درمان سرطان های جامد و خوش خیم با پرتو درمانی (Radiotherapy )

پرتو درمانی چیست ؟

پرتو درمانی ( Radiotherapy ) استفاده از پرتوهای یونساز برای ازبین بردن یا کوچک کردن بافتهای سرطانی است . در این روش در اثر آسیب DNA ، سلولهای ناحیه درمان ( بافت هدف ) تخریب و ادامه رشد و تقسیم غیر ممکن میشود . اگرچه پرتو علاوه بر سلولهای سرطانی به سلولهای سالم نیز آسیب میرساند ولی اکثر سلولهای سالم بهبودی خود را دوباره بدست می آورند .

هدف از پرتو درمانی از بین بردن حداکثر سلولهای سرطانی با حداقل آسیب به بافت های سالم است . روشهای مختلفی برای پرتودهی و انتقال اشعه با قدرت نفوذ متفاوت وجود دارد ، علاوه براین تعدادی از روشهای پرتو دهی میتواند بطور دقیق و کنترل شده برای درمان ناحیه کوچکی از بافت بدون آسیب به بافت و اندام های اطراف استفاده شود ، در حالیکه برای درمان نواحی بزرگتر از انواع دیگر پرتو استفاده می شود .

درتعدادی از بیماران هدف از درمان تخریب کامل تومور و بعضی کوچک کردن تومور یا کاهش علائم آن است . در هر بیمار طراحی درمان برای محافظت بافت های سالم تا حدامکان انجام میشود . نیمی از بیماران سرطانی پرتودرمانی‌ می شوند . پرتودرمانی ممکن است بصورت منفرد یا همراه با دیگر روشهای درمان سرطان ( شیمی درمانی یا جراحی ) مورد استفاده قرار گیرد حتی دربعضی موارد ممکن است بیش از یک روش پرتودرمانی به کار گرفته شود.

اشعه گاما یا x : این پرتوها از نوع تشعشع الکترومغناطیس محسوب میشوند ، ولی طریقه تولید آنها متفاوت است . پرتوهای x بوسیله دستگاهی به نام شتابدهنده خطی تولید میشوند . پرتوهای با انرژی پایین در تخریب سلولهای سرطانی سطحی و پرتوهای با انرژی بالاتر در درمان تومورهای عمقی تر بکار می رود .

پرتوهای x میتوانند یک ناحیه بزرگ را مورد تشعشع قرار دهند . پرتوهای گاما از رادیو ایزوتوپهایی مثل ایدیدیوم Ir و CO60 منتشر میشوند . هر عنصر در یک زمان خاص واپاشی و میزان متفاوتی از انرژی را آزاد میکند که بر نفوذ آن به داخل بدن مؤثر است . در واپاشی کبالت پرتوی گاما منتشر میشود که در درمان با Gamma knife نیز مورد استفاده قرار می گیرد.

رادیوتراپی برای درمان کدام سرطان ها استفاده می شود؟

رادیوتراپی ممکن است برای درمان انواع تومورهای جامد شامل :

1. تومورهای مغز
2. پستان
3. گردن رحم (Cervix )
4. حنجره‌‌
5. ریه
6. پانکراس
7. پروستات
8. پوست
9. نخاع
10. معده
11. رحم یا سارکومای بافت نرم و استخوان درمان لوسمی و لنفوم ( تومور سیستم لنفاوی )
12. تومورهای خوش خیم

مقدار دوز مورد استفاده در پرتودرمانی به نوع تومور و بافت یا اندام های درمعرض آسیب بستگی دارد . برای بعضی از تومورها ، پرتودهی به نواحی غیرتومورال برای جلوگیری از رشد مجدد سلولهای سرطانی صورت میگیرد . این تکنیک ، پرتو درمانی پیشگیری کننده ( Prophylactic ) نامیده می شود .

رادیوتراپی همچنین می تواند به کاهش علائم بیمار مثل درد ناشی از گسترش سرطان به استخوان یا سایر بافت های بدن کمک کند . این تکنیک رادیوتراپی تسکینی ( Palliative ) نامیده می شود .

پرتودرمانی به چند صورت انجام می شود؟

پرتودرمانی گاهی به‌صورت خارجی (وقتی دستگاه بیرون از بدن سلول‌های سرطانی را هدف بگیرد) انجام می‌شود و گاهی به‌صورت داخلی (وقتی منبع تشعشع درون بدن در نزدیکی سلول‌های سرطانی قرار بگیرد). از هر دو شکل آن در درمان بیماران استفاده می‌شود.

پرتودهی ممکن است توسط دستگاهی خارج از بدن ( رادیوتراپی خارجی ) و یا توسط منبع پرتو در داخل بدن ( رادیوتراپی داخلی ) و یا توسط مواد رادیواکتیو باز درداخل بدن انجام شود ( رادیوتراپی سیستمیک ) .

نوع پرتودهی به نوع تومور ، تحمل بافت های سالم اطراف محل آن ، مسافتی که پرتو باید در داخل بدن طی کند همچنین به سلامت عمومی بیمار ، تاریخچه بیماری و اینکه آیا بیمار از روشهای دیگر درمان استفاده خواهد کرد یا نه و مجموعه ای عوامل دیگر بستگی دارد .

دربیشتر بیماران از روش پرتودرمانی خارجی و در تعداری از بیماران از سه روش پرتو درمانی :

1. خارجی
2. داخلی
3. سیستمیک همراه با هم و یا جداگانه استفاده می شود .

1 - رادیوتراپی خارجی :

پرتودرمانی یا رادیوتراپی خارجی معمولاً دربیماران سرپایی مورد استفاده قرار میگیرد . در بیشتر این بیماران نیاز به بستری شدن در بیمارستان نیست رادیوتراپی خارجی برای درمان انواع سرطان شامل سرطان مثانه ، مغز ، پستان ، رکتوم ، پانکراس ، معده ، گردن رحم ، حنجره ، ریه ، پروستات و رحم استفاده می شود

علاوه بر این رادیوتراپی خارجی ممکن است برای کاهش دردهای متاستاتیک و یا مشکلات دیگر ناشی از گسترش تومورها مورد استفاده قرار گیرد.

2 - رادیوتراپی حین جراحی : Intraoperative Radiotherapy

این روش نوعی پرتو درمانی خارجی همراه با جراحی است . IIORT برای درمان تومورهای متمرکز که نمی توان آنها را به طور کامل خارج کرد و یا ریسک عود مجدد وجود دارد استفاده می­شود. بعد از خارج کردن تمام یا بیشتر بافت تومورال یک دوز زیاد با انرژی بالا مستقیماً به محل تومور در حین جراحی داده می شود ( بافت های سالم اطراف بوسیله شیلدهای مخصوصی حفاظت می شوند ) .

بیمار بعد از عمل جراحی در بیمارستان بستری میشود این روش ممکن است در درمان تومور های تیروئید ، gynecological , colorectal روده باریک و لوزالمعده ( پانکراس ) استفاده شود . این روش برای درمان برخی از انواع تومور های مغز و سارکومای لگن در بزرگسالان تحت بررسی است .

2 - رادیوتراپی داخلی : ( Brachy Therapy )

در این روش منبع تشعشع که در یک پوشش نگهدارنده کوچک پیچیده شده در داخل تومور و یا بسیار نزدیک به آن قرار میگیرد و Implant یا ماده کاشتنی نامیده میشود . مواد کاشتنی ممکن است در شکلهای مختلف مانند سیمهای کوچک ، تیوبهای پلاستیکی ( کاتترها ) ribbans ( رشته ای ) کپسول و یا به شکل دانه ای وجود داشته باشد . مواد کاشتنی مستقیماً در داخل بدن گذاشته میشوند . در رادیوتراپی داخلی ممکن است بیمار نیاز به بستری داشته باشد .

رادیوتراپی داخلی معمولاً به یکی از روشهای زیر انجام میشود که هرکدام به طور جداگانه توضیح داده شده است . در هر سه روش از مواد کاشتنی سربسته استفاده می شود .

1. رادیوتراپی داخل نسجی : ( Interstitial Rediotherapy ) :
   در این روش ماده رادیواکتیو در داخل بافت یا نزدیک محل تومور قرار میگیرد . این روش در درمان تومور های سر و گردن ، پروستات ، گردن رحم (Cervix ) ، تخمدان ، پستان ، نواحی لگن و اطراف مقعد استفاده میشود . در رادیوتراپی خارجی پستان ممکن است یک دوز بیشتر ( Boost ) به روش داخل نسجی یا خارجی به بیمار داده شود .
2. رادیوتراپی داخل حفره ای : (Therapy Intracavitary ) :
   در این روش منبع رادیواکتیو بوسیله یک اپلیکاتور در داخل بدن قرار میگیرد . این روش معمولاً در درمان تومورهای رحم استفاده میشود . محققان در حال مطالعه و بررسی انواع رادیوتراپی داخلی برای درمان دیگر سرطانها شامل پستان ، Bronchial ، گردنی ، مثانه ، دهانی ، Tracheal, Rectal ، رحم و واژن هستند .

3 - رادیوتراپی سیستمیک : ( پزشکی هسته ای )

در این روش از مواد رادیواکتیو مانند I131 Strontium89. به صورت خوراکی و یا تزریقی استفاده می­شود . این روش درمانی گاهی اوقات برای درمان سرطان تیروئید و لنفوم غیر هوچکینی بزرگسالان استفاده میشود . محققان در حال بررسی موادی هستند که بتواند برای درمان دیگر انواع سرطان استفاده شود .

چه کسانی نیاز به پرتو درمانی دارند ؟

بیش‌تر افراد مبتلا به سرطان به پرتودرمانی نیاز دارند؛ در حقیقت بیش از نیمی (حدود 60 در صد) از افراد مبتلا به سرطان پرتودرمانی می‌شوند. گاهی پرتودرمانی، تنها روش درمان سرطان است که افراد به آن نیاز دارند.
پرتودرمانی با دز بالا، سلول‌های سرطانی را از بین می‌برد یا رشدشان را کند می‌کند. از پرتودرمانی در این موارد استفاده می‌کنند:

1. درمان سرطان :
   از پرتو درمانی جهت معالجه، متوقف یا کند کردن رشد سرطان استفاده می‌کنند.
2. کاهش علائم :
   اگر علاج امکانپذیر نباشد، از پرتودرمانی برای کوچک کردن تومور‌های سرطانی استفاده می‌کنند تا فشار را کاهش دهد. گاهی پرتودرمانی به این شکل، مشکلاتی چون درد را برطرف یا از مشکلاتی چون نابینایی و از دست دادن اختیار روده و مثانه جلوگیری می‌کند.

پرتو درمانی سلول‌های سرطانی را بی‌درنگ نمی‌کشد. روز‌ها و هفته‌ها طول می‌کشد تا مرگ سلول‌های سرطانی شروع شود. سپس سلول‌های سرطانی در طول هفته‌ها و ماه‌ها پس از پایان پرتودرمانی به تدریج نابود می‌شوند.

آیا پرتو درمانی برای سلول‌های سالم خطرناک است ؟

پرتودرمانی نه فقط سلول‌های سرطانی را می‌کشد یا رشدشان را کند می‌کند بلکه بر سلول‌های سالم هم‌جوار نیز اثر می‌گذارد. تقریباً همیشه بیش‌تر سلول‌های سالم بعد از پایان درمان بازیابی می‌شوند. اما گاهی پیش می‌آید که افراد دچار عوارض جانبی می‌شوند که یا از بین نمی‌روند یا بسیار شدید هستند. پزشکان می‌کوشند تا در طول درمان از این راه‌ها سلول‌های سالم را حفظ کنند:

استفاده از پرتودرمانی در کم‌ترین دز ممکن. میزان اشعه به‌گونه‌ای تنظیم می‌شود که هم آنقدر بالا باشد که سلول‌های سرطانی را نابود کند و هم آنقدر پایین که به سلول‌های سالم آسیب نزند.

تقسیم درمان در طول زمان. گاهی هفته‌های متمادی روزی یکبار یا در دز کم‌تر روزی دوبار پرتودرمانی انجام می‌شود. تقسیم دز اشعه به سلول‌های سالم مهلت می‌دهد تا هم‌زمان با نابودی سلول‌های سرطانی، ترمیم شوند.

هدف‌گیری دقیق اشعه به قسمتی از بدن. روش‌های جدیدی چون IMRT و پرتودرمانی سه‌بعدی تطبیقی امکان تاباندن میزان بالاتر پرتو به سلول‌هایسرطانی و میزان پایین‌تر به سلول‌های سالم را فراهم می‌آورد.

استفاده از دارو. برخی دارو‌ها به محافظت از بخش به‌خصوصی از بدن، مانند غدد بزاقی که بزاق تولید می‌کنند، کمک می‌کنند.

پرتودرمانی اغلب همراه با روش‌های دیگر درمان استفاده می‌کنند.

پرتودرمانی و جراحی :

پرتودرمانی ممکن است پیش از جراحی، هم‌زمان با جراحی یا پس از جراحی انجام شود. گاهی پزشکان پیش از جراحی از پرتودرمانی جهت کوچک کردن تومور، یا پس از جراحی برای نابودی سلول‌های سرطانی باقیمانده استفاده می‌کنند. اگر پرتودرمانی همراه با جراحی انجام ‌شود تا بدون عبور از پوست مستقیم به تومور برسد، پرتودرمانی حین جراحی می‌گویند.

پرتودرمانی و شیمی‌درمانی :

پرتودرمانی ممکن است پیش از شیمی‌درمانی، همراه با شیمی‌درمانی یا پس از شیمی‌درمانی انجام شود. پرتودرمانی، قبل یا همراه شیمی‌درمانی، معمولاً سرطان را کوچک می‌کند تا شیمی‌درمانی بهتر عمل کند. گاهی، از شیمی‌درمانی برای بهتر اثر کردن پرتودرمانی استفاده می‌کنند. از پرتودرمانی پس از شیمی‌درمانی هم برای نابودی سلول‌های سرطانی باقیمانده کمک می‌گیرند.

کسانی توانایی انجام پرتو درمانی دارند؟

افراد زیادی در پرتودرمانی و مراقبت‌های آن همکاری می‌کنند. به این گروه از مراقبین بهداشتی «گروه پرتودرمانی» می‌گویند. آنها برای انجام درمان کامل با هم کار می‌کنند.

این افراد عبارتند از:

سرطان‌شناس متخصص پرتودرمانی :

پزشکی است که در درمان سرطان با استفاده از پرتودرمانی تخصص دارد. او میزان پرتو لازم را تجویز می‌کند، نحوة درمان را برنامه‌ریزی می‌کند، بیمار را در مدت درمان به دقت همراهی می‌کند و مراقبت‌هایی که برای مقابله با عوارض جانبی نیاز دارد تجویز می‌کند.

این پزشک در ارتباط نزدیک با بقیه پزشکان، پرستاران و مراقبین بهداشتی گروه درمانگر می‌باشد پس از خاتمه پرتودرمانی، جهت پیگیری بیماری توسط این متخصص ویزیت خواهید شد. در طی این ویزیت‌ها، عوارض جانبی دیررس و اثر پرتودرمانی مورد ارزیابی قرار می‌گیرد.

پرستار حرفه‌ای :

او سابقة پزشکی شما را می‌گیرد، معاینة پزشکی انجام می‌دهد، آزمایش‌هایی تجویز می‌کند، عوارض جانبی را مهار می‌کند و واکنش بدن بیمار به درمان را به دقت بررسی می‌کند. پس از خاتمه پرتودرمانی، ممکن است در پیگیری‌ها بیمار را ببیند تا عوارض جانبی دیررس را بررسی کند و تأثیر پرتودرمانی را بسنجد.

پرستار پرتودرمانی :

این شخص مراقبت‌های پرستاری در طول پرتودرمانی شما را به کمک بقیة اعضای گروه انجام می‌دهد. با بیمار دربارة پرتو درمانی صحبت می‌کند و برای مهار عوارض جانبی کمک خواهد کرد.

پرتودرمانگر :

این شخص با بیمار در هر جلسة پرتودرمانی کار می‌کند. و او را برای درمان در جای مناسب قرار می‌دهد، دستگاه‌ها را راه‌اندازی می‌کند و مطمئن می‌شود مقدار پرتویی که سرطان‌شناس متخصص پرتودرمانی تجویز کرده و با او تابانده می‌شود.

دیگر مراقبین بهداشتی. تیم درمان شاید از افرادی چون کارشناس تغذیه، فیزیوتراپیست، مددکار اجتماعی و دیگران بهره ببرد.

نقش بیمار در پرتو درمانی این است که:

1. در همه جلسات درمان سروقت حاضر شوید.
2. بپرسد و در مورد نگرانی‌هایش صحبت کند.
3. وقتی دچار عوارض جانبی شد به اعضای تیم اطلاع دهد.
4. اگر درد دارد به پزشک یا پرستار بگوید.

به توصیه‌های پزشکان و پرستاران خود دربارة مراقبت‌های منزل عمل کند، مثل:

1. مراقبت از پوست
2. نوشیدن مایعات
3. خوردن خوراکی‌‌های توصیه شده
4. ثابت نگه داشتن وزن

منظور از رادیواکتیو شدن بیماران چیست؟

بیماران تحت پرتودرمانی معمولاً نگران این موضوع هستند که آیا این روش درمانی بدن آنها را رادیواکتیو خواهد کرد ؟ جواب این سؤال به نوع پرتو درمانی انجام شده بستگی دارد پرتو درمانی خارجی بیمار را رادیواکتیو نخواهد کرد و در این بیماران نیازی به دوری از افراد دیگر در طول درمان نیست .

در رادیوتراپی داخلی ( داخل نسجی ، داخل حفره ای ) که با منابع رادیواکتیو سربسته انجام میشود بیمار ممکن است در بیمارستان بستری شود . در این مورد پیش بینی های لازم برای حفاظت پرتویی پرسنل بیمارستان و ملاقات کنندگان صورت خواهد گرفت . منابع سربسته بطور اساسی ناحیه اطراف خود را مورد تشعشع قرار میدهند ، بنابراین تنها ناحیه اطراف منبع ، و نه تمام بدن بیمار رادیواکتیو خواهد شد .

در رادیوتراپی سیستمیک از منابع رادیواکتیو سرباز که وارد جریان خون میشوند استفاده میشود . مقداری از این مواد رادیواکتیو از طریق بزاق ، عرق یا ادرار بیمار از بدن خارج میشوند و تازمانیکه اکتیویته آنها به اتمام نرسیده است بدن رادیواکتیو است . بنابراین بعضی از مواقع پیش بینی های حفاظتی لازم برای افرادیکه در تماس نزدیک با بیمار هستند بکار میرود . پزشک و یا پرستار درصورت نیاز به اقدامات حفاظت پرتویی از این موضوع مطلع خواهند شد .

بیشتر بخوانید :

علائم و نشانه های سرطان روده را بشناسید

دلایل ابتلا به سرطان چشم (نئوپلاسم چشم) و علائم آن

مردان قدبلند بیشتر به سرطان پروستات مبتلا می‌شوند

تهیه و گردآوری مجله دلگرم

جهان باورصاد