پیوند آیات سوره های قرآن در تفسیر فی ظلال(۱)

چکیده:
 

نویسنده تفسیر فی ظلال میان آیات قرآن ارتباط می بیند و این ارتباط را با عناوینی چون موضوع، هدف، جو، محور و شخصیت بیان می کند. یکی از عوامل ارتباط میان آیات، موضوع سوره است. سید قطب موضوعی مداری سوره های قرآن را باور دارد و در جای جای تفسیر خویش برخی سوره ها را تک موضوع و شماری را چند موضوع معرفی می کند. عامل دیگر پیوند آیات، غرض سوره است. نویسنده تفسیر فی ظلال هدفمندی سوره های قرآن را پذیراست و بسیاری از سوره ها را تک هدف و برخی را چند هدف می خواند. جو سوره یکی دیگر از عوامل ارتباط میان آیات است. سید قطب هر سوره را دارای یک جو می داند و این جو را حاکم بر تمامی آیات یک سوره می شناسد. محور و شخصیت سوره از عوامل دیگر پیوند میان آیات معرفی شده است.
به باور سید قطب موضوع مداری، هدفمندی،جو، محور و شخصیت سوره منوط به نزول دفعی نیست، بلکه در صورت نزول تدریجی سوره نیز مباحث یاد شده در خور بحث و بررسی است. نام سوره و مکی یا مدنی بودن آن از نشانه های مهم موضوع شناسی سوره است. سید قطب شناخت آیات مکی و مدنی و اعجاز قرآن را از فواید اصلی بحث پیوند آیات معرفی می کند. شوط، جوله، مقطع، موج، درس و شطر ازعناوینی است که سید قطب برای دسته بندی آیات سوره های قرآن سود می برد.

کلید واژه ها:
 

تفسیر فی ظلال/سید قطب/هدفمندی سوره ها/جو سوره
تفسیر «فی ظلال القرآن» یکی ازآثار ارزشمند و گرانقدر سید قطب است. این تفسیر از یک مقدمه کوتاه هشت صفحه ای و یک ذی المقدمه چهار هزار صفحه ای شکل گرفته است.
در ذی المقدمه، 114 سوره به صورت ترتیبی به تفسیرگرفته شده است. سید قطب در تفسیر برخی سوره ها نخست یک مقدمه می آورد و در تفسیر شماری دیگر بدون مقدمه به تفسیر آیات می پردازد. برای نمونه در تفسیر سوره بقره، نخست نزول تدریجی سوره بقره و مرتب سازی آیات قرآن را به بحث و بررسی می گیرد و در ادامه موضوعات، جو، محور و شخصیت سوره بقره را به تبیین و تحلیل می نشیند و در برخی سوره های دیگر چون حدید، مجادله، حشر و بسیاری دیگر از سوره های قرآن، بی مقدمه به تفسیر آیات می پردازد.
نویسنده تفسیرفی ظلال میان آیات سوره های قرآن ارتباط می بیند و این پیوند میان آیات را با عناوینی خاص برقرار می کند. برای نمونه به کمک موضوع مشترک میان آیات در ارتباط آیات می کوشد، چنان که از غرض آیات، جو سوره و شخصیت سوره به عنوان دیگر عوامل ارتباط میان آیات بهره می گیرد.
بنابراین شایسته است در این نوشتار نگاهی داشته باشیم به نظرگاه سید قطب در بحث وحدت موضوعی، وحدت هدف سوره ها، جو سوره، محور سوره و شخصیت سوره.

موضوع مداری سوره ها
 

برخی ارتباط میان آیات را باور نداشته و موضوع داری سوره های قرآن را منکرند. به اعتقاد این گروه، نزول آیات وحی به مناسبت های مختلف سد بزرگی در برابر تناسب آیات و موضوع مداری سوره هاست.
گروهی دیگر ارتباط آیات را پذیرفته و از این ارتباط به موضوع مداری سوره های قرآن پل می زنند.
شماری نیز در برخی سوره های قرآن موضوع مدارند و در برخی دیگر منکر موضوع مداری.
به باور گروه سوم ارتباط میان آیات برخی سوره های قرآن و شناخت موضوع مشترک میان تمامی آیات واضح و آشکاراست. اما در برخی سوره ها برقراری ارتباط بسیار پرتکلف است و رسیدن به موضوع سوره بسیار دشوار و سخت.
در این میان سید قطب از ارتباط میان آیات دفاع می کند و در جای جای تفسیر خویش از موضوع یا موضوعات سوره ها سخن می گوید.
به باور سید قطب شماری از سوره های قرآن تک موضوع و تعدادی چند موضوع است. برای نمونه سوره عنکبوت با موضوع ایمان در شمار سوره های تک موضوع قرار می گیرد و سوره نمل با موضوع الوهیت، وحی و بعث، از سوره های چند موضوع شناخته می شود.

نظریه وحدت موضوعی
 

آنان که موضوع مداری قرآن را باور دارند، در بحث وحدت موضوعی سوره با یکدیگر اختلاف دارند:
شماری در تمامی سوره های قرآن از وحدت موضوعی دفاع می کنند و برای هر سوره قرآن یک موضوع واحد یاد می کنند.
گروهی دیگر منکر وحدت موضوعی در تمامی سوره ها هستند. به باور این گروه نظریه وحدت موضوعی در برخی سوره های قرآن درخور دفاع است، اما در تعدادی دیگر به هیچ وجه دفاع پذیر نیست.
سید قطب از میان دو نظریه یاد شده دیدگاه دوم را می پذیرد. او در مواردی از موضوع واحد یک سوره سخن می گوید، در مواردی دیگر از چند موضوعی یک سوره بحث می کند، در برخی موارد از یک موضوع اصلی و چند موضوع فرعی و تبعی دفاع می کند و در پاره ای از موارد از چند موضوع اصلی و موضوعات فرعی دیگر برای یک سوره سخن می گوید.
جمع میان سخنان یاد شده نشان از همفکری نویسنده تفسیر فی ظلال با مخالفان وحدت موضوعی سوره های قرآن دارد.
بر این اساس سید قطب در مورد سوره های تک موضوع، معتقد به وحدت موضوعی است. چنان که در مورد گروهی از سوره های چند موضوع که دارای یک موضوعی اصلی هستند، مدافع وحدت موضوعی جلوه می کند.
برای نمونه سوره انعام را که در شمار سوره های چند موضوع می داند، دارای یک موضوع اساسی می داند که آن موضوع، تقریر حقیقت الوهیت، آشنا ساختن مردم با حق تعالی و عبودیت ایشان نسبت به آفریدگار هستی است. (سید قطب، 1025/2)
هم ایشان سوره یونس را چند موضوع می خواند و موضوع اصلی آن را الوهیت و عبودیت معرفی می کند و دیگر موضوعات این سوره چون وحی، آخرت و رسالت پیشینیان را در خدمت موضوع اصلی می داند.
هر چند سید قطب درتمامی سوره های تک موضوع و یک بخش از سوره های چند موضوع مدافع وحدت موضوعی است، اما در بخش دوم سوره های چند موضوع که دارای تعدادی موضوع اصلی و شماری موضوع فرعی است، به نظریه وحدت موضوعی تن نمی دهد و طرفدار نظریه چند موضوعی می نماید.
بنابراین در نظرگاه سید قطب، سوره نمل (که چند موضوع است و تعدادی موضوع اصلی و شماری موضوع فرعی دارد) وحدت موضوعی ندارد.
اعتقاد سید قطب به وحدت موضوعی نه تنها در مورد سوره های کم موضوع، بلکه در مورد سوره های پر موضوع نیز صادق است.
بر این اساس سید قطب برای سوره بقره به عنوان پر موضوع ترین سوره قرآن یک موضوع بیان می کند و آن موضوع را ایجاد آمادگی جامعه اسلامی مدینه برای انجام تکالیف می داند. (275/1)
در نگاه سید قطب برخی از سوره های قرآن از جهت موضوع همانند یکدیگر هستند، اما ازجهت طرح و شکل بحث با یکدیگر متفاوت هستند. بنابراین در این گونه سوره ها شبهه تکرار رخ نمی دهد.
برای نمونه سوره های مکی قرآن در موضوع با یکدیگر مشترکند، اما اسلوب و روش آنها در طرح موضوع با هم متفاوت است. چنان که سوره های مدنی قرآن اشتراک در موضوع دارند و تفاوت در طرح و شکل عرضه موضوع واحد.
موضوع سوره جمعه همان موضوع سوره صف است و تنها تفاوت آنها در طرح و شکل عرضه موضوع است.
موضوع سوره سجده موضوع سوره های مکی است، با این تفاوت که هر سوره ای از سوره های قرآن به شکل و اسلوب خاصی این گونه موضوعات را عرضه داشته است. (2802/5)
به باور سید قطب، جو سوره، سیاق و نام سوره از موضوع سوره حکایت دارد، چنان که آیات پایانی برخی از سوره های قرآن از موضوع سوره پرده بر می دارد.
برای نمونه جو وسیاق سوره روم به موضوع اصلی این سوره رهنمون می سازد (2756/5)، نام قتال (اسم دیگر سوره محمد) (3278/6) و مؤمنون (2452/4) کاشف موضوع این دو سوره است و آیات 285-286 بقره و آیات پایانی سوره آل عمران، فشرده ای از موضوع این دو سوره است. (356/1)

هدفمندی سوره های قرآن
 

علم مقاصد سوره ها یکی از دانش های مهم و تأثیرگذار در فهم آیات وحی است. بر این اساس، شاطبی فراخوان به تدبر در آیه (أفلا یتدبرون القرآن ولو کان من عند غیر الله لوجدوا فیه اختلافاً کثیراً) (نساء/82) را بدون نظر داشت اغراض سوره ناممکن می خواند؛
«التدبر انما یکون لمن التفت الی المقاصد.» (شاطبی،287/3)
«تدبر درآیات وحی برای کسی امکان پذیر است که به مقاصد آیات توجه داشته باشد.»
سید قطب هدفمندی سوره های قرآن را می پذیرد. به باور او وحدت هدف تنها در سوره های تک موضوع دیده نمی شود، بلکه در سوره های چند موضوع نیز وحدت هدف درخور رهگیری است. برای نمونه سوره مائده موضوعات
گوناگونی را در خود جای داده است و به این اعتبارباید تعدد هدف داشته باشد، در صورتی که تمامی این موضوعات یک هدف واحد را دنبال می کنند و همان هدف نقطه اتصال میان تمام موضوعات سوره مائده است؛
«الرابط بینها جمیعا هو هذا الهدف الاصیل الذی جاء القرآن کله لتحقیقه: انشاء امة، و اقامة دولة، و تنظیم مجتمع علی اساس من عقیدة خاصة و تصورمعین و بناء جدید.» (852/2)
«حلقه اتصال تمام موضوعات سوره مائده همان هدفی است که قرآن به واسطه آن هدف فرود آمده است؛ ساخته و پرداخته کردن یک امت، برپایی حکومت و استوارسازی جامعه براساس عقیده ای خاص و تصوری معین با ساختاری جدید.»
در سوره آل عمران نیز غرضی معین و واحد وجود دارد (555/1)، چنان که در سوره نساء (615/2) و مائده (966/2) هدف و اهدافی چند دنبال می شود.
به باور سید قطب، اشتراک موضوعی میان دو یا چند سوره به اشتراک در هدف نمی انجامد، چه اینکه ممکن است طرح یک موضوع در چند سوره با چند هدف مختلف انجام گرفته باشد. برای نمونه طرح موضوع توبه در سوره نساء با هدف تبیین حقیقت توبه و طبیعت آن است و طرح همین موضوع در سوره آل عمران با هدف بیان احکام توبه و امید بخشی به گناهکاران. (603/1)
در نظرگاه سید قطب نه تنها سوره های قرآن، بلکه تمامی کلمات، جملات، ایماء، اشاره و داستان پیامبران هدفمند است و همگی در خدمت هدف سوره ها قرار می گیرند. (1851/4)
برای نمونه از مجموع 227 آیه سوره شعراء، 180 آیه آن در مورد داستان پیامبران است که این تعداد آیه با مقدمه و ذی المقدمه سوره همگی به روش های گوناگون یک هدف واحد را دنبال می کنند و از این رو درهر قصه، حلقه یا حلقه هایی بیانگر هدف سوره است.(2584/5)
چنان که هر یک از قصص سوره نمل تأمین کننده بخشی ازهدف این سوره است و قصه موسی در سوره اعراف نیز هماهنگ با هدف این سوره قرار گرفته است. (2917/5)
هر چند در تفسیر فی ظلال، نویسنده بیشتر معتقد به وحدت غرض نشان می دهد، اما در مواردی از تعدد هدف سخن می گوید. برای نمونه سوره صف را دارای دو هدف اساسی می داند که برتمامی آیات این سوره سایه افکنده است: هدف نخست تفهیم این حقیقت که دین اسلام همان منهج الهی است که در صورت پایان آن نمود و بروز یافته است و به همین جهت در این سوره از رسالت موسی و اذیت و آزار قوم او سخن گفته شده است و در مرحله بعد رسالت عیسی در امتداد رسالت موسی به بحث گرفته شده است.
هدف دوم متوجه ساختن مسلمانان نسبت به مسئولیت الهی خویش و برابری رفتار و گفتار. (3550/6)

پی نوشت ها :
 

* عضو هیأت علمی پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی
 

منبع:نشریه پژوهش های قرآنی ،شماره60-59.
ادامه دارد...
/ج