معاد و بازگشت منحصر به انسان است؟

از نظر آیات قرآن، معاد و برگشت به سوى خداوند سبحان، یک مسئله کلّى و عام بوده و مخصوص انسان نیست. با دقّت و تدبّر در نکات و تعبیرات قرآن، به این حقیقت پى می‌بریم که آفرینش و ایجاد هر موجودى، ملازم با برگشت دادن آن است؛ یعنى، اعطاى وجود به هر موجودى از جانب حضرت حق، توأم با خصوصیت سیر و حرکت آن به سوى او است و وجود هر موجودى، برگشت به سوى خداوند را اقتضا می‌کند. به عبارت دیگر، مبدأ متعال در متن ذات هر موجودى، این برگشت و حرکت را قرار داده است. هستى از خداوند، سرچشمه می‌گیرد و به سوى او بازگشت می‌کند و این، براساس عشق هر موجودى نسبت به کمال بالاتر و در نهایت نسبت به کمال بی‌نهایت است. ادامه این مطلب را به نقل از پرسمان می‌خوانیم.

 

هر موجودى به تناسب رتبه وجودى خود، از شعور برخوردار است و قبل از هر چیز، رو به جمال مطلق و خیر محض دارد و او را می‌باید و چون می‌یابد، به او عشق می‌ورزد و به سوى او در حرکت است.

در اینجا به بعضى از آیات قرآنى که دلالت بر عمومیّت و کلّیّت معاد دارد اشاره می‌شود:

1. «اللّه یَبْدَأُ الْخَلْقَ ثُمَّ یُعِیدُهُ ثُمَّ إِلَیْهِ تُرْجَعُونَ ». [1]
«خداى متعال خلق را آغاز می‌کند و سپس آن را اعاده و برگشت می‌دهد و سپس شما انسان‌ها به سوى خداوند برگشت داده می‌شوید».

این آیه با توجّه به برگشت کلّى، مسئله معاد انسان‌ها را به آنان خاطر نشان ساخته، این حقیقت را بیان می‌کند که بر اساس قانون کلّى «اعاده»، مستثنا بودن انسان‌ها مفهومى ندارد.

2. «أَوَلَمْ یَرَوْا کَیْفَ یُبْدِءُ اللّه الْخَلْقَ ثُمَّ یُعِیدُهُ إِنَّ ذَلِکَ عَلَى اللّه  یَسِیرٌ. قُلْ سِیرُوا فِی الْأَرْضِ فَانْظُرُوا کَیْفَ بَدَأَ الْخَلْقَ ثُمَّ اللّه  یُنشیء النَّشْأَةَ الاْخِرَةَ إِنَّ اللّه  عَلَى کُلِّ شَیْءٍ قَدِیرٌ »؛ [2]

«آیا ندیده‌اید که خداوند، چگونه آفرینش را آغاز می‌کند، سپس آن را بازمی‌گرداند؟ در حقیقت، این [کار] بر خدا آسان است. بگو: در زمین بگردید و بنگرید چگونه آفرینش را آغاز کرده است. سپس[باز] خدا است که نشئه آخرت را پدید میآورد. خدا است که بر هر چیزى توانا است».

بر اساس این دو آیه - که در مورد ارشاد مردم و سرزنش غافلان از برگشت به سوى خداوند است - خداوند متعال، می‌خواهد این حقیقت را به انسان‌ها بفهماند که چون آفرینش، بر اساس مشیّت و اعاده حق، به سوى او در حرکت و برگشت است و این یک سنّت کلّى حاکم بر موجودات؛ شما انسان‌ها نیز از این قانون کلّى مستثنى نیستید؛ بلکه قطعه اى از هستى می‌باشید که به سوى او باز می‌گردید.

3. «قُلْ هَلْ مِنْ شُرَکَائِکُمْ مَنْ یَبْدَءُ الْخَلْقَ ثُمَّ یُعِیدُهُ قُلِ اللّه یَبْدَءُ الْخَلْقَ ثُمَّ یُعِیدُهُ فَأَنّى تُؤْفَکُونَ»؛[3]

«[به مشرکان] بگو: آیا از شریکان تخیّلى و مصنوع شما، چنین موجودى پیدا می‌شود که خلق و ایجاد کند و سپس آنچه را که خلق کرده است، اعاده و برگشت دهد؟[به آنان] بگو: این خداى متعال است که خلق می‌کند و سپس خلق را اعاده و برگشت می‌دهد».

در این آیه، علاوه بر اشاره به اصل اعاده کلّ هستى، به این حقیقت هم اشاره شده که این برگشت و معاد، یکى از مظاهر قدرت مطلقه خداوند سبحان است. این آیات و آیات فراوان دیگر، حکایت از این حقیقت می‌کند که آفرینش هر موجود و هر مخلوقى، به دنبال خود اعاده آن موجود و مخلوق را می‌آورد. به عبارت دیگر، «اراده و مشیّت حق»، اعاده هر مخلوق و برگشت دادن هر موجودى است که پا به عرصه وجود می‌گذارد و این مسئله منحصر در انسان نیست. [4]

پی نوشت ها:
[1]. روم 30، آیه 11.
[2]. عنکبوت 29، آیات 19 و 20.
[3]. یونس 10، آیه 34.
[4]. ر.ک: بازگشت به هستى، محمد شجاعى، صص 54-69؛ معاد یا بازگشت به سوى خدا، همان، ج 1، صص 10 ـ 47.