سعدی شیرازی، شاعر و نویسنده پارسی‌گوی ایرانی در سال 606 هجری قمری چشم به جهان گشود. لقب‌های زیادی به این شاعر گران‌قدر داده شده است؛ استاد سخن، پادشاه سخن، شیخ اجل و استاد مطلق سخن فارسی تنها بخشی از لقب‌های سعدی است.
سعدی در نظامیه بغداد تحصیل کرد و پس از اتمام تصحیل به‌عنوان خطیب به شام و حجاز سفر کرد. پس از بازگشت از این سفرها، سعدی تا آخر عمر در شیراز ماند. آرامگاه سعدی در شیراز قرار دارد که به سعدیه هم معروف است.
مقبره ساخت کریمخان در عصر محمدشاه قاجار
و اما سعدیه، این بنای باشکوه هنر فکر و طراحی محسن فروغی است. محسن فروغی معمار ایرانی و استاد معماری و رئیس دانشکده هنرهای زیبای تهران بود. او فرزند محمدعلی فروغی، ادیب و سیاستمدار بود. وی در سال 1362 درگذشت و آرامگاه او در گورستان ابن‌بابویه در شهرری است.
اثر معماری فروغی، مقبره سعدی در انتهای خیابان بوستان در کنار باغ دلگشا در شیراز قرار دارد. در این مطلب به سراغ حقایق جالب در رابطه با مقبره سعدی یا سعدیه رفته‌ایم، با ما همراه باشید تا این بنای زیبا را بهتر بشناسیم:
نمایی از آرامگاه نخستین در اوایل دوره قاجار اثر اوژن فلاندن
1. سعدیه در ابتدا خانقاه سعدی بوده که او اواخر عمرش را در آنجا می‌گذرانده و سپس در همانجا دفن شده است. برای اولین بار در قرن هفتم توسط شمس‌الدین محمد صاحب‌دیوانی وزیر معروف اباقاخان، مقبره‌ای بر فراز قبر سعدی ساخته شد.
2. ابن بطویه، 35 سال پس از وفات سعدی، گزارشی از آرامگاه این شاعر نوشت. این گزارش قدیمی‌ترین گزارش از مقبره سعدی است. در این متن آمده است که بازدیدکنندگان آرامگاه سعدی، لباس‌های خود را در حوضچه‌های مرمر می‌شستند. بر اساس باور قدیمی، شستشو لباس در این آب، خاصیت شفابخشی به لباس می‌بخشد.
3. در سال 998 به دستور یعقوب ذوالقدر، حاکم فارس، خانقاه شیخ ویران شد و اثری از آن باقی نماند. در سال 1187 هجری قمری به دستور کریمخان زند، بنایی معروف به عمارتی ملوکانه از گچ و آجر بر بالای آرامگاه سعدی بنا شد.
4. بسیاری از شعرا و عرفا به وصیت خود در این بنا مدفون شدند. ازجمله آن‌ها می‌توانیم به شوریده شیرازی، شاعر نابینای شیرازی اشاره کنیم که در اتاق غربی بنایی که کریمخان ساخته بود، مدفون شد.
5. بر اساس روایت محمدتقی بهروزی در اوایل دوران قاجار، یکی از علمای شیراز به دلیل انتساب سعدی به مذهب تسنن، دستور تخریب و شکستن سنگ آرامگاه او را می‌دهد و این باعث می‌شود که مدتی بعد علی‌اکبر خان قوام‌الملک شیرازی نسبت به تهیه و نصب سنگ کنونی اقدام کند و بخشی از اشعار سعدی برگرفته از بوستان را که در ستایش پیامبر اسلام سروده شده‌اند، با اندکی تغییر روی آن حک کند. این سنگ در بنای ساخته‌شده توسط کریمخان زند تا زمان آغاز ساخت آرامگاه کنونی وجود داشت.
6. بنایی که در زمان کریمخان ساخته شده بود، تا سال 1327 هجری شمسی استوار بود. در سال 1327 پس از کسب موافقت اولیه برای احیای مجموعه سعدیه، از آندره گدار که در آن زمان مدیر باستان‌شناسی ایران بود، دعوت شد به شیراز بیاید و نظر خود را بیان کند؛ ولی پس از بحث و بررسی‌های گوناگون و در سال 1328 قرارداد طراحی آرامگاه سعدی با یک شرکت ساختمانی بسته شد و مهندس محسن فروغی و مهندس علی صادق به‌عنوان طراحان سعدیه آغاز به کارکردند.
7. در اسفند سال 1330 ساخت بنای آرامگاه سعدی که طراحان آن ایرانی و معماران و کارگران آن نیز شیرازی بودند، با اقتباس از کاخ چهل‌ستون و تلفیقی از معماری قدیم و جدید ایرانی در باغی به مساحت 7700 مترمربع به پایان رسید.
8. در بعدازظهر یازدهم اردیبهشت‌ماه 1331، آرامگاه سعدی با حضور دکتر محمود حسابی که در آن زمان وزیر فرهنگ بود و علی‌اصغر خان حکمت و تعداد زیادی از شاعران، نویسندگان، بازرگانان و صاحب‌منصبان افتتاح شد. هم‌زمان با افتتاح سعدیه، در صبح همان روز از مجسمه سعدی که در دروازه اصفهان نصب شده بود، پرده‌برداری شد. این مجسمه توسط هنرمند ایرانی، استاد ابوالحسن صدیقی ساخته شد و بر اساس گزارش مالی انجمن آثار ملی، برای ساخت آن 14 هزار و 500 تومان به استاد پرداخت شد؛ البته کل هزینه ساخت سعدیه در آن سال، 980 هزار تومان بود.
تصویر آرامگاه سعدی پشت اسکناس یکصد هزار ریالی
9. محسن فروغی معمار مدرنیست ایرانی طرح آرامگاه را با همکاری علی‌اکبر صادق با الهام گرفتن از عناصر معماری سنتی ایران، در سال 1330 طراحی کرد. ساختمان به سبک ایرانی است، با 8 ستون از سنگ‌های قهوه‌ای‌رنگ که در جلوی مقبره قرار دارند و اصل بنا با سنگ سفید و کاشی‌کاری مزین است. بنای آرامگاه از بیرون به شکل مکعبی دیده می‌شود، اما در داخل هشت‌ضلعی است و جنس دیوارها از مرمر و لاجورد است.
10. سنگی که در حال حاضر بر سر مزار سعدی قرار دارد، سنگ سماق سرخ کم‌رنگی با ابیاتی از بوستان به خط نستعلیق توسط علی‌اکبر خان قوام الملک شیرازى بر روی مزار نصب شده است.
11. حوض ماهی در آرامگاه سعدی، در سمت چپ آرامگاه قرار دارد و به شکل هشت‌ضلعی طراحی شده است، زیربنای حوض حدود 30٫25 مترمربع است و با 28 پله به صحن آرامگاه وصل می‌شود.
12. شستشو در این آب، مخصوصا در شب چهارشنبه‌سوری، از اعتقادات مردم شیراز بوده است. کاشی‌کاری‌های داخل حوض ماهی که به سبک عمده سلجوقی است، در سال 1372 توسط استاد کاشی‌کار «تیرانداز» طراحی‌شده و توسط میراث فرهنگی اجرا گردیده است.
13. در ضلع غربی آرامگاه سعدی، ساختمانی سفیدرنگ با تابلویی آبی‌رنگ وجود دارد، ساختمانی که به آن اشاره کردیم، کتابخانه مجموعه است. کتابخانه در سال 1351 تأسیس شد.
14. مرکز سعدی ایران از سال 1381، روز اول اردیبهشت‌ماه را روز سعدی اعلام کرد و در اول اردیبهشت 1389، در اجلاس شاعران جهان در شیراز، نخستین روز اردیبهشت‌ماه از سوی نهادهای فرهنگی داخلی و خارجی به‌عنوان روز سعدی نام‌گذاری شده است.
