشار جامعه را در بر می گرفته است. در این جا به بعضی از آن اهداف به گونه فشرده اشاره می شود:
1ـ قسط و عدالت
قرآن می فرماید: (لَقَدْ اَرْسَلْنَا رُسُلَنَا بِالْبَیَّنَاتِ وَ أَنَْزَلَْنا مَعَهُمُ الْکِتابَ وَ الْمِیزَانَ لِیَقُومَ النَّاسُ بِالْقِسْطِ وَ أنْزَلْنَا الْحَدِید فَیهِ بَأسٌ شَدِیدٌ وَ مَنَافِعُ لِلنّاسِ;7تحقیقاً ما پیامبران را با دلایل و معجزات فرستادیم و کتاب و میزان را نیز برای آنان نازل داشتیم تا مردم برای اجرای قسط و عدالت به پا خیزند.آهن را نیز فرستادیم که در آن عذابی شدید و منافعی برای مردم است). این آیه اشاره دارد به این که با ستمگران و متمرّدان از عدالت و قسط اجتماعی باید با زبان آهن سخن گفته شود. بدون تردید اقامه قسط و عدل اجتماعی بدون تعاون و پذیرش اکثر افراد اجتماع, امکان پذیر نیست, بنابراین در تعقیب این هدف, عموم انسان ها مورد توجه می باشند .
2ـ حل تضادهای درونی جامعه
ییکی از اهداف و حکمت های بعثت پیامبران, حل تضادهای اعتقادی, اقتصادی, سیاسی, اجتماعی و اخلاقی جوامع است که جز با داوری منصفانه و تربیت مردم با موازین الهی, تحقق پیدا نمی کند. قرآن می فرماید:(کَانَ النّاسُ أُمَّةً وَاحِدَةً فَبَعَثَ اللّه النَّبِیِّینَ مُبَشِّرِینَ وَ مُنْذِرِینَ وَ أنْزَلَ مَعَهُمُ الْکِتَابَ بِالْحَقِّ لَیَحْکُمَ بَیْنَ النّاسِ فِیما اخْتَلَفُوا فِیهِ ;8مردم, امت یگانه و واحدی بودند (همگی بر فطرت توحیدی وجود یافته بودند, ولی بر اثر انحراف از آن دچار اختلاف شدید شدند, خداوند متعال پیامبران را مبعوث کرد تا اختلافات آنان را برطرف سازند و مجدداً آنان را به وحدت فطری و ملی برسانند.)
انسان ها در آغاز پیدایش, به حکم فطرت اولیه, دارای یک مذهب و عقیده بودند و همگی بر صراط توحید و اعتقاد به خدا سلوک می کردند, لیکن تضاد منافع و رشد غرایز حیوانی و انحراف از مکتب پیامبران ـ پس از این که اجتماعات گسترده شد ـ باعث شد تا اصطکاک ها و اختلاف ها پدید آید; به عبارت دیگر طبیعت مدنی داشتن و یا غریزه استخدام متقابل و بالاخره تأمین نیازهای مادی و معنوی, ایجاب کرد تا افراد بشر به شکل اجتماعی زندگی کنند و در زندگی جمعی, وجود تضادهای داخلی طبیعی است. ریشه تضادهای درونی یا مولود عقیده است و یا برخاسته از منافع اقتصادی, اختلافات نژادی, قومی, فرهنگی و خصلت های فردی مانند جلب منافع شخصی و دفع ضررها و زیان ها است که همه آن ها ریشه در غرایز نفسانی دارد .
بشر برای بهتر زیستن, نیاز به تربیت, قانون و حکومت دارد و پیامبران برای تحقیق چنین اهداف فراگیر و جهانی و لازم مبعوث شده اند. قانون باید مطابق با آفرینش انسان و سعادت واقعی او باشد که آن هم جز از طریق وحی امکان پذیر نیست.
3ـ پرورش و آموزش همگانی
ییکی از اهداف بلند پیامبران, تعلیم و تربیت تمام افراد بشر است و در این رسالت ارجمند, ثروت مند و فقیر و عالم و جاهل مساوی اند. انبیا به وسیله تعلیمِ کتاب و تزکیه و شکوفا ساختن استعدادهای فطری و عقلانی, مردم را تربیت و هدایت می کنند. قرآن از زبان حضرت ابراهیم به این ضرورت و نیاز اجتماعی اشاره می کند و می فرماید: رَبَّنا وَ ابْعَثْ فِیهِمْ رَسُولا ًمِنْهُمْ یَتْلوُا عَلَیْهِمْ آیَاتکَ وَ یُعَلِّمُهُمُ الْکتَابَ وَ الْحکْمَةَ وَیُزَکّیهِمْ إنَّکَ أنْتَ الْعَزِیزُ الْحَکِیمْ;9 پروردگارا! در میان نسل و ذریه من رسولانی مبعوث فرما تا آیات روشنگرانه و بیدارکننده تو را بر مردم تلاوت نمایند و کتاب و دستورات و حکمت و بینش دینی را به آنان تعلیم دهند و ایشان را تزکیه کرده, از رذایل اخلاق پاک گردانند. قطعاً تو عزیز و حکیمی.
در نهج البلاغه نیز مطالبه تعهدات و میثاق های فطری و بیدار ساختن استعدادهای عقلانی, از اهداف بعثت و فلسفه وجودی انبیا شمرده شده است. تفصیل این مطلب در صفحات بعدی خواهد آمد.
مراتب مخاطبان انبیا
در این قسمت تذکر این نکته ضروری به نظر می رسد که درست است پیامبران الهی برای هدایت تمام مردم مبعوث شده اند, ولی با وجود این, برای هر طبقه ای به زبان خاصی تبلیغ می کردند. این جمله معروف است که رسول خدا(ص) فرمود: (نَحْنُ مَعَاشِرَ الأَنْبِیَاء نُکَلِّمُ الّناسَ عَلی قَدْرِ عُقُولِهِمْ; ما گروه پیامبران به میزان عقل مردم با آن ها صحبت می کنیم). از این رو پیامبران برای قشر فرهیخته و ممتاز جامعه نیز اسرار و حکمت هایی دارند و آنان می توانند از گفتارهای عمیق تر پیامبران بهره گیرند. اگر کتاب اسرار الصلوة مرحوم امام خمینی ـ رحمه اللّه ـ و یا کتاب های عرفانی را مطالعه فرمایید, خواهید فهمید که نماز و حج و روزه ای که از طبقات تحصیل کرده و ممتاز جامعه و عارفان به خوبی ها و بدی ها انتظار می رود غیر از نماز توده های بی سواد و عوام است. البته هر دو نماز مقبول درگاه حق قرار می گیرد, لیکن از نظر کیفیت و عروج روحانی, تفاوت اساسی دارند.
میان ماه من تا ماه گردون
تفاوت از زمین تا آسمان است
بعضی مطالب پیامبران مخصوص خواص است و بعضی دیگر ویژه خاص الخاص می باشد. به فرموده امام صادق(ع), قرآن کریم عباراتی دارد واشاراتی, حامل لطایفی و حقایقی است; عوام تنها از عبارات آن بهره می برند, ولی اشارات و لطایف آن مخصوص اندیشمندان و طبقات فاضله است و حقایق آن کتاب در حد فهم پیامبران می باشد.
در حدیث است که در قرآن کریم آیاتی وجود دارد که بشر صدها سال بعد می تواند به اسرار آن پی ببرد. بعضی از آیات, مخصوص علمای گیاه شناسی, جنین شناسی و زمین شناسی و عالمان هیئت و نجوم است و افراد عادی به سادگی نمی توانند آن ها را بفهمند. بنابراین, فهم دینی مراتبی دارد و هر طبقه ای در حد درک و علم و دانش خود می تواند از آن برداشت کند و بهره مند گردد.
قرآن ظاهری دارد و باطنی
نکته ای که ذکر آن لازم است این که قرآن کریم ظاهری دارد و باطنی و برای باطن آن نیز باطنی است تا هفتاد بطن, لیکن هیچ معنایی از آن مفاهیم معنای دیگر را نفی نمی کند, چرا که معانی آیات در طول هم قرار دارند نه در عرض یکدیگر; مثلاً اولین مرتبه, فهم معنای لغویِ کلمات یک آیه است, سپس نوبت به مفاهیم اصطلاحی و عرفی آن می رسد و پس از آن, تفسیر ظاهری آیه مورد توجه قرار می گیرد; پس از تفسیر معمولی, نوبت به تفسیر عرفانی آیات می رسد,که ویژه عرفاست; سپس نوبت به تأویل آیه می رسد. هر مرتبه ای زمینه ساز فهم مرتبه دیگر است; چنانچه مقطع ابتدایی زمینه ساز مقاطع دیگر است و هیچ گونه منافات و تضادی میان این مفاهیم نمی باشد .
مثال دیگر: کشاورز یک مشت علف سبز روی تپه را نعمتی برای گوسفندان می شناسد; دکتر دارو ساز آن را با آزمایش به دارویی شفا بخش تبدیل می کند; عارف با مشاهده جمال آن سبزه, جمال حق را در آن متجلی می بیند و مدهوش می شود; فیلسوف درسی برای معرفت الهی از آن برداشت می کند و عابد عوام نیز از به هدر رفتن سبزه و نداشتن حیوان علف خوار حسرت می کشد.
برگ درختان سبز در نظر هوشیار
هر ورقش دفتری است معرفت کردگار
بنابراین در محتوای دین, حکمت ها و اسراری است که جز طبقات فاضله و فرهیخته, دیگران را از آن خبری نیست. عالی ترین مسائل علمی, اقتصادی, اجتماعی, سیاسی, اخلاقی, عرفانی و فلسفی در متون و نصوص اسلامی وجود دارد که جز فیلسوفان, عارفان و دانشمندان کسی نمی تواند از آن بهره مند گردد.
دین داری راستین در سایه پرورش عقل و علم و دانش تأمین می گردد. در آیات و روایات درباره تعقل و اندیشیدن فراوان بحث شده به طوری که درک بسیاری از آن ها منوط به علم و دانش برشمرده شده است. آنان که جهل و بی سوادی و ساده اندیشی بر آن ها سایه انداخته گاهی با اعمال و رفتار خود به دین و دین باوران ضربه وارد می کنند.
حضرت علی (ع) می فرماید: (ای مردم بدانید که کمال دین در طلب علم و عمل به آن است).10 هر چه انسان عاقل تر و دانشمندتر باشد, مفاهیم دینی را بهتر می تواند درک کند .
در محضر پیامبر اکرم (ص) از مسلمانی ستایش کردند, حضرت فرمود: (کَیْفَ عَقْلُ الرَّجُل; عقل او چگونه است؟ عرض کردند: ای رسول خدا, ما از تلاش و کوشش وی در عبادت و کارهای خیرش باز می گوییم, شما از عقل او می پرسید؟ فرمودند: مصیبتی که از ناحیه حماقت احمق به جامعه می رسد, از فسق و فجور بدکاران به مراتب بدتر است.
خداوند متعال فردای قیامت مقام بندگان را به مقدار عقل و خرد آن ها بالا می برد و بر این اساس به قرب خداوند نایل می گردند.)11
در حدیثی آمده: ( قَوَامُ الْمَرْءِ عَقْلُهُ وَلادِینَ لِمَنْ لا عَقْلَ لَهُ;12 قوام و شخصیت انسان به عقل اوست و کسی که عقل نداشته باشد, دین ندارد.)
قرآن می فرماید: صاحبان عقل و خرد کسانی هستند که به عهد خدا وفادارند و پیمان های او را نمی شکنند و همان ها هستند که آنچه را خدا به پیوند آن ها توصیه کرده پیوند می زنند و از خدا می ترسند و از سوء حسابرسی در هراسند.13
بنابراین, عالمان و فرهیختگان اگر به دین گرایش پیدا کنند, به مراتب در رونق بازار دین مؤثرترند تا انسان های کم شعور و بی فرهنگ و متعصب که همواره چهره دین را با اعمال متعصبانه خود سیاه کرده اند. امثال طالبان از این سنخ افرادند.
انسان و بعثت پیامبران
انسان موجودی است مرکب از روح و جسم و عقل و غرایز که استعدادهای بالقوه فراوانی در او نهفته است. به مقتضای عقل و روح, آدمی طالب زیبایی و کمال مطلق است و از نظر غرایز حیوانی, خواهان لذت مطلق و نامحدود می باشد. بین این دو دسته از خواسته ها و نیازها تضاد برقرار است, زیرا که هر کدام را مرکز و کانونی است که آدمی را به سوی خود می کشاند. به قول مولوی:
جان گشاید سوی بالا بال ها
تن فکنده در زمین چنگال ها
حد جسمت یک دو گز خود بیش نیست
روح را تا آسمان جولان کنی است
تا به بغداد و سمرقند ای همام
روح را اندر تصور نیم گام
حوایج مادی انسان از قبیل: غذا, لباس, مسکن, شغل, کسب و کار و ازدواج و تولید نسل, محدود است و وقتی تأمین شود, انسان آرام می گیرد; اما نیازهای روحی و عقلانی اش محدودیتی ندارد. این نوع نیازهاست که باعث سیری ناپذیری انسان در سایر جهات و عرصه ها نیز می شود. مثلاً در صورت داشتن مسکن, پوشاک, شغل و مقام سعی می کند مجدداً مسکن خویش را تغییر دهد و از لباس ها و پوشاک های متنوع استفاده کند.
حالت تجدد خواهی و تنوع پذیری او در حوزه غرایز و خواسته های نفسانی هم متوقف نمی شود و این همان خواسته های روحی است که در حوایج مادی دخالت می کند و انسان را به تنوع و تجدد وا می دارد .
تعالی الله یکی دریای پر شور
کز او بر تشنه آرد تشنگی زور
گر از وی تشنه ای صد جرعه نوشد
به یاد جرعه دیگر خروشد
گذشت این گفت گو از چون و از چند
نه آب آخر شد و نه تشنه خرسند
انسان در بعد نیازهای عقلانی, حد و مرزی نمی شناسد. با این که هنوز مسائل طبیعت را نشناخته, می خواهد اسرار ماورای طبیعت را به دست آورد. می خواهد بداند از کجا آمده و چرا آمده و برای چه آفریده شده و فرجام کارش چیست ؟
انسان اندیشمند با ذوق طبیعی و سابقه فطری خویش ساعت ها از خواب و خوراک و لذایذ مادی چشم می پوشد و با افکار شیرین و تخیلات شاعرانه خویش سرگرم می شود و زمانی به مشاهده زیبایی ها در مناظر طبیعی و جمال موجودات می پردازد .
آری, در وجود انسان روح لطیفی است که غذایش طرایف و لطایف جهان است, مشاهده قامت برافراشته سرو و رخسار زیبای گل, شنیدن نغمه های جان افزای بلبل, گردش جویبارها, آهنگ آبشارها, تماشای مرغ زارها و ماه و ستاره ها, برای ارواح لطیف بیش از غذا لذت بخش است; ولی عملاً نمی تواند به گلی عشق بورزد که پس از چند روز پژمرده می شود; با ستاره مأنوس شود لیکن با افول آن مواجه گردد, به ماه عشق بورزد که پس از چندی از دیده ها می رود, به خورشید دل ببندد,لیکن غروب آن را مشاهده کند و فریاد سر دهد: (إنّی لا اُحِبُّ الآفِلِینَ.)
ییکی از رسالت های رسولان الهی, نشان دادن جمال مطلق و ثابت و کمال بی نهایت است. کلمه مقدس لاإلهَ إلاَّ اللّهْ که برای نفی همه معبودها, قدرت ها و جمال و کمال های غیر ثابت و فناپذیر است, اولین رسالت پیامبران می باشد.
آری, پیامبران به کمک دین فطری و راستین, زیبایی حقیقی جهان را به بشر نشان می دهند, چرا که زندگی خشک و جامه مکرر, خسته کننده است; ولی پیامبران روح زیبایی و عرفان و کمال به عقل اعطا کرده و آدمی را به مشیت کلی و حکمت الهی آشنا می سازند و صفات جلال و جمال حق را در مظاهر خلقت به او می نمایانند و بدین سان عشق انسان را از مخلوقات بالاتر برده به عشق خالق جهان تبدیل می کنند و به وی می فهمانند که دل بستگی به خلاق عالم به مراتب معقول تر است از دل دادن به مبعودهای ثانی و زودگذر .
ای دوست شکر بهتر یا آن که شکر سازد
خوبی قمر بهتر یا آن که قمر سازد
بی عقل نشاید تو کز پیه کشی روغن
بنگر تو در آن عقلی کز پیه بصر سازد
ای خواجه تو باشی بِه در دانش و دربینش
یا آن که به هر لحظه صد فکر و نظر سازد
مقتضای حیات معقول
ییکی از علل نیاز به پیامبران, هدایت و رسانیدن انسان ها به زندگی معقول است. خداوند متعال انسان را به عنوان موجودی ممتاز و جانشین خود در زمین خلق کرده و تمام عوامل معیشت و رفاه را برای او مهیا ساخته است: (خَلَقَ لَکُمْ مَا فِی الأَرْضِ جَمِیعاً; آنچه در زمین است به سود شما انسان ها آفریده است). (وَ سَخَّرَ لَکُمُ الشَّمْسَ وَ الْقَمَرَ وَ النُّجُومَ…; ما خورشید و ماه و ستارگان را به منفعت شما مسخر گردانیدیم تا از آن ها استفاده کنید و حیات و زندگی به شما بخشیدیم و لباس هستی را بر اندامتان پوشانیدیم). در عین حال زندگی در صورتی جالب و شیرین است که توأم با آرامش و قرین خوش بختی و تکامل باشد و درد و رنج و مرگ و میرها نیز یک نوع حلاوت و لذت در کام انسان ها داشته باشد وگرنه انسان خودکشی را بر ادامه زندگی ترجیح خواهد داد.
حیات کنونی به گونه ای طراحی شده که نیش و نوش آن در هم آمیخته و حیات دنیا را دار بلا و مصیبت ساخته است. انسان باید به جایی برسد که لذت ها, دردها, کام یابی ها و ناکامی ها در کامش شیرین و یک سان باشد. رسیدن به این مرحله در پرتو تلاش و شناخت هدف و راه و رسمِ زندگی امکان پذیر است; به عبارت دیگر باید انسان خوش بختی واقعی را بشناسد, چرا که متفکران بشر همواره درباره خوش بختی دچار تناقض و تضادند .
برخی ترک دنیا و کوبیدن غرایز را سعادت می شمارند و جمعی بهره برداری از لذایذ دنیا و ارضای کامل تمایلات را سعادت می پندارند. گروهی سعادت را در ترک ارزش های اخلاقی و پرداخت آزادانه به لذایذ حیوانی دانسته اند و در صورتی که زندگی به کام انسان تلخ شد, خودکشی را سعادت پنداشته اند. برخی نیز راه اعتدال را در پیش گرفته اند.
ادیان موجود جهان به جز دین اسلام, برنامه معقول و جامعی برای معرفی عوامل سعادت و کسب خوش بختی ندارند, مضافاً این که خیلی از برنامه های آن ها خرافی و غیر قابل قبول است. از سوی دیگر می دانیم تا بشر راه رسیدن به حیات طیب و معقول را پیدا نکند, زندگی آرام و سعادت مندانه ای نخواهد داشت. وانگهی نوع بشر به دلیل روح استخدام و به خدمت گرفتن دیگران یا به علت رفع زیان ها و جلب منافع و بهزیستی و یا به علت طبیعت مدنی داشتن, ناگزیر به زندگی اجتماعی است و در حیات جمعی, اصطکاک منافع, باعث به وجود آمدن تضاد و تزاحم می گردد. تضادها و درگیری ها زندگی را تلخ تر از زهر می کند و موجب پیدایش روحیه تعدی و تجاوز به حقوق دیگران می شود. در صورتی که شرط اول به وجود آمدن حیات معقول, همکاری و زندگی مسالمت آمیز افراد یک ملت و جامعه است. ولی تفاوت هوش و استعدادها به اضافه غریزه برتری جویی,ایجاب می کند که انسان ها به فکر تسخیر دیگران و قبضه کردن قدرت سیاسی و منافع اقتصادی, بدون هیچ مانع اخلاقی و رادعِ حکومتی باشند. از سوی دیگر محدودیت امکانات مادی به اضافه تلاش همه جانبه آحاد جامعه برای به دست آوردن قدرت و ثروت معیّن و مشخص باعث تجاوز انسان ها به حقوق یکدیگر می شود. از آن جا که حکومت های کنونی نتوانسته اند زندگی پاک و آرام بخشی را برای بشر به ارمغان بیاورند, انسان سرگردان باید به مقررات و حکومتی بیندیشد که دارای ویژگی های زیر باشد تا بتواند به خوش بختی برسد:
1ـ پاسخگوی خواسته های ذاتی و فطری انسان باشد;
2ـ منافع همگانی را بر طبق شرایط کاریِ علمی و فکری و براساس عدالت تأمین کند;
3ـ همه ابعاد وجودی انسان را از نیازهای مادی و روحی فراگیر باشد;
4ـ انسان ها به آن مقررات ایمان داشته و عشق بورزند;
5ـ نیازهای اخلاقی و مادی انسان به صورت عادلانه و حکیمانه تأمین شود;
6ـ ضمانت اجرایی آن در قدم اول, درونی و در گام بعدی, برونی باشد.
بدون شک چنین مقرراتی را باید آفریدگار بشر تشریع کند, چرا که:
اولاً: عقل بشر محدود است و نمی تواند انسان را با تمام ابعادش بشناسد;
ثانیاً: عقل ها متفاوت است و هر کدام تحت تأثیر آداب, فرهنگ و سنن ملی و محیط اجتماعی خاصی قرار دارد و قانون گذار نمی تواند ذهن خود را از تمام انگیزه ها, عقده ها و عقیده ها پاک نماید تا قانون درستی تشریع کند;
ثالثاً: بشر در صورتی به قانونی ایمان پیدا می کند که از ناحیه خدای عادل و حکیم تشریع و به وسیله پیامبرانش به او ابلاغ گردد;
رابعاً : قانون اجتماعی باید با ارزش های اخلاقی و معنوی و ایمان به خدا و روز جزا توأمان گردد, تا ضمانت اجرایی پیدا کند;
خامساً: بشر در تعبد و التزام به هر قانونی نیاز به الگوی جامع و کامل دارد تا سر تسلیم و خضوع فرود آورد;
سادساً: انسانی که به خدا ایمان دارد انتظارش این است که خداوند متعال نمایندگانی از میان انسان ها گزینش و برای بشر مبعوث کند تااولاً, مَثَل اعلای اخلاق و انسان های کامل و عامل به قانون باشند و ثانیاً, به رسم معلم و مربی, روح بشر را برای این منظور تحت تعلیم و تربیت خود قرار دهند و خواسته های حضرت حق را به بندگانش برسانند. این دلایل و حکمت ها ما را با فلسفه بعثت انبیا و ضرورت آن آشنا می کند.
بعثت انبیا از منظر امام علی (ع)
حضرت علی (ع) در اولین خطبه نهج البلاغه پس از اشاره به خلقت آدم می فرماید: ثمره وساوس شیطانی, نادیده گرفتن حق تعالی به وسیله بچه های آدم بود به طوری که خدا را رها ساخته و شریک هایی برای او تراشیدند و آن ها را پرستیدند و تعهدات خود را با خدا شکستند. در این مقطع حساس خداوند سبحان از میان فرزندان آدم پیامبرانی برگزید و از آنان بر تبلیغ وحی پیمان گرفت و رسالت را به عنوان امانت به آنان سپرد تا آن را به خلق برسانند.
سپس پیامبران را یکی پس از دیگری مبعوث کرد تا:
1 ـ (لِیَسْتَأْدُوهُمْ مِیثَاقَ فِطْرَتِهِ).14 و به وسیله آنان به مردم هشدار داد به پیمان های فطری عمل کنند, چرا که خداوند متعال انسان را به گونه ای آفریده است که بر اساس طبیعت و مقتضای فطرت و ذاتش به سوی پروردگار و پرستش و بندگی او گرایش شدیدی دارد و اگر از مسیر فطرت منحرف نگردد, بی گمان راه اطاعت و عبادت حضرت حق را پیش می گیرد و به تمام تعهداتی که به زبان فطرت با خدا بسته است, عمل می کند.
قرآن می فرماید: (یَا أیُّهَا النَّاسُ أَنْتُمُ الْفُقَرَاءُ إلَی اللّهِ وَ اللّهُ هُوَ الَغَنِّیُ الْحَمِید;15 ای مردم شما از هر جهت محتاج و فقیر هستید و خداوند بی نیاز مطلق و ستودنی است). می گویند هنگامی که استالین دستش از وسایل مادی کوتاه شد, دستور داد کلیساها و مسجدها را باز کنند و برای شفای او دست نیاز به سوی خدای بی نیاز برآورند.
مقصود از شهادت در آیه, شهادت فطری و طبیعی است, خداوند ذات انسان را بر ضد او گواهی گرفت, آنان به زبان حال به ربوبیت حق اقرار کرده و می کنند نه به زبان فال و گفتار.
و چون ساختمان انسان را این گونه آفریده و خدا پرستی را ذات و خمیره او سرشته است, از این رو به فطرت عقل خدا را می شناسد و به فطرت دل به او عشق می ورزد.
کی رفته ای ز دل که تمنا کنم تو را
کی رفته ای ز دیده که پیدا کنم تو را
این همان حقیقتی است که حضرت علی (ع) فرمود: پیامبران آمدند تا از مردم آنچه را که در نهاد ذات و فطرت عقل و دل دارند, مطالبه کنند تا به مقتضای آن ها عمل نمایند, و تعبیری که در قرآن آمده, جنبه سمبلیکی دارد و رمزی است بین خالق و مخلوق16.
در هر صورت بعد چهارم یا بعد مذهبی از نظر روانشناسان یک امر پذیرفته شده است و فطرت توحیدی به عنوان یکی از ابعاد وجود انسان به شمار می رود. اگر موانعی در کار نباشد, انسان از نظر فطرت و روان به خدا گرایش دارد و او را در همه جا و همه حال می جوید.
2 ـ (وَ یُذَکِّرُوهُمْ مَنْسِیَّ نِعْمَتِهِ)17. و نعمت های فراموش شده را یادآوری نمایند تا عاشقانه خدا را بندگی و پرستش کنند. نعمت های الهی برای نوع انسان فراوان است به گونه ای که قرآن می فرماید: (وَ إنْ تُعِدُّوا نِعْمَةَ اللّهِ لا ُتُحْصُوهَا;18 اگر نعمت های الهی را به هر وسیله ای بخواهید بشمارید نمی توانید). نعمت هستی و حیات, نعمت چشم و گوش و عقل و هوش, و ده ها نعمت مادی و غیر مادی به بشر اعطا شده است, تذکر این نعمت ها بر معرفت الهی می افزاید و عشق و پرستش را در نهاد آدمی تقویت می کند, چرا که انسان, بی اختیار در برابر منعم خاضع می شود و او را سپاس می گوید.
هر قطره ای از خون را با چشم مسلح بین
تا حکمت این صانع ماتت کند و حیران
بینی تو چه میلیون ها افواج سلحشوری
خصمانه به دفع هم صف بسته در این میدان
بر ضد حیات تو یک دسته هجوم آور
قومی به دفاع از تو مردانه کند جولان
3 ـ (وَ یَحْتَجَّوا عَلَیْهِمْ بِالْتَبْلِیغِ).19 مادامی که قانون ابلاغ نشده مردم در عمل نکردن به آن معذورند و قانون گذار نمی تواند باز خواست کند, لیکن به مجرد ابلاغ, حجت بر مردم تمام می شود.
پیامبران, گذشته از ابلاغ پیام های آسمانی, به وسیله حجت و دلیل نیز مردم را قانع کنند تا اتمام حجت شده و عذری برای کسی باقی نماند. به فرموده قرآن: (لِیَهْلِکَ مَنْ هَلَکَ عَنْ بَیِّنَةٍ وَ یَحْیی مَنْ حَیَّ عَنْ بَیِّنَةٍ ;20 تا هر کس گمراه و هلاک شود از روی بصیرت و پس از اتمام حجت باشد و آن کس که به هدایت زنده می شود با دلیل و حجت باشد). به همین علت است که می فرماید:(و َمَا کُنّا مُعَذِّبِینَ حَتی نَبْعَثَ رَسُولاً ;21 تا رسولی را مبعوث و حجت را تمام نکنیم, احدی از متخلفان را عذاب نمی کنیم.)
4 ـ (وَ یُثِیرُوا لَهُمْ دَفَائِنَ العُقُولِ).22 یکی از رسالت ها و اهداف انبیا, شکوفا ساختن و استخراج دفینه های عقل بشر است. عقل و فطرت مانند معدن و منبعی است که ذخایر فراوان و گنجینه های زیاد در آن نهفته است و چون گفته های انبیا همواره مطابق عقل و منطق و فطرت و وجدان است, باعث شکوفایی عقل می شود تا جایی که معروف است:(کُلَّمَا حَکَمَ بِهِ الْعَقْل حَکَمَ بِهِ الشَرْع ; هر چیزی را که عقل بدان حکم می کند, دین نیز همان گونه داوری می کند). عکس آن نیز صحیح است; یعنی هر چه را شریعت و دین حکم می کند, عقل نیز همان حکم را اعلام می نماید. منتها عقل در بسیاری از موارد از کشف اسرار شریعت ناتوان است. بنابراین, احکام پیامبران همان مرتکزات عقلانی است. مقصود از (ارتکازات عقلانی) یعنی آنچه در عمق عقل نهفته و فرو رفته است. منظور از (دفینه), گنجینه ها و حقایقی است که در عقل های مردم مدفون گردیده است و مردم در اثر تبلیغات گمراه کننده و شیطانی از آن ها غفلت کرده اند. پیامبران آمدند تا مرتکزات و دفینه های خِرَد را برانگیزانند و شکوفا سازند, پس شریعت با عقل و خرد رابطه تنگاتنگی دارد. در شریعت, احکامی که بر خلاف عقل باشد وجود ندارد, پس مایه همه حقایق و معارف دینی و… در مخزن عقول و نفوس انسان ها نهفته است. به همین دلیل است که هر انسانی برای قبول یک چیزی به دنبال دلیل می رود تا وجدان و عقل را قانع کند, زیرا او هر مدعایی را که مطابق با وجدان و عقل باشد, می پذیرد و آنچه بر خلاف استعداد عقلانی وی باشد, قبول نمی کند.
5 ـ (وَ یُروهُمْ آیاتِ اْلَمقْدِرَةِ مِنْ سَقْفٍ فَوْقَهُمْ مَرْفوعٍ وَ مَهَادٍ تَحْتَهُمْ مَوْضوعٍ).23 یکی دیگراز علل بعثت پیامبران, نشان دادن آیات قدرت الهی است از آسمان هایی که بالای سر آن ها قرار دارد و زمینی که در زیر پای آنان گسترده است.همه مردم چشم دارند تا آسمان ها و زمین را مشاهده کنند, اما نشان دادن منطقی و علمی غیر از دیدن سطحی و صوری است. افتادن سیب از شاخه درخت به زمین را همه می دیدند, لیکن نیوتن با کشف جاذبه عمومی این سقوط را به بشر نشان داد. همگان خورشید را می دیدند, اما ژان ژاک روسو با توصیف علمی و عرفانی, زیبایی خورشید را به بشر ارائه کرد. پیامبر اکرم(ص) به زبان وحی, مظاهر قدرت و شاه کارهای خلقت را به انسان ها فهماند:(أوَلَمْ یَََرَ الَّذینَ کَفَروا أنَّ السَّمواتِ وَ الأَرْضَ کانَتا رَتْقاً فَفَتَقْناهُما ;24 مگر کافران فهم نکردند که آسمان ها و زمین مجموعه ای به هم متصل و پیوسته بود و ما آن ها را از هم شکافتیم و هر سیاره ای را در جایگاه خود قرار دادیم.)25
آیا به تصادف گشت افراشته این افلاک
بی فکر و تأمل گشت بر پای چنین بنیان
این کاهکشانی را کز دوری و بعد از ارض
بینیش چو ذرّاتی پاشیده بر این کیهان
6 ـ (و َمَعایِشَ تُحْییِهمْ وَ آجالٍ تُفْنیهِمْ وَ أوْصابٍ تُهْرِمُهُمْ وَ أحْداثٍ تتَابَعُ عَلَیْهِمْ.)26 رسولان الهی مبعوث شدند تا ابزارها و وسایل زندگی را که زنده نگه دارنده مردم است, و اجل هایی که آنان را معدوم و فانی می کند به آن ها بیاموزند. مشقت و بیماری هایی که آن ها را پیر و حوادثی که پیاپی آنان را احاطه می کند به آنان تفهیم نمایند. تبیین این امور برای آن است که بشر به قدرت خدا پی برده و از او پیروی کند و شریعت و طبیعت را با هم هماهنگ سازد, چرا که خداوند طبیعت را خلق کرده و شریعت را بر طبق طبیعت و اصول خلقت تشریع نموده است.
متفکران معتقدند تمدن بشر مرهون زحمات و ارشادات پیامبران است و تمام حرفه و فنون به الهام الهی بوده است. علم و عقل به تنهایی نمی توانند بشر را از دین و مذهب بی نیاز سازند, چرا که از تشخیص خیر و شر و مصالح و مفاسد خویش ناتوانند. دکتر میلربروز می گوید:(در پرینستون از انیشتاین شنیدم که می گفت: علم,ما را به آنچه هست آگاه می کند و دین است که به تنهایی ما را از آنچه سزاوار است باشد مطلع می سازد.)27
بوسونه می نویسد: (مردم گمان می کنند که سعادت, رسیدن به آرزو است, در صورتی که وصول به آرزو, تنها سعادت نیست; رکن مهم تر نیک بختی این است که شخص اول بداند و بتواند که چه چیز را بخواهد و آرزو کند, آن گاه اگر به چنین خواسته و آرزویی رسید سعادت مند شده است. ولی اگر مصلحت خود را تشخیص نداد و بر نفس تسلط نداشت و اراده اش تحت اختیار[ش] نبود, چه بسا چیزهایی را آرزو کند که زیان آور و خطرناک باشد.)28
هدف نبوت و بعث
شهید مطهری پس از بیان نقش پیامبران در تکامل تاریخ, درباره هدف از بعثت انبیا می نویسد:(شک نیست که پیامبران برای هدایت مردم به راه راست و برای سعادت ونجات مردم و خیر و صلاح و فلاح مردم مبعوث شده اند. سخن در این است که این راه راست به چه مقصود نهایی منتهی می شود؟ سعادت مردم از نظر این مکتب در چیست؟در این مکتب چه نوع اسارت هایی برای بشر تشخیص داده شده که می خواهد مردم را از آن نجات دهد؟این مکتب,خیر و صلاح و فلاح نهایی را در چه چیزی می داند؟)29
در قرآن کریم به تمام این معانی اشاره شده است, لیکن دو مفهوم به صورت مشخص و روشن بیان گردیده است: یکی, شناختن خدا و قرب به حق; دوم, برقراری قسط و عدل در جامعه بشری. شاهد سخن ما این دو آیه است :
الف) (یا أیُّهَا النَّبِیُّ إنّا اَرسَلنا ک شاهِداً وَ مُبَشِّراً وَ نَذیراً و داعِیاً إلیَ اللّهِ بِاِذْنِهِ وَ سِراجاً مُنیراً ;30 ای پیامبر! ما تو راگواه و الگو [برای امت] و نوید دهنده و هشدار دهنده فرستادیم تا مردم رابه فرمان خدا به سوی او بخوانی و چراغی نور افشان باشی). دعوت به خدا از محورهای اصلی و اهداف واقعی بعثت انبیا است.
ب) (لَقَدْ أرْسَلْنا رُسَلَنا بِالْبَیِّناتِ وَ أنْزَلْنا مَعَهُمُ الْکتابَ وَ الْمیزانَ لِیَقومَ النّاسُ بِالْقِسْطِ;31 ما پیامبران را با دلایل روشن فرستادیم و با آن ها کتاب و میزان قرار دادیم تا مردم عدل و قسط را بر پا دارند). در این آیه, دعوت به توحید در بعد اعتقادات, و توحید عملی در بعد اجتماعی مورد توجه قرار گرفته است. شناخت خدا و پرستش او, مقدمه و وسیله ای برای تحقق عدالت اجتماعی است.32
به عبارت دیگر (غایت انسان بلکه هدف و کمال واقعی هر موجودی, در حرکت به سوی خدا خلاصه می شود و بس. ادعای این که پیامبران از نظر هدف ثنوی بوده اند, شرک است و قابل بخشش نیست; چنان که ادعای این که هدف نهایی پیامبران فلاح دنیوی است و فلاح دنیوی جز بهره مندی از مواهب طبیعت در زندگی در سایه عدل و آزادی, برابری و برادری نیست, [ این نظریه هم یک نوع ] ماده پرستی است. [واین گونه هم نیست که] ارزش های اخلاقی و اجتماعی با این که مقدمه و وسیله وصول به ارزش اصیل و یگانه انسان یعنی خداشناسی و خداپرستی هستند, فاقد ارزش ذاتی باشند, [چرا که این نوع مقدمه]در عین این که وسیله عبور به ذی المقدمه است و در عین این که ارزش اصیل و یگانه از آن ذی المقدمه است, [با وجود آن] پس از وصول به ذی المقدمه, وجود و عدمش علی السویه [و مساوی] نیست, [بلکه] وجودش همان گونه ضروری است که قبل از وصول [و رسیدن به مقصد نهایی ذاتاً ضروری بوده است]; مانند ضرورت معلومات کلاس اول برای دست یابی به کلاس دوم و مقطع ابتدایی برای رسیدن به مقطع راهنمایی. همه این مقاطع برای رسیدن به دبیرستان الزامی است; مانند نردبان چوبی نیست که پس از رسیدن به پشت بام و پیاده شدن از آن, ارزش ذاتی نداشته باشد.33
(ارزش های اخلاقی و اجتماعی نسبت به معرفت حق و پرستش حق, از نوع دوم نیست. چنین نیست که اگر انسان به معرفت کامل حق و پرستش او رسید,وجود و عدم,راستی و درستی,عدل,کرم,احسان, خیرخواهی, جود و بخشش و عفو و گذشت, علی السویه باشد, زیرا اخلاق عالی انسان نوعی خداگونه بودن است و در حقیقت, درجه و مرتبه ای از خداشناسی و خداپرستی است [و لو به صورت ناآگاهانه]یعنی علاقه انسان به این ارزش ها ناشی از علاقه فطری [ و ذاتی ] به متصف شدن به صفات خدایی است; هر چند خود انسان توجه به ریشه فطری آن ها نداشته باشد و احیاناً در شعور آگاه خود منکر آن باشد. این است که معارف اسلامی می گوید:دارندگان اخلاق فاضله; از قبیل: عدالت,احسان,جود و غیره, هر چند مشرک باشند, اعمالشان در جهان دیگر بی اثر نیست.این گونه افراد اگر کفر و شرکشان از روی عناد نباشد, به نوعی در جهان دیگر مأجورند. در حقیقت این گونه اشخاص بدون این که آگاه باشند به درجه ای از خداپرستی رسیده اند.34
هدایت عامه
در پایان شایسته است شیوه بحث متکلمان و شهید مطهری را بیاوریم.
مرحوم شهید مطهری همانند سایر حکما و متکلمان, برای اثبات نبوت از طریق هدایت عامه و قاعده لطف وارد شده اند; بدین بیان که خداوند متعال واجب الوجود بالذات و فیّاض علی الاطلاق است و تمام موجودات را ـ قطع نظر از اعطای هستی ـ به استفاده از مواهب این عالم نیز هدایت کرده است. (رَبَّنَاالّذی أعطی کُلَّ شَیْءٍ خَلْقَهُ ثُمَّ هَدی). آنچه در خلقت موجودات ضرورت داشته عطا کرده, سپس آن ها را برای ادامه حیات هدایت فرموده است تا به کمال مطلوب برسند. این هدایت یک نوع هدایت عمومی و فراگیر است; به همین دلیل کلمه (وحی) همان گونه که در هدایت انسان به کار رفته, در مورد هدایت جمادات,نباتات و حیوانات نیز به کار گرفته شده است, هیچ موجودی در این جهان ثابت و جامد نیست, بلکه دائماً سیال و روان است و به سوی مقصدی در تلاش و حرکت است.
همه هستند سرگردان چو پرگار
پدید آرنده خود را طلبکار
از سوی دیگر, قراین و شواهد نشان می دهد در هر موجودی یک نوع میل و کششی به جانب مقصدی که به طرف آن در حرکت است,وجود دارد. آن نیروی مرموز که آن ها را به سوی مقصدشان می کشاند به (هدایت الهی) تعبیر می شود.
جهان ما هدف دار است; یعنی در نهاد موجودات, کششی به سوی هدف نیز دیده می شود و هدف داری همان هدایت الهی می باشد. قرآن کریم وحی را منحصر به انسان نمی داند, بلکه در تمام موجودات, ساری و جاری می داند; از مادر موسی گرفته تا زنبور عسل و آسمان ها و زمین: (فَقَضهُنَّ سَبْعَ سَمواتٍ فی یَومَیْنِ وَ اَوْحَی فِی کُل ِّ سَماءٍ اَمْرَهَا;35 خداوند آسمان های هفتگانه را در دو روز [دو مرحله] آفرید و در هر آسمانی, کار [مربوط به ] آن را وحی فرمود). این وحی در راستای نیازی است که نوع بشر به هدایت الهی دارد.
از طرفی بشر را به جانب افقی که ماورای مادیات است, رهنمون می کند و از سوی دیگر, نیاز بشر را در زندگی اجتماعی تأمین می کند, چرا که عقل بشر نمی تواند همه بایدها و نبایدها را بفهمد. از این رو لازم است به وسیله وحی, عقل بشر هدایت و استعدادهای عقلانی او پرورش یابد و شکوفا شود.
قاعده لطف نیز اقتضا می کند که خدای لطیف و خبیر بشر را به حال خود واگذار نکند, بلکه با تشریع قانون و فرستادن پیامبران, آنان را به مقصد اصلی هدایت کند. عقل بشر حداکثر در قلمرو طبیعت و جهان ماده می تواند کارامد باشد, ولی از ماورای طبیعت خبری ندارد. تجربه ثابت کرده که بشر منهای تربیت پیامبران نتوانسته یک زندگی آرام و سعادت بخش داشته باشد; از این رو همواره به هدایت و رهبری انبیا نیازمند بوده است.
پی نوشت ها:
1ـ شعراء (26) آیه 111.
2ـ قرآن کریم شبیه این بهانه جویی را از زبان تازه رفته گان نقل می کند:( قَالُوا فِیمَ کُنْتُمْ قَالُوا کُنَّا مُسْتَضْعَفِین فِی الأَرْض; می گویند: کجا بودید که نتوانستید به دستورات دینی عمل کنید؟ می گویند: ما جزء مستضعفان زمین بودیم و در محیط بی خبری به سر می بردیم).
در پاسخ آن ها فرشتگان می گویند: ( ألَمْ تَکُنْ أرْضُ اللّهِ وَاسِعَةً فَتُهَاجِروا فِیهَا; مگر زمین خدا پهناور نبود, می خواستید به محیط مساعدی هجرت کنید). سپس می فرماید: جایگاه این گروه جهنم خواهد بود و بد جایگاهی است:نساء(4)آیه 97.
3ـ طه (20) آیه 43و44 .
4ـ سبأ(34) آیه 28 .
5ـ انبیاء (21) آیه 107.
6ـ فرقان (25) آیه 1.
7ـ حدید(57)آیه 25.
8ـ بقره(2) آیه 213.
9ـ بقره (2) آیه 129 .
10ـ گفتار فلسفی بزرگسال, ج 2, ص 102.
11ـ تفسیر نمونه, ج 24, ص 329 ; به نقل از: مجمع البیان,ج 10, ص 324.
12ـ بحار الانوار, ج 1, ص 94.
13ـ رعد(13) آیه 19 ـ 20.
14ـ نهج البلاغه, خطبه اول.
15ـ فاطر(35) آیه 15.
16ـ برخی از فلاسفه معتقدند که عالم ذر همان عالم مثال است; به عبارت دیگر, فلاسفه به عوالم سه گانه: جبروت, ملکوت و ناسوت در طول هم عقیده دارند. عالم جبروت را عالم عقول مجرده می دانند, ولی عالم ملکوت پایین تر از عالم جبروت است. که همان عالم مثال است. گاهی خیال و برزخ منفصل نیز نامیده می شود و زمانی به عالم اشباح تعبیر می کنند;مانند صورت هایی که انسان در خواب می بیند.
عالم ناسوت, همین عالم ماده و دنیا است. می گویند انسان دو بدن دارد: یکی, بدن مادی و دیگری, بدن مثالی که در عالم خواب فعالیت دارد و به سیر و سیاحت می پردازد. آنان عقیده دارند خداوند در عالم مثال با وجود مثالی و بدن برزخی ما چنین پیمانی بسته است, لیکن فراموش کرده ایم. این نظریه نیز با ظاهر آیه سازگار نمی باشد.
17ـ نهج البلاغه, همان.
18ـ ابراهیم (14) آیه 34.
19ـ نهج البلاغه, همان.
20ـ انفال (8)آیه 42.
21ـ اسراء (17) آیه 15.
22ـ نهج البلاغه, همان.
23ـ همان.
24ـ انبیاء (21) آیه 30.
25 ـ آخرین نظریه علمی این است که کرات آسمانی و زمین, مجموعه ای متکاثف و درهم فشرده بود.
26ـ نهج البلاغه, همان.
27ـ محمد تقی شریعتی, تفسیر نوین, ص 4.
28ـ همان.
29ـ مجموعه آثار, ج 2, ص 175.
30ـ احزاب (33) آیه 45.
31ـ حدید (57) آیه 25.
32ـ برداشت از: مجموعه آثار, همان, ص 174.
33ـ همان, ص 173 و 174.
34ـ مقدمه ای بر جهان بینی اسلامی, ص 179. برای تفسیر بیشتر, به عدل الهی بخش پایانی مراجعه فرمایید.
35ـ فصّلت (41) آیه 12.
توضیح پیرامون پرسش های پایه یک
برای مشترکین پایه یک(دیپلم و بالاتر) پانزده پرسش تستی انتخاب شده که پس از مطالعه متن و با توجه به نکات ذیل, آن را پاسخ خواهند داد:
1 . تمامی پرسش های این بخش برگرفته از متن پایه یک است.
2 . پاسخ صحیح هر پرسش را در جدولی که آخر مجله آمده است, علامت بزنید. (کپی جدول نیز پذیرفته می شود).
3 . پاسخ نامه را همراه با مشخصات کامل خود به آدرس مجله ارسال کنید.
4 . هر پرسش یک امتیاز دارد و ملاک در ممتاز شدن, کسب امتیاز بالاتر و یا انتخاب به قید قرعه در صورت تساوی امتیازات است.
آخرین مهلت ارسال جوابیه تا تاریخ 20 / 7 / 82 می باشد.
پرسشها
ط 1 ـ چه کسانی معتقدند پیامبران الهی برای تربیت قشر بی بضاعت شهری و روستایی مبعوث شده اند؟
الف) توده های عوام.
ب) ثروت مندان و تحصیل کردگان قدیم و جدید.
ج) نظام های سیاسی و اقتصادی.
د) برخی از تحصیل کردگان و اساتید دانشگاهی.
2 ـ اعتقاد به این که تعلیمات انبیا مخصوص پاکان و نیکان است:
الف) مربوط به کسانی است که محیط نامساعد را بهانه ترک واجبات می دانند.
ب) در ارتباط با پیامبران اولوالعزم صحیح است.
ج) عذر تراشی است.
د) در بین ثروت مندان و تحصیل کردگان وجود ندارد.
3 ـ کدام گزینه صحیح است؟
الف) همه پیامبران جز پیامبران اولوالعزم در تبلیغ خود تمام اقشار جامعه را مد نظر داشتند.
ب) اهدافی که پیامبران در طی بعثت تعقیب می کردند جنبه کلی و فراگیر داشته است.
ج) قرآن کریم تنها تبلیغ پیامبر خاتم را خصوصی می داند.
د) قسط و عدالت و حل تضادهای درونی از هدف های غیر همگانی انبیا است.
4 ـ بر اساس دیدگاه نویسنده مقاله, انسان ها برای بهتر زندگی کردن به چه چیزی نیاز دارند؟
الف) زندگی اجتماعی ـ حل تضادها ـ جلب منافع.
ب) جلب منافع شخصی ـ حکومت ـ قانون.
ج) قانون ـ حکومت ـ تربیت.
د) تربیت ـ دفع ضررها ـ قانون گرایی ـ جلب منافع.
5 ـ نماز طبقات تحصیل کرده و نماز توده های بی سواد و عوام:
الف) از هر جهت با یکدیگر متفاوتند.
ب) در این جهت که مقبول درگاه حق قرار می گیرند, مانند یکدیگرند.
ج) وجه مشترک ندارند.
د) فرق کیفی و کمّی ندارند.
6 ـ به جای نقطه چین کلمه مناسب قرار دهید:(عوام تنها از … قرآن استفاده می کنند و اندیشمندان از … قرآن).
الف) اشارات ـ حقایق.
ب) حقایق ـ عبارات.
ج) عبارات ـ اشارات.
د) لطایف ـ اشارات.
7ـ حدیث (مصیبتی که از ناحیه حماقت احمق به جامعه می رسد, از فسق و فجور بدکاران به مراتب بدتر است) از کیست؟
الف) پیامبر اکرم(ص).
ب) حضرت علی علیه السلام.
ج) امام صادق علیه السلام .
د) امام باقر علیه السلام .
8 ـ کدام گزینه صحیح نیست؟
الف) انسان از نظر غریزه لذت خواهی محدود نیست.
ب) اگر عالمان به دین گرایش پیدا کنند, به مراتب در رونق بازار دین مؤثرترند.
ج) خداوند در فردای قیامت مقام بندگان خود را به مقدار اندیشه و عمل آنان بالا می برد.
د) انسان در بعد نیازهای عقلانی, حد و مرزی نمی شناسد.
9 ـ انسان در ارتباط با کدام دسته از حاجت ها و نیازها محدودیت دارد؟
الف) نیازهای روحی و معنوی.
ب) حوایج مادی.
ج) غریزه لذت خواهی.
د) نیازهای عقلانی.
10 ـ اولین رسالت پیامبران چیست؟
الف) نفی قدرت ها و کمال های غیر ثابت.
ب) تربیت انسان ها.
ج) نشان دادن جمال مطلق و ثابت و کمال بی نهایت.
د) الف و ج درست است.
11 ـ رسیدن به زندگی آرام و سعادت مندانه در گرو چیست؟
الف) ترک دنیا و زهد گرایی.
ب) پیدا کردن راه رسیدن به حیات طیّب.
ج) ارضای کامل تمایلات.
د) کوبیدن غرایز.
12 ـ چه چیزی در هموار کردن راه اطاعت و بندگی خداوند تأثیر دارد؟
الف) خداپرستی در مقام علم و عمل.
ب) عبادت و نیایش.
ج) دست شستن از مادیات.
د) منحرف نشدن از مسیر فطرت.
13 ـ عقل و فطرت همانند کدام گزینه است؟
الف) دین.
ب) تفکر.
ج) معدن.
د) ایمان.
14 ـ انسان ها برای پذیرش یک چیز به دنبال چه می روند؟
الف) دلیل.
ب) منافع مادی.
ج) زیبایی.
د) روح لطیف و حساس.
15 ـ ارزش های اخلاقی و اجتماعی:
الف) فاقد ارزش ذاتی اند.
ب) مقدمه خداشناسی و خداپرستی اند.
ج) پس از رسیدن به مقصد, وجود و عدمشان یکی است.
د) پس از رسیدن به هدف نهایی, وجودشان ضروری نیست.
